1. Zależność między popytem, podażą a ceną

Warunki ekonomiczne, w których dochodzi do współzależnych transakcji kupna i sprzedaży dobra określane są mianem rynku. Rynek jest to proces w ramach, którego kupujący i sprzedający określają co mają zamiar kupować i sprzedawać oraz na jakich warunkach. W ramach tego procesu, poszczególni uczestnicy rynku poszukują ważnych dla nich informacji. Kupujących interesują np. dostępne modele, kolory, funkcjonalność dóbr oraz ich ceny. Sprzedający natomiast badają rynek w celu uzyskania informacji o rodzajach dóbr i usług jakich pragną nabywcy oraz o cenach, które są gotowi zapłacić. Do podstawowych elementów rynku należą popyt, podaż oraz cena. Zależności przyczynowo - skutkowe występujące pomiędzy wymienionymi czynnikami nazywa się mechanizmem rynkowym lub popytowo - podażowo - cenowym .

Przez pojęcie popytu należy rozumieć ilość dobra, jakie nabywcy są gotowi kupić w określonym czasie i przy różnym poziomie cen. Jest to zbiór wielkości, które zostają wyznaczone przez zależności zachodzące pomiędzy cena a ilością dobra. W ekonomi można wyróżnić popyt efektywny, który wyraża tylko potrzeby mające pokrycie w posiadanej sile nabywczej oraz popyt potencjalny oznaczający wszystkie hipotetyczne potrzeby na dane dobro bez względu na posiadane zasoby pieniężne . Ilość dóbr jaką konsumenci są w stanie zakupić w określonym czasie i przy danym poziomie ceny nazywa się ilością lub wielkością popytu. Założenie ekonomicznej hipotezy, która mówi, iż im niższa cena danego dobra tym większe zapotrzebowanie na jego ilość można przedstawić graficznie za pomocą krzywej, zwanej krzywą popytu . Krzywa popytu obrazuje ujemną zależność między ceną a wielkością zapotrzebowania przy pozostałych wielkościach stałych ( ceteris paribus ). Hipotetyczną krzywą przedstawiono na rysunku nr 3. Widać, iż wraz ze spadkiem ceny dobra następuje wzrost wielkości popytu i odwrotnie. Jeżeli

zmienia się więc cena przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe, zmianie ulega wielkość popytu. Jest to podstawowa zależność, którą nazywa się prawem popytu .

Rysunek nr 3

Krzywa popytu - wzrost i spadek wielkości popytu

Q₁ Q₂ Q

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Grzelak, A. Leźnicka : Makroekonomia.

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 1999, s. 29

Taki przebieg krzywej jest wynikiem efektu dochodowego oraz substytucyjnego zmian ceny. Efekt substytucyjny polega na skłonnościach nabywców do zastępowania dobra drożejącego tańszym zamiennikiem. Związek popytu z dochodami, wynikający ze zmian dochodów realnych nabywców nazywany jest efektem dochodowym, np.: jeżeli cena określonego dobra wzrośnie, to nastąpi spadek dochodów realnych, nabywcy będą mogli kupić mniej wskazanego dobra. Oczekiwania znaczących podwyżek cen skłania nabywców do dokonywania zwiększonych zakupów. Wzmożony popyt powoduje dalszy wzrost cen, co w efekcie nasila procesy inflacyjne. W przypadku gdy następuje spadek cen danego dobra, istnieje prawdopodobieństwo, iż konsumenci w oczekiwaniu na obniżenie cen mogą zmniejszyć swój popyt. Jest to tzw. efekt spekulacyjny - efekt owczego pędu. Od opisanego prawa popytu występują wyjątki będące z nim w sprzeczności, są to tzw. paradoksy. Do najpopularniejszych zalicza się tzw. Paradoks Giffena, który opisuje zjawisko wzrostu wielkości zapotrzebowania na dobra niższego

rzędu mimo wzrostu ich cen. Przy malejącym dochodzie realnym będącym wynikiem wzrostu cen, następuje zwiększenie popytu na dobra najtańsze pomimo wzrostu ich cen. Drugim wyjątkiem od powszechnie działającego na rynku prawa popytu, jest Paradoks Veblena tzw. efekt snoba. Zjawisko to dotyczy dóbr luksusowych, które pomimo wzrostu ich ceny oraz bez względu na wartość użytkową, zostają zakupione. Nabywanie powyższych dóbr wynika ze snobistycznych zachowań konsumentów.

