REPORTS LITERATURE I TECHNICAL REPORTS - ZWIASTUNY SZAREJ LITERATURY
9Wstęp
Niniejsza praca ma na celu przybliżenie czytelnikowi zagadnień związanych z genezą tzw. szarej literatury i jej koneksjami z angielskimi reports literature i technical literature. Napisana została na podstawie artykułu ”Reports literature i technical literature - zwiastuny szarej literatury” autorstwa Anety Firlej-Buzon.
Rozdział pierwszy prezentuje właśnie genezę tego rodzaju publikacji, z uwzględnieniem wyników badań przeprowadzanych na ten temat przez licznych bibliologów i innych pracowników nauki.
Rozdział drugi przybliża pojęcia reports literature i technical literature, również w świetle historii ich rozwoju i powstawania.
Rozdział trzeci powie cokolwiek na temat kontroli bibliograficznej sprawowanej w wielu krajach nad wydawnictwami sprawozdawczymi.
W rozdziale kolejnym omówione zostaną najważniejsze zbiory technical literature, zaliczanej do grupy szarej literatury.
Całość zakończona zostanie wnioskami podsumowującymi krótko wiadomości, dotyczące niekonwencjonalnych materiałów bibliotecznych, jakimi jest szara literatura.
Geneza szarej literatury
Szara literatura, jako kategoria wydawnictw, wyodrębniona została w latach 80. XXw. Definicja zamieszczona na stronie internetowej biblioteki nowojorskiej akademii medycznej mówi, ze szara literatura to „nie kontrolowane przez wydawnictwa komercyjne materiały drukowane lub opracowywane w formie elektronicznej przez wszystkie instytucje związane z rządem, nauką, biznesem oraz przemysłem”. Wykształciła się ona z grupy materiałów nietradycyjnych określanej w języku angielskim jako reports literature - piśmiennictwo sprawozdawcze.
Historia materiałów reports literature łączy się nieodzownie z działalnością instytucji naukowych działających na zlecenie rządów państw. Zobowiązane były one do cyklicznego sporządzania raportów i meldunków ze swojej działalności badawczej. Przykładem pierwszych europejskich publikacji sprawozdawczych mogą być Reports and Memoranda Series, Technical Reports, Technical Memoranda oraz College of Aeronautics Notes and Reports.
Instytucją, która do dziś cykliczne publikuje opracowania zaliczane do szarej literatury jest NASA, przekształcona w 1958 roku z NACA - National Advisory Commitee for Aeronautics. Są to m.in. NASA Contractor Reports (NASA-CR), Technical Memoranda (NASA-TM-X), Technical Notes (NASA-TM-D), Technical Reports (NASA-TR-R) oraz Technical Translations (NASA-TT-F).
Pierwszymi amerykańskimi publikacjami należącymi do reports literature były Professional Papers publikowane od 1902r. przez działający od 1897 United States Geological Survey. Następne w kolejności były materiały publikowane przez działające w latach 1901-1988 National Bureau of Standards: Circular of the Bureau of Standards wydawane od 1903r., Scientific Papres of the Bureau of Standards - od 1904r. oraz Technologic Papers drukowane od 1910r.
Momentem przełomowym, po którym nastąpił silny wzrost wydawniczy publikacji sprawozdawczych były lata 40. XX w. Spowodowane to było II wojną światową oraz działalnością instytucji i agencji rządowych, realizujących projekty wojskowe. Za przykład posłużyć może powstały w 1941r. US Office of Scienific Research and Development (OSRD), zaangażowany m.in. w projekt Manhattan. Z roku na rok liczba raportów naukowych oraz sprawozdań zwiększała się wraz ze wzrostem ilości funkcjonujących instytucji prowadzących badania naukowe.
Reports literature i technical literature - definicje
Termin reports literature pojawił się w latach 40. XXw. Wg definicji, jaką podaje w swoim artykule Aneta Firlej-Buzon, pojęcie to oznacza „trudne do zdobycia, nieodpłatne oraz coraz częściej zachowywane w elektronicznych standardach i przechowywane na serwerach WWW wydawnictwa opracowywane przez funkcjonujące poza rynkiem księgarskim instytucje badawcze, rządowe, naukowe oraz dobroczynne, jak również działające komercyjnie”.
