ARYSTOFANES
(na podstawie wstępu Jerzego Łanowskiego do BN-owskiego wydania „Trzech komedii”)
I. EPOKA- twórczość Arystofanesa przypada na ostatnie ćwierćwiecze V w. p.n.e. i początek IV, był to okres wojny peloponeskiej, która zakończyła się w 404 r. p.n.e. przegraną Aten
II. KOMEDIAAgony:- agony (konkursy teatralne) komiczne odbywały się podczas Dionizjów od 486 r. p.n.e.
- sztuki kandydujące do konkursu przedstawiano archontowi (jeden z urzędników ateńskich) który dokonywał ich selekcji i spośród bogatych mieszkańców wyznaczał choregów (sponsorów) oraz ustalał skład obsady aktorskiej
- reżyserem był zazwyczaj sam autor sztuki- o wyniku agonu decydowali sędziowie wybierani przez losowanie
Strój aktora:- maski komiczne z przesadnie wykrzywionym grymasem twarzy- kostiumy z watowanym brzuchem
- duże czerwone skórzane phallosy (komedia wywodzi się w końcu z rubasznych pieśni fallicznych na cześć Dionizosa)
- choreuci czasami przebrani za zwierzęta (np. osy, żaby, koguty) i inne (np. chmury)
Język:- nieskrępowana swoboda języka i gestu- niestronienie od treści ordynarnych, wręcz dążenie do nich
- komedie mogły wyśmiać każdego: polityków (Kleon w jednej ze sztuk dosłownie wyrzyguje pobrane łapówki), wodzów, filozofów, poetów a nawet bogów (np. Dionizos w „Żabach”)
Budowa sztuk. Partie chóru.:- osnowę komedii stanowiły się z stasimony chórów i epejzodiony z udziałem aktorów
- podobnie jak w tragedii z biegiem czasy rola chóru w komedii malała
- parabaza: rozbudowana wypowiedź chóru dotykająca aktualnych wydarzeń, najczęściej kończąca dzieło (u A. już praktycznie zanika)
- agon: czyli spór sceniczny, dyskusja jednego z bohaterów z antagonistą komentowana przez chór lub dyskusja bohatera z chórem
- podobnie jak w tragedii, wyróżnia się: prolog (wykonywany przez aktora), parados (chór) i eksodos (chór i aktorzy)
Genealogia komedii staroattyckiej:- wyraz komedia pochodzi od gr. komodia, co znaczy „pieśń komosu”- komos to swawolny pochód świąteczny- pieśni komosu początkowo opierały się na improwizacji- przed komedią staroattycką istniała farsa dorycka:- stroje aktorów farsy przypominały stroje komedii staroattyckiej - posiadała elementy fabuły- f. d. posługiwała się parodią mitologiczną
- nie osiągnęła formy podobnej do komedii staroattyckiej, otwartej na bieżące sprawy społeczne i polityczne, najprawdopodobniej z powodu cenzury w krajach doryckich- komedia staroattycka narodziła się więc z połączenia tradycji komosu i farsy doryckiej na tolerancyjnym gruncie demokracji ateńskiej- pochodzenie z obrzędów wiejskich uwidocznia się w komediach Arystofanesa: - bohaterami często są wieśniacy - miasto jest ukazane z perspektywy wsi, zwyczaje miejskie są często wyśmiewane - w wymowie komedii dominuje konserwatyzm- wszystkie 11 zachowanych komedii staroattyckich to utwory Arystofanesa.