Podaż dobra to ilość dobra, jaką sprzedawcy deklarują się zaoferować przy różnych wysokościach ceny. Ilość dobra dostarczanego na rynek w danym czasie i przy określonej cenie nazywa się wielkością podaży. Graficznym obrazem relacji zachodzących pomiędzy ceną danego dobra a jego ilością dostarczaną na rynek jest krzywa podaży przedstawiona na rysunku nr 4.

Rysunek nr 4

Krzywa podaży - wzrost i spadek wielkości podaży

Q₁ Q₂ Q

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Grzelak, A. Leźnicka : Makroekonomia.

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 1999, s. 33

Krzywa ta przedstawia dodatnią zależność między ceną a ilością oferowaną przez sprzedawców pod warunkiem, iż pozostałe czynniki pozostaną bez zmian . Oznacza to, iż wraz ze wzrostem ceny danego dobra następuje zwiększenie jego ilości dostarczanych na rynek i odwrotnie. Powyższa zależność nazywana jest w ekonomii prawem podaży.

Prawo to znajduje uzasadnienie w mikroekonomii, gdzie podstawowym celem działania przedsiębiorstw jest maksymalizacja zysku. Wzrost ceny danego dobra skutkuje zwiększeniem opłacalności jego produkcji, co w efekcie zachęca producentów do zwiększenia produkcji. W sytuacji gdy następuje obniżka ceny, przy niezmienionych pozostałych warunkach, zmniejsza się opłacalność produkcji i w efekcie jej wielkość spada.

Cena jest to wartość wyrażona w jednostkach pieniężnych, którą kupujący jest zobowiązany zapłacić przedsiębiorcy za towar lub usługę . Zgodnie ze słownikiem ekonomicznym słowo cena oznacza wartość czegoś wyrażoną w jednostkach pieniężnych. Ceny sygnalizują szybko czego pragną nabywcy, ile kosztuje dane dobro i jakie zasoby są doraźnie dostępne. Ceny prowadzą więc i koordynują decyzje produkcyjne sprzedawców i decyzje nabywcze konsumentów . Na rynku dochodzi do konfrontacji nabywców ze sprzedawcami. W efekcie zostaje ustalona cena, przy której oferta zrównuje się z zapotrzebowaniem. Powyższą cenę nazywa się ceną równowagi rynkowej. Obrazuje ją rysunek nr 5.

Rysunek nr 5

Równowaga rynku

nadwyżka

niedobór

Q_1S Q_2D Q_E Q_1D Q_2S Q

Źródło: D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 81

Punkt przecięcia krzywej popytu z krzywą podaży E wyznacza cenę P_E, przy której ilość dostarczanego dobra równa się ilości nabywanej przez konsumentów. Cena ta jest stabilna do mementu wystąpienia zmian albo po stronie popytu albo po stronie podaży. W przypadku, gdy cena rzeczywista ( P₂ ) ustali się powyżej ceny równowagi, można zaobserwować nadwyżkę wielkości podaży Q _2S nad wielkością popytu Q _2D. Jest to tzw. nadwyżka rynkowa. Producenci chcący sprzedać towar winni obniżyć cenę jednocześnie ograniczając ilość oferowaną na rynek. W odpowiedzi na posunięcia producentów nabywcy zareagują wzrostem wielkości popytu. W efekcie na rynku zostanie przywrócony stan równowagi. Natomiast w sytuacji gdy cena rzeczywista ( P₁ ) ustali się na poziomie niższym od ceny równowagi zaobserwować można, iż poziom wielkości popytu Q_1D jest wyższy od poziomu wielkości podaży Q_1S. Taki stan na rynku nazywany jest niedoborem rynkowym. W powyższej sytuacji procesy dostosowawcze będą zachodzić odwrotnie. Mechanizm równowagi rynkowej przedstawiony jest w oparciu o zależności występujące pomiędzy popytem, podażą oraz ceną. Ceny ustalone w wyniku gry sił podaży i popytu odnoszą się do wolnego rynku.

Zdarza się, iż państwo ingeruje w prawa rynku, wprowadzając państwową kontrolę cen, która uniemożliwia kształtowanie się ich na poziomie równowagi rynkowej. Kontrola ta polega na administracyjnym określaniu cen maksymalnych i minimalnych przy pomocy odpowiednich regulacji prawnych.