Pierwsze badania naukowe z zakresu reports literature przeprowadzone zostały w 1948r. przez L.C. Storka i K.C. Cousinsa. Na łamach czasopisma „Journal of Chemical Education” opisali rodzaje materiałów wchodzących w skład reports literature i przedstawili ich znaczenie informacyjne oraz źródłowe.
Reports literature jako nośnik informacji technologicznej musi być archiwizowana z uwagi na konieczność udostępniania i rozpowszechniania informacji naukowych. Problem ten pojawił się po raz pierwszy w latach 50. XXw., kiedy w obliczu zimnej wojny w ZSRR i USA rozważano konieczność stworzenia szybkich i niezawodnych serwisów informacyjnych.
W grupie raportów/ sprawozdań naukowych na szczególną uwagę zasługuje technical reports, czyli raporty techniczne. Wg Encyklopedii Wiedzy o Książce, raporty naukowe, to „nowa forma dokumentów, która rozwinęła się po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych […] o charakterze wewnętrznym, nie rozprowadzanych normalną drogą księgarską”. Słownik terminologiczny informacji naukowej podaje z kolei, że raport techniczny, to „dokument zawierający szczegółowe dane dotyczące wyników badań naukowych lub technicznych”.
Jeśli sprawozdania sporządzane są przez instytucje naukowe, należą wówczas do tzw. naukowej szarej literatury. Wg Biblioteki Kongresu takie sprawozdania cechuje przede wszystkim szybkość przekazywania informacji o wynikach nowych badań, ich adresatami jest wąski, jasno określony krąg odbiorców, zawierają szczegółową metodologię oraz unikatowe dane w celu ułatwienia odbiorcom interpretacji wyników innych badań, nie są zazwyczaj recenzowane, lecz stanowią wynik innej selekcji i/lub oceny.
Istnieje osiem rodzajów sprawozdań technicznych: 1) autorskie preprinty, 2) sprawozdania zespołowe, 3) sprawozdania zakładowe, 4) sprawozdania techniczne informujące o postępie prac, 5) sprawozdania końcowe z kontraktów technicznych, 6) samodzielne tematyczne sprawozdania techniczne, 7) książki w formie sprawozdań, 8) sprawozdania z prac komisji i opisy serii sprawozdań.
Kontrola bibliograficzna
Najwcześniej próby kontroli bibliograficznej nad wydawnictwami sprawozdawczymi podejmowane były przez Amerykanów. Pierwsza bibliografia na ten temat ukazała się w 1946r. i nosiła tytuł Bibliography of Scientific and Industrial Reports. Do 1949r. opracowywana była przez powołaną przez prezydenta Harry'ego S. Trumana The Office of the Publication Board.
Międzynarodowa społeczność bibliotekarzy zabiegała także o ujednolicenie opracowania, udostępniania oraz informowania o tego rodzaju publikacjach. Wyrazem tego, stała się międzynarodowa bibliografia analityczna Nuclear Scence Abstrakt, opublikowana po raz pierwszy w 1948r. W Polsce, rejestracją wydawnictw sprawozdawczych zajmuje się Ośrodek Przetwarzania Informacji, który od 2001r. tworzy Krajowy System Informacji o Szarej Literaturze POLSIGLE. Opis rejestrowanego przez nie dokumentu zawiera: rodzaj dokumentu, informacje o autorach, informacje o jednostce, w której wykonano pracę, jednostce finansującej, tytuł i podtytuł dokumentu, miejsce i rok wydania, nazwę wydawcy, numer raportu, język publikacji i krótką jej charakterystykę.
System POLSIGLE stanowi część Europejskiego Systemu o Szarej Literaturze SIGLE, rozbudowanego i utrzymywanego w Instytucie Informacji Naukowo-Technicznej w Karlsruhe. Obie te bazy danych są dostępne online.