III. PISARZ- A. w swoich komediach „krytykował”:- skrajną demokratyzację życia publicznego i takie jej przejawy jak np. wybieranie urzędników przez losowanie czy przewlekłe ateńskie sądownictwo - dlatego wyśmiewał Kleona (polityka, radykalnego demokratę)- próżne, oderwane od rzeczywistości spekulacje sofistów, podważanie tradycyjnego porządku moralnego i religijnego- Sokrates
- przeintelektualizowanie sztuki, pozbawienie jej pasji i wzniosłości - Eurypides - A. opowiadał się po stronie tradycyjnych wartości w sztuce i życiu publicznym- przeciwstawiał Ajschylosa Eurypidesowi
- cechą dramatu A. jest pacyfizm - pragnienie pokoju często przebrzmiewa w jego komediach (np. w Lizystracie)
- stosunek A. do tradycyjnej religii greckiej jest niejasny: - z jednej strony krytykuje burzycieli dawnego porządku (np. Sokratesa)- z drugiej strony często naśmiewa się z bogów (n.p z Dionizosa w „Żabach”)- A. świetnie potrafił odbić na scenie codzienne życie Aten- widać to chociażby w języku bohaterów, którzy posługują się wszystkimi odmianami greki- od języka wykształconych filozofów i polityków przez slang prostych obywateli po łamaną greczyznę niewolników i Scytów.- A. często posługiwał się powszechnie rozpoznawalnymi cytatami z eposów, liryki czy tragedii (szczególnie upodobał sobie przewrotne cytowanie Eurypidesa)- obsceniczność jest jedną z cech charakterystycznych komedii A.- Dionizja były świętami płodności o wyraźnie fallicznym charakterze- podkreśla się, że obok niemal pornograficznej obsceniczności w komediach A. można znaleźć też dużą dozę liryzmu - jak np. w „Ptakach” przedstawiających dwóch obywateli zmęczonych życiem w mieście i stęsknionych za lepszym, bliższym natury życiem , którzy wędrują w góry, by założyć tam miasto ptaków. To takie ładne IV. TRZY KOMEDIELizystrataStreszczenie:
Lizystrata jest Atenką niezadowoloną z tego, że mężowie ateńscy cały czas przebywają poza domem z powodu wojen. L. staje na czele buntu greckich kobiet. Zachęca je do tego, żeby nie kochały się ze swoimi mężami do momentu, aż ci przestaną toczyć między sobą wojny. Kobiety ateńskie zdobywają Akropol i zabarykadowują się na nim, broniąc się przed dostępem mężczyzn. Podobnie czynią mieszkanki innych polis. Kobiety z wielkim trudem powstrzymują się od współżycia z mężami. Jednak brak seksu okazuje się jeszcze cięższy do zniesienia właśnie dla mężczyzn, których członki znajdują się w niemal permanentnej erekcji (tak to właśnie wygląda w komedii). Jedna z najkomiczniejszych scen dramatu przedstawia przybycie niezaspokojonego męża pod mury Akropolu. Jego żona wyszła się z nim przywitać, udając, że przystaje na jego propozycję „położenia się z nim choć na chwilę”. Oczywiście w ostatniej chwili ucieka od męża, zostawiając go sam na sam ze swoją żądzą. Wkrótce potem do Aten przybywają posłowie ze Sparty, których żony traktowały ich równie bezlitośnie. Komedia kończy się zawarciem pokoju między Atenami i Spartą. Nad obradami pokojowymi czuwa Lizystrata. Odbywa się także wspólna spartańsko-ateńska uczta. Żony wracają do swoich mężów a Chór Starców i Chór Kobiet zaczynają śpiewać jednym głosem. Takie antyczne „make love not war”.- Lizystrata - znaczy: „ta, która rozwiązuje wojsko” - pokazanie kobiety w roli przywódcy decydującego o sprawach wojny i pokoju było zupełnie nowatorskie. Lizystrata w ogóle wyróżnia się na tle innych głównych bohaterów A.:- jest kobietą, a nie jak to najczęściej u A. bywa typem wesołka lub „chłopka-roztropka”- nie jest obiektem sprośnych żartów mężczyzn- jest mądra, elokwentna, silna, świadoma politycznie- jest jedynym bohaterem, którego imię stanowi jednocześnie tytuł całej komedii- falliczność utworu - J. Łanowski określa „Lizystratę” jako „chyba najbardziej falliczną komedię A.” - na jej przykładzie widać, że komedia wystawiana w czasie Dionizji (czyli także święta płodności) miała tę płodność w „magiczno-religijny sposób” (jak pisze Łanowski) pobudzać.