WYKŁAD 3
CZYNNIKI DZIAŁAJĄCE NA ZMIENNOŚĆ ZAWARTOŚCI I SKŁADU SUBSTANCJI CZYNNYCH
W plonie roślin zielarskich ważna jest ilość związków biologicznie czynnych z ha. Związki wtórne biologicznie czynne znajdują się w różnych częściach rośliny w niewielkich ilościach. Ich skład oraz zawartość zmieniają się i zależą od kilku czynników:
1) Zmienności genetycznej
2) Zmienności ontogenetycznej (rozwojowej)
3) Zmienności modyfikacyjnej (środowiskowej)
4) Czynników działających po zbiorze
5) Innych czynników zmienności
Ad.1
Badania nad zmiennością składu chemicznego w obrębie gatunku doprowadziły do powstania pojęcia rasa chemiczna.
Synteza substancji czynnych uwarunkowana jest genetycznie i jest charakterystyczna dla danego osobnika.
Dużą rolę odgrywa zjawisko poliploidalności wywołane sztucznie lub spontanicznie.
Zwiększenie liczby chromosomów pociąga za sobą zmianę cech morfologicznych i ilości substancji czynnych.
Zmienność genetyczna wykorzystywana jest w hodowli, czyli tworzeniu nowych odmian roślin.
Dzięki hodowli uzyskano odmiany o zwiększonej ilości substancji czynnych (kozłek, naparstnica, bieluń, rumianek, mak, mięta)
Ad.2
Ontogeneza to rozwój osobniczy rozpoczynający się powstaniem zygoty, a kończy śmiercią rośliny.
Podstawowe fazy to rozwój wegetatywny i generatywny.
W trakcie poszczególnych etapów wzrostu i rozwoju zmienia się zawartość w organach rośliny substancji czynnych.
Ważne jest zachowanie właściwego terminu zbioru dla poszczególnych gat. i surowców z nich zbieranych.
Ad.3
Zmienność modyfikacyjna, czyli środowiskowa to wpływ czynników glebowych i klimatycznych.
80-90% roślin lubi odczyn obojętny lub zasadowy, nieliczne lepiej rosną w środowisku kwaśnym np. wrzos, borówka.
Wrażliwe na zakwaszenie są np. majeranek, mięta
Właściwe nawożenie wpływa nie tylko na wielkość plonu ale także na jego jakość a w tym wypadku również na zawartość ciał czynnych.
Roślinami o dużych wymaganiach są: mięta, kminek.
Składników pokarmowych niewiele, ale łatwo przyswajalnych wymaga majeranek.
Obok makroelementów bardzo istotny wpływ ma zawartość w glebie mikroelementów np. Cu, Co, Mn powoduje wzrost zawartości alkaloidów w liściach pokrzyku. Mn, i Mo zwiększa aktywność biologiczną glikozydów nasercowych w liściach naparstnicy.
Światło i temp są ważne dla wszystkich roślin, a szczególnie dla tych, z których pozyskujemy części nadziemne.
Rośliny olejkodajne bardzo lubią ciepłą i słoneczna pogodę. Również w maku i bieluniu więcej alkaloidów tworzy się gdy pogoda jest ciepła i słoneczna.
Ad.4
Suszenie
celem suszenia jest usunięcie z tkanek wody, co hamuje działalność enzymów rozkładających surowiec i związki czynne
właściwe suszenie daje surowiec bogaty w ciała czynne (mało strat)
temp suszenia zależy od składu chemicznego. Najbardziej wrażliwe na niewłaściwą temp suszenia są zioła olejkodajne (30-40oC)
ważna jest również szybkość przepływu powietrza: kwiaty suszymy 0-0,5m/s, pędy 3-5m/s, części podziemne 5-8m/s,
w trakcie suszenia unikamy światła
Przechowywanie
po suszeniu surowce są rozdrabniane, pakowane i magazynowane.
czynniki wpływające na surowiec w trakcie przechowywania to wilgotność, światło, temp, szkodniki.