Wyznaczenie ceny maksymalnej, tzw. górnego pułapu cenowego na określone towary lub usługi powoduje, iż sprzedawcom nie wolno stosować cen wyższych ponieważ jest to sprzeczne z prawem. Takie ograniczenia są wprowadzane przez państwo w przypadku wystąpienia braku pewnych dóbr na rynku lub w celu ochrony konsumentów przed nadmiernie wysokimi cenami. Przykładowo zbyt wysokie ceny żywności, spowodowane np. nieurodzajem, mogą doprowadzić do pogorszenia sytuacji ludzi o niższych dochodach. W celu umożliwienia uboższym grupom społeczeństwa zakupu niezbędnej ilości żywności, rząd może ustalić ceny maksymalne. Jeżeli cena maksymalna zostanie ustalona powyżej ceny równowagi rynkowej nie wywoła to żadnych skutków na rynku i cena równowagi będzie osiągana. Inaczej będzie w przypadku ustalenia ceny maksymalnej poniżej ceny równowagi, co zostało przedstawione na

rysunku nr 6. W takiej sytuacji nastąpi wzrost zapotrzebowania na dane dobro przy równoczesnym spadku wielkości podaży. Spowoduje to niedobór dobra na rynku co może przyczynić się do rozwoju sprzedaży pokątnej tzw. „czarnego rynku”. Państwo często w podobnych sytuacjach wprowadza system racjonowania towarów w celu sprawiedliwego podziału dostarczanego na rynek dobra.

Rysunek nr 6

Cena maksymalna

Cena maksymalna

Q₁ Q_E Q₂ Q

Źródło: D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 89

Celem wprowadzenia cen maksymalnych jest obniżenie cen płaconych przez konsumentów, natomiast wprowadzenie cen minimalnych sprowadza się do podwyższenia cen uzyskiwanych przez producentów w celu ochrony przed nadmiernym ich spadkiem. Określenie ceny minimalnej oznacza, że dane dobra i usługi nie mogą być sprzedawane poniżej tak ustalonej ceny. W przypadku gdy państwo ustali cenę minimalną poniżej ceny równowagi nie będzie to miało wpływu na osiągnięcie równowagi rynkowej. Jednak w sytuacji ustalenia ceny minimalnej powyżej ceny równowagi, osiągnięcie równowagi na rynku będzie niemożliwe. Sytuację powyższą przedstawia rysunek nr 7. Efektem ustalenia ceny minimalnej wyższej od ceny równowagi rynkowej jest nadwyżka wielkości podaży nad wielkością popytu. Wówczas nie wszyscy producenci lub sprzedawcy są w stanie sprzedać swoje produkty. Często w dążeniu do zbycia swoich towarów będą oni konkurować ze sobą poprzez obniżenie cen nawet poniżej ceny minimalnej. W niektórych

krajach, również w Polsce, rządy ustalają, kontrolują oraz skupują i sprzedają określone ilości danych dóbr uzupełniając w ten sposób popyt i podaż podmiotów prywatnych. Przykładem takiego rynku jest rynek rolny.

Rysunek nr 7

Cena minimalna

Cena minimalna

Q₁ Q_E Q₂ Q

Źródło: D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 95

Inną formą kontroli cen przez państwo są ceny urzędowe. W tym przypadku ustalana jest konkretna wysokość ceny a nie jej pułap jak w przypadku ceny minimalnej i maksymalnej. Zazwyczaj cenami urzędowymi objęte są ważniejsze towary i usługi, np. niektóre produkty rolne, energia elektryczna, ważniejsze paliwa, komunikacja, usługi komunalne. Państwo ingeruje również w sferę ustalania cen np. poprzez dodatkowe obciążenia podatkowe, cła.

Ceny określają wielkość produkcji i konsumpcji, wyjaśniają postępowanie producentów i konsumentów na rynku. Pełnią więc w procesie gospodarczym różne funkcje. Do najważniejszych funkcji cen zalicza się :

• funkcję informacyjną - cena informuje producenta o ile zwiększy się jego dochód w momencie dokonania sprzedaży, natomiast nabywcę informuje o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne w momencie zakupu danego dobra. Wzrost cen informuje nabywców o konieczności ograniczenia zakupów danego dobra i ewentualnym zastąpieniem go

dobrem substytucyjnym. Sytuacja odwrotna daje impuls do zwiększonych zakupów w efekcie wzrostu dochodu realnego. Ceny umożliwiają prowadzenie rachunku ekonomicznego zarówno producentom jak i nabywcom czynników produkcji. Są oni poprzez znajomość cen ( nakłady i efekty mierzone w formie pieniężnej ) są w stanie wybrać najkorzystniejszą dla siebie strukturę produkcji.