- epejzodiony i stasimony (występują dwa chóry: Kobiet i Starców) oparte są na konfrontacji mężczyzn z kobietami- przeciwieństw, które się przyciągają, by na koniec wreszcie się złączyć.- paralelnie z pojednaniem kobiet i mężczyzn następuje pojednanie wrogów: Sparty i Aten-takie antyczne „make love not war”Sejm kobietStreszczenie:Komedia rozpoczyna się od spotkania ateńskich kobiet. Na ich czele stoi Praksagora, która obmyśliła plan przejęcia władzy w polis przez kobiety. Żeby tego dokonać bohaterki w przebraniu mężczyzn udają się na zgromadzenie ludowe i tam przegłosowują powierzenie władzy kobietom. Następnego dnia Praksagora rozpoczyna swoje rządy w Atenach: próbuje wprowadzić utopijny ustrój oparty na wspólnocie dóbr. Każdy obywatel musi oddać swoje mienie do wspólnego skarbca. Kolejna scena przedstawia dyskusję Chremesa, który właśnie zabiera się do oddania swojego majątku do wspólnej kasy i Mężczyzny, który naśmiewa się z nowego prawa i zaczyna obmyślać sposób na ochronienie swoich bogactw przy jednoczesnym skorzystaniu ze wspólnego majątku. Inne prawo wprowadzone przez kobiety nakazuje młodzieńcom zaspokojenie starych i brzydkich kobiet zanim będą chcieli zaznać uciech z młodymi dziewczynami. „Na mocy” tego prawa trzy Staruchy zaciągają do swojej sypialni Młodzieńca, który przyszedł doDziewczyny. Zaraz po tej scenie następuje Epilog. Chór wygłasza w nim parabazę, w której „podsumowuje” rządy kobiet:Z podłych dziwek zaś przykładu wam nie wolno nigdy brać,Które pamiętają tylko o ostatnich gachach swych.Komedia kończy się ucztą.- „Sejm” został napisany już po zakończeniu wojny peloponeskiej, kiedy Ateny były pogrążone w chaosie gospodarczym i politycznym- „Sejm” daje wyraz kryzysowi demokracji, której „słabości” są bezlitośnie wyśmiewane (już sam sposób powierzenia kobietom władzy ośmiesza demokrację)w dramacie pojawia się też motyw wyśmiewania starości i brzydoty- częsty w komediach starożytnychPlutosStreszczenieWieśniak Chremylos i jego niewolnik Karion wracają z Delf. Na drodze spotykają ślepego starca, który okazuje się Plutosem- bogiem bogactwa. Jego ślepota jest przyczyną tego, że prawi są biedni a złoczyńcy bogaci. Chremylos zaprowadził Plutosa do swojego domu i wpadł na pomysł, żeby zanieść go do świątyni Asklepiosa, gdzie kapłan przywrócił mu wzrok. W między czasie odbył się ciekawy agon między Biedą a Chremylesem i jego sąsiadem. Bieda starała się przekonać Ateńczyków o swojej przydatności, podając takie argumenty:- gdyby nie bieda, nie rozwijałoby się rzemiosło i nauka- biedacy mają silniejsze charaktery i są sprawiedliwsi od bogaczy, których deprawuje i rozleniwia nadmiar majątku - a ludzie boją się biedy, bo nie chcą stać się lepszymi- nawet bogowie są biedni - Zeus zwycięzcom olimpijskim daje skromny wieniec laurowy, a nie złoto.Gdy Plutos odzyskał widzenie, zaczął przywracać bogactwo sprawiedliwym i odbierać je złoczyńcom. Nie każdy był zadowolony z nowego porządku. Ze skargami do Chremylosa przychodzili: - Donosiciel, który stracił swój bezprawnie zdobyty majątek- Stara Kobieta, do której przestał przychodzić biedny młodzieniec, którego utrzymywała w zamian umilanie jej samotnych nocy- Hermes, który w imieniu wszystkich bogów skarżył się na brak ofiar od ludzi- ludzie przestali składać ofiary innym bogom, bo wszystko mieli od Plutosa- kapłan Zeusa, który zaczął głodować z powodu braku ofiar dla jego bogaKomedia kończy się interwencją Zeusa, który nakazuje zaprzestania samowoli Plutosa i odsyła go tam, gdzie jego miejsce- do skarbca na Akropolu.- temat bogactwa był jednym z wcześniej wiele razy podejmowany przez komedię staroattycką - pomimo komediowej formy, utwór podejmuje poważny problem związku między sprawiedliwością i bogactwem- w Plutonie A. wyraźnie odchodzi od bieżących spraw politycznych w stronę bardziej uniwersalnych problemów społecznych- w komedii rzuca się w oczy nikła rola, jaką odgrywa chór