Ad.5
Alelopatia- wzajemne oddziaływanie roślin na siebie poprzez wydzieliny gazowe i płynne, nadziemnych części lub wydzieliny korzeni. Przykładem hamującego działania jest wpływ gorczycy na bielunia, mięty na koper, piołunu na koper włoski.
Choroby i szkodniki- zmniejszają plon
Termin dobowy zbioru- w określonych porach dnia w roślinach lub ich częściach zgromadzone jest więcej związków czynnych niż w innych godzinach np. w roślinach olejkowych najwięcej olejków jest w godzinach przedpołudniowych.
ZBIÓR ROŚLIN ZIELARSKICH
Termin zbioru zależy od: gatunku, rodzaju zbieranego surowca
Kwiaty- IV, V, VI, VII np. głóg w V, nagietek w VII
Ziele, liście- V, VI, VII, VIII, IX np. naparstnica od IX-X
Owoce i nasiona- VI, VII, VIII, IX np. kminek VII-VIII
Kora- III, IV, V kruszyna, wierzba
Pączki- zima, wczesna wiosna np. topola czarna
Korzenie, kłącza, bulwy- X, XI, III do połowy V np. kozłek
*liście , ziele i kwiaty zbieramy w fazie dojrzałości dynamicznej tj. w pełni rozwoju.
*części podziemne, owoce i nasiona zbieramy w fazie dojrzałości statycznej tj. w okresie spoczynku.
Właściwy termin zbioru wpływa na jakość surowca:
zbiór wykonujemy w dni pogodne, gdy rośliny są suche. Zapobiega to zaparzaniu się roślin i pleśnieniu.
części zielone zbiera się zazwyczaj w godz. przedpołudniowych lub popołudniowych. Rośliny zawierające olejki przedpołudniem, a zawierające alkaloidy i glikozydy w południe lub popołudniu.
owoce i nasiona w dni pochmurne, rano aby nie osypywały się (kminek, kolendra)
części podziemne gdy gleba nie jest zbyt mokra.
Technika zbioru
liście i kwiaty- ręcznie na polu lub najpierw całe ziele a potem obrywanie surowca
ziele- kosimy kosą lub kosiarką
owoce i nasiona zbieramy w 2 etapach: I etap-skoszenie roślin i przesuszenie w pokosach na polu, II etap-omłot na młocarni lub ocieranie na sitach. Jednoetapowo kombajnem, z drzew ręcznie.
części podziemne- wykopujemy kopaczką, specjalnymi pługami lub widłami, oczyszczamy z ziemi, poddajemy płukaniu i rozdrabnianiu
kora- ścinamy 2-3 letnie pędy i zdejmujemy z nich korę
pączki- zbieramy ręcznie zimą lub wczesną wiosną
*Żadnych ziół nie wolno zbierać ze stanowisk blisko ulic, ścieków, wysypisk śmieci, fabryk, pól uprawnych na których dokonywano lub dokonuje się opryski pestycydami.
*Surowce zielarskie należy zbierać do koszy lub worków wykonanych z materiałów przewiewnych, np. płóciennych. Znakomite do tego celu są worki uszyte ze starych firanek. Surowiec układamy luźno, nie wolno go ugniatać, gdyż ulegnie zaparzeniu.
POZYSKIWANIE ROŚLIN ZE STANU NATURALNEGO Z UWZGLĘDNIENIEM OCHRONY PRZYRODY:
Wiele gat. zielarskich jest pod ochroną całkowitą lub częściową. Aby można z nich korzystać należy je wprowadzić do uprawy. Zbierając rośliny ze stanu naturalnego należy to robić tak aby nie zniszczyć całej rośliny lub grupy roślin. Bardzo ważna jest dokładna znajomość gat. Wiele gat. jest do siebie bardzo podobnych a niektóre z nich są trujące (rodzina baldaszkowate).
Gatunki chronione (przykłady)- arcydzięgiel litwor, kopytnik pospolity, kruszyna pospolita, barwinek pospolity, bobrek trójlistkowy, bluszcz pospolity, kocanki piaskowe, konwalia majowa, miłek wiosenny, pokrzyk wilcza jagoda, tojad.