Zbiory technical literature
Jedna z największych kolekcji technical literature przechowuje Biblioteka Kongresu. Posiada ona własną klasyfikację uzależnioną od kryterium dziedzinowego, tytułów dokumentów oraz czasu ich powstania. Liczba dokumentów zgromadzonych dotychczas w specjalistycznym dziale Scence, Technology and Business liczy ponad 6 milionów jednostek, z czego ponad połowa to oryginalne wydruki lub mikrofilmowane kopie.
Również British Library gromadzi dokumenty zaliczane do technical literature. Zbiór ten liczy ok. 5 milionów publikacji. Podzielony jest na trzy główne części. Pierwsza z nich tworzą sprawozdania techniczne produkowane przez ponad 4 tysiące brytyjskich instytucji publicznych, prywatnych, organizacji dobroczynnych oraz instytutów i centrów badawczych. Drugi zbiór składa się ze sprawozdań technicznych, bibliografii, zapowiedzi wydawniczych oraz baz danych produkowanych przez amerykańskie agencje, które podpisały międzynarodowe porozumienia w zakresie wymiany technologii i informacji. Ostatni, trzeci zbiór zawiera sprawozdania przygotowane przez organizacje międzynarodowe.
Kolekcje technical literature posiadają wszystkie biblioteki lub archiwa placówek prowadzących badania naukowe. Na uwagę zasługuje tu część bibliotek wykorzystująca nowoczesne technologie, by w sposób optymalny zachowywać, udostępniać oraz informować o zgromadzonych zbiorach. Przykład takiej biblioteki, a raczej zespołu 13 bibliotek, stanowi NASA Libraries.
Zakończenie
Publikacje należące do grupy wydawnictw określanych jako szara literatura stanowią ciekawe i cenne, oryginalne źródła unikatowych informacji, trudnych do zdobycia lub w ogóle niedostępnych. Zarówno geneza pojawienia się tego typu publikacji, historia ich rozwoju oraz kształtowania się charakterystycznych typów, jak i badań nad nimi, stanowią ciekawe zagadnienia odnoszące się do wielu aspektów współczesnej nauki o książce oraz innych, pokrewnych dziedzin. Obecnie nie ulega wątpliwości, iż sprawozdania techniczne zawierają wyjątkowe, szczególne informacje, fakty i dane z zakresu m.in.: astronomii, budownictwa, elektryki, informatyki, mechaniki i in. I w końcu, co chyba najważniejsze, sprawozdania techniczne są świadectwami ewolucji nauki.
Firlej-Buzon A. Reports literature i technical literature - zwiastuny szarej literatury, „Acta Universitatis Wratislaviensis”. 2006 nr 26, s. 141-152.
http://www.nyam.org/library/greywhat.shtml [odczyt: 05.2010].
tłumaczenie za: Firlej-Buzon A. Reports literature i technical literature - zwiastuny szarej literatury, „Acta Universitatis Wratislaviensis”. 2006 nr 26, s. 141.
College of Aeronautics Notes and Reports sporządzane było przez NACA - Narodowy Komitet Doradczy ds. Aeronautyki.
Dane na podstawie badań Danieli Luzi, kierującej Consiglio Nazionale delle Ricerche Istituto di Studi sulla Ricerca e Documentazione Scientifica w Rzymie.
Tajny projekt budowy bomby atomowej, realizowany na zlecenie rządu USA - na podstawie http://portalwiedzy.onet.pl/2539,,,,projekt_manhattan,haslo.html [odczyt: 05.2010].
Firlej-Buzon A. Reports literature i technical literature - zwiastuny szarej literatury, „Acta Universitatis Wratislaviensis”. 2006 nr 26, s. 144 .
Encyklopedia Wiedzy o Książce, Wrocław 1970, szp. 2203-2204.
Słownik terminologiczny informacji naukowej, Wrocław 1976, s. 107.
http://www.loc.gov/rr/scitech/trs/trswhatare.html [odczyt: 05.2010].
Preprint to wstępna wersja publikacji naukowej (zazwyczaj artykułu), która nie została jeszcze opublikowana w czasopiśmie naukowym. - na podstawie http://pl.wikipedia.org/wiki/Preprint [odczyt: 05.2010].
http://bazy.opi.org.pl/ [odczyt: 05.2010].
Dane na rok 2006.