• funkcję redystrybucyjną - ceny są narzędziem redystrubucji gdyż zawierają w swej strukturze zyski, cła, podatki, opłaty. Przedsiębiorstwa monopolistyczne oraz oligopolistyczne, ustalające swoje ceny na poziomie gwarantującym zyski powyżej przeciętnej, przechwytują część dochodów przedsiębiorstw niezmonopolizowanych. Państwo również dokonuje redystrybucji dochodów poprzez zróżnicowane obciążenie cen podatkami lub przez ich subwencjonowanie. Następują przesunięcia dochodów konsumentów do budżetu państwa, przez podatki i cła zawarte w cenach niektórych dóbr. Występuje również sytuacja odwrotna, kiedy państwo dotuje niektóre towary, wówczas następuje przepływ dochodów z budżetu do konsumentów.

• funkcję stymulacyjną - ich poziom, zmiany od strony przychodów i kosztów określają dochody pieniężne producentów, które stanowią podstawę ich działania na rynku. Ceny kształtowane w wyniku gry popytu i podaży skłaniają producentów do działań zgodnych z wymogami rynku. Wzrost cen powoduje zwiększenie zysku, a co za tym idzie poprawę opłacalności. Stanowi to bodziec do zwiększenia produkcji oraz często wpływa na podniesienie wartości użytkowej danego dobra. W przypadku obniżenia cen na rynku, spada opłacalność produkcji co w efekcie prowadzi do obniżenia produkcji.

Przy tym należy dodać, że na mechanizm rynkowy mają również wpływ czynniki pozacenowe, tj.:

• ceny innych dóbr,

• dochód dyspozycyjny nabywcy ,

• poziom majątku nabywcy,

• użyteczność danego dobra ( jakość produktu, moda, gusty nabywców ),

• oczekiwania co do poziomu przyszłych cen i dochodów,

• ceny czynników wytwórczych ( mają wpływ na koszty produkcji ),

• poziom zaawansowania technologii ( ma wpływ na zdolności wytwórcze ),

• cele ekonomiczne

• zdarzenia losowe,

które powodują przesunięcia krzywej popytu i krzywej podaży przy każdym poziomie ceny, pozostają w niniejszej pracy pominięte.

S. Marciniak : Elementy Makro i Mikroekonomii dla inżynierów. PWN, Warszawa 1993, s. 75

D. Kopycińska : Mikroekonomia. Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu szczecińskiego, Szczecin 2001, s. 42

Ibidem, s. 43

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997, s. 80

D. Kopycińska : Mikroekonomia, /.../, op. cit., s. 44

Makro i Mikroekonomia. Podstawowe problemy. Praca zbiorowa pod redakcją S. Marciniaka, PWN, Warszawa 1999, s. 122

Ibidem, s. 121

D. Kopycińska : Mikroekonomia, /.../, op. cit., s. 44

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 81

Makro i Mikroekonomia. Podstawowe, /.../ op. cit., s. 125

Art. 3.1. ustawy z dnia 05 lipca 2001r. o cenach, Dz. U. Z 2001r., nr 97, poz. 1050, stan prawny na dzień 01.11.2002r.

Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy w warunkach rynku. Wydanie IV uzupełnione. ZNICZ, Szczecin 1994, s. 30

D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 29

A. Grzelak, A. Leźnicka : Makroekonomia. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 1999, s. 33

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 88

Ibidem, s. 89

S. Marciniak : Elementy Makro i Mikroekonomii dla, /.../op. cit., s. 86

Ibidem, s. 87

D. Begg, S. Fische, R. Dornbusch : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 94

Makro i Mikroekonomia. Podstawowe, /.../ op. cit., s. 131

Ibidem, s. 139

D. Kopycińska : Mikroekonomia. /.../ op. cit., s. 42 i s. 47

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

D - krzywa popytu

P₁, P₂ - ceny

Q₁, Q₂ - ilości popytu

- spadek wielkości popytu

- wzrost wielkości popytu

P

A

P₁

B

P₂

D

S - krzywa podaży

P₁, P₂ - cena

Q_1, Q₂ - ilość podaży

- spadek wielkości podaży

- wzrost wielkości podaży

B

S

P

P₂

A

P₁

S - krzywa podaży

D - krzywa popytu

P_E - cena równowagi

Q_E - ilość równowagi

P₁, P₂ - cena

Q_S - ilość podaży

Q_D - ilość popytu

F

G

S

P

E

P₂

P_E

B

P₁

A

D

S - krzywa podaży

D - krzywa popytu

P_E - cena równowagi

Q_E - ilość równowagi

P₁ - cena maksymalna

Q₁ - ilość podaży

Q₂ - ilość popytu

S

P

P_E

P₁

D

S - krzywa podaży

D - krzywa popytu

P_E - cena równowagi

Q_E - ilość równowagi

P₁ - cena minimalna

Q₁ - ilość podaży

Q₂ - ilość popytu

S

P

P₁

P_E

D

---