Gatunki trujące (przykłady)- kopytnik pospolity, glistnik jaskółcze ziele, lulek czarny(blekot), pokrzyk wilcza jagoda, bieluń, dziędzierzawa, naparstnica, świetlik lekarski, lnica pospolita, konwalia majowa, tojad mocny, szczwół plamisty, szalej jadowity, mak lekarski, psianka słodkogórz.
SUSZENIE SUROWCÓW ZIELARSKICH
w częściach zielonych i kwiatach zawarte jest ok. 90% wody, w nasionach kilkanaście. Para wodna przy odparowaniu z surowca nie może się ponownie na nim skroplić, musi być przewiewne miejsce.
suszenie ma na celu szybkie obniżenie zawartości wody do minimum, tak aby nie naruszać substancji aktywnych w surowców. Ważna jest ilość surowca rozkładanego na 1m2 np. kwiatów 0,7-1,7kg (suszenie naturalne), a w komorowych-ogrzewanych 2-4kg.
normy przewidują zawartość wody w wysuszonym surowcu od 7-12%
sposób suszenia zależy od: morfologii, rodzaju związków czynnych, warunków środowiska.
surowiec po wysuszeniu powinien mieć właściwy kształt, barwę, zapach i smak oraz max zawartość substancji czynnych.
suszenie może być naturalne i z zastosowaniem suszarni ogrzewanej
w suszarniach komorowych dopuszcza się następujące temp w zależności od grup związków czynnych:
olejkowe 30-40oC
glikozydowe 40-60oC
alkalidowe 60-80oC
flawonoidowe 80-100oC
garbnikowe 55oC
śluzowe do 40oC
witaminowe 38oC
goryczowe do 50oC
sole min do 60oC
po suszeniu próbka surowca wędruje do laboratorium w celu sprawdzenia barwy, smaku, zapachu, infekcji.
jeżeli surowiec jest zakażony to poddaje się go dezynfekcji i z powrotem do lab. Następnie wędruje do magazynu gdzie jest rozdrabniany, pakowany, przechowywany i przeznaczony do obrotu.
PRZECHOWYWANIE- po suszeniu surowiec jest rozdrabniany, pakowany, przechowywany. Czynniki wpływające na surowiec w trakcie przechowywania to wilgotność, światło, temp, szkodniki.
* Rozkruszek mączny i polny-roztocz uszkadza surowic, zanieczyszcza go odchodami, surowiec wilgotnieje i zagrzewa się. Obecność rozkruszka dyskwalifikuje towar. Produkty zawierające martwe rozkruszki są szkodliwe dla zdrowia.
* długość przechowywania- do roku
* kora kruszyny nabiera dopiero po roku przechowywania właściwości leczniczych
* największym zmianom podczas przechowywania ulegają surowce olejkowe a najmniejszym garbnikowe.
* należy oddzielnie magazynować surowce silnie i słabo aromatyczne.
NA WŁASNE POTRZEBY
Zioła powinno się suszyć:
* jak najszybciej po ich zebraniu,
* możliwie jak najkrócej,
* w miejscu przewiewnym i czystym, bez obcych zapachów,
* w zacienionym miejscu, ponieważ rośliny przyprawowe wystawione podczas suszenia na działanie promieni słonecznych tracą swoją barwę, wartości smakowe i lecznicze.
Dobrze wysuszone zioła powinny mieć naturalną barwę. Zbrunatnienie świadczy o zbyt długim czasie lub zbyt wysokiej temp suszenia. Liście powinny się kruszyć, a łodygi łamać w palcach z charakterystycznym trzaskiem.
Dopiero wtedy susz można zamknąć do pojemników:
Szklane pojemniki- są dobre do przechowywania ziół, trzeba je tylko stawiać z dala od światła. Są wygodne, bo widać co jest w środku, Muszą być tylko szczelnie zamykane.
Pojemniki ceramiczne- bardzo dobrze przechowuje się w nich zioła
Pojemniki plastikowe- w nich także można przechowywać zioła. Tak jak szklane trzeba je ustawić w miejscach gdzie nie będzie na nie padać światło słoneczne.
Inne sposoby utrwalania ziół:
dzięki zamrożeniu zachowuje się barwę, zapach oraz większość wartości odżywczych świeżych liści (bazylia, estragon)
zioła znakomicie zachowują swój aromat w occie i oleju ziołowym (silnie pachnące zioła przyprawowe)
zioła można także konserwować marynując je, sporządzając galaretki, syropy czy alkohole.
POSTACIE LEKU ZIOŁOWEGO
* NAPAR (infosum)- rozdrobnione zioła zalewa się wrzącą wodą i zostawia na 10-15min w zamkniętym naczyniu. Jest to nietrwała postać leku i spożywamy ją tego samego dnia.
*ODWAR (decoctum)- rozdrobnione zioła zalewa się zimną wodą i podgrzewa na wolnym ogniu, aż do wrzenia i gotuje 5-10min. Odstawiamy i pijemy w dniu przyrządzenia.
*NALEWKI (tincturae)- są alkoholowymi wyciągami z wysuszonych surowców. Do użycia nadaje się po kilku dniach.
*SYROPY (sirupi)- wyciągi suszonych lub świeżych ziół gotowanych w roztworze cukru, aż do zastygnięcia.
*PROSZKI (pulvers)- są suchymi lekami roślinnymi , powstałymi przez odparowanie wyciągu z rośliny (tabletki, granulaty)
*MAŚCI (unguenta)- preparaty do smarowania skóry, błon śluzowych, zranionych tkanek. Składają się z wyciągu ziół i tłustej substancji (np.wazeliny), np. maści rumiankowe, nagietkowe, tymiankowe.
*PLASTRY (emplastra)- w postaci okładów na skórę. Pod wpływem temp ciała miękną i przyklejają się do ciała nie topniejąc.
INNE SPOSOBY STOSOWANIA ZIÓŁ
octy aromatyczne-nalewki zmieszane z octem winnym
wina lecznicze- nalewki zmieszane z winem białym
sałatki- dodawanie ziół świeżych lub suszonych do sałatek i surówek
świeże soki roślinne- wyciśnięcie z surowca soku i przesączenie go(pokrzywa, krwawnik, mniszek lekarski, anyż)
kąpiele ziołowe- substancje lecznicze przenikają przez skórę i błony śluzowe a wydalane są szkodliwe produkty przemiany materii (kąpiel aromatyczna: rumianek, mięta, tatarak; kąpiel dębowa, sosnowa)
kadzidła ziołowe- lecznicze(wdychanie dymu), odpędzające owady (wrotycz, tymianek, melisa, bagno, kamfora)
kleiki- lepkie, ciągliwe roztwory śluzów (nasiona lnu zalane wodą)
surowce kandyzowane- nasycanie surowca syropem cukrowym w wzrastającym stężeniu np. kłącze tataraku, imbiru, owoce jarzębiny.
okłady ziołowe np. rumiankowe na zmęczone powieki.
olejki eteryczne stosowane zewnętrznie (rozgrzewająco do nacierania np. kamfora), wewnętrznie (poprawa trawienia, pasożytobójcze, odkażająco, wykrztuśnie, przeciwzapalnie np. tymiankowy).
Aromatoterapia- to terapia wykorzystująca naturalne związki zapachowe wprowadzane drogą oddechową (inhalacje) i przez skórę(masaże, kompresy, kąpiele)
na bóle głowy różnego pochodzenia (kominki aromateryczne)- lawendowy 3 krople, geraniowy 2, z mięty pieprzowej 2, goździkowy 2, eukaliptusowy 1.
na zmęczenie umysłu i brak koncentracji- rozmarynowy 5 kropli, lawendowy 2, geraniowy 2
na stres ogólny spowodowany przepracowaniem- lawendowy 4 krople, pomarańczowy 3, geraniowy 2, rozmarynowy 1