PHILIPPE C. SCHMITTER
DEMOKRACJA - ZAGROŻENIA I PROBLEMY
Autor podejmuje temat zagrożeń, problemów i wyzwań związanych z przejściem od ustroju autorytarnego do demokracji.
● Tam gdzie system demokratyczny się ugruntował , nie istnieje dla niego żadna realna alternatywa. Pomimo jego licznych wad, został on zaakceptowany przez współczesne społeczeństwa, uznany za najwłaściwszy. Paradoksalnie, sytuacji takiej sprzyjała obecność reżimów autorytarnych, które kontrastowały z demokracjami i ukazywały je w lepszym świetle. Obecnie, ustroje autorytarne w większości zniknęły, co stawia przed demokracją nowe wyzwania.
● Sytuacja w nowo powstałych demokracjach, ukazuje, że proste skopiowanie instytucji i procedur demokratycznych, jest działaniem niewystarczającym, aby stworzyć stabilny system. W każdym państwie nowo rodzący się ustrój staje przed innymi problemami.
● Wykształcenie się demokracji, nie jest koniecznością, nie jest zwieńczeniem ewolucji społeczeństwa. Jej powstanie nie jest czynnikiem niezbędnym do funkcjonowania stabilnego państwa. Co więcej, wprowadzenie systemu demokratycznego, wymaga wielkiego wysiłku ze strony społeczeństwa
W tym kontekście, autor zastanawia się nad szansami na stabilizację w młodych systemach, przechodzących z ustrojów autorytarnych w demokratyczne.
ANALIZA ZAGROŻEŃ
Pomimo tego, że państwa autorytarne wciąż funkcjonują, demokracja jest aktualnie jedyną stabilną i prawomocną formą rządów na świecie. Do tego, nie istnieje żadna faktyczna alternatywa dla tego systemu. Czy może w takim razie mówić o jakimkolwiek zagrożeniu dla demokracji?
Demokracja nie jest ustrojem idealnym społeczeństwa mogą się nią rozczarować, co może odrodzić tendencje autorytarne, lub inne; prowadzi to do „nagłej śmierci” demokracji, rozumianej jako obalenie systemu,
Nawet jeżeli demokracja się wykształci, nie jest powiedziane że się ustabilizuje,- to może prowadzić do degradacji systemu i niepokojów społecznych; „powolna agonia” systemu i balansowanie pomiędzy demokracją a autorytaryzmem,
Jak dotąd historia ukazuje, że po każdym okresie demokratyzacji(1848-1552, 1914-1920, 1945-1956) następował powrót do autorytaryzmów. Nie dochodziło do wykształcenia się pełnej demokracji.
Przełomowym momentem dla przetrwania młodych demokracji są „wybory założycielskie”. Jeżeli dojdzie do nich, przy akceptacji autokratów, szanse upadku systemu drastycznie maleją.
Przetrwanie początkowego okresu nie przesądza jednak o powstaniu stabilnej demokracji. Istnieją jeszcze przynajmniej dwie drogi rozwoju:
HYBRYDALNA FORMA USTROJOWA
powstaje one tam, gdzie w ramach obrony własnych interesów władze autokratyczne idą na pewne ustępstwa, dokonując:
LIBERALIZACJI - nadania pewnych praw politycznych, lub;
DEMOKRATYZACJI - gdzie władza staje się odpowiedzialna za swoje decyzje, przed obywatelami,
Systemy hybrydalne w których przeprowadzono liberalizacja, bez demokratyzacji nazywamy DICTABLANDAMI(np. Gwatemala w latach 1984-85, przeprowadzano wybory, ale władze cywilne były kontrolowane przez wojskowe; Salwador w 1982 roku, przeprowadzano wybory przy powszechnym łamaniu praw obywatelskich), te w których zachodzi odwrotna relacja DEMOCRADURAMI.(np. Kenia, Togo, Zair, Gabon - funkcjonuje tam opozycja, obywatele mają pewien zakres swobód, ale wybory są systematycznie fałszowane)
Ustroje hybrydalne nie są stabilnymi systemami.
NEUTRWALONA DEMOKRACJA
Przy spełnieniu minimum proceduralnych kryteriów demokracji, w społeczeństwie nie dochodzi do krystalizacji i akceptacji demokratycznych wartości, reguł gry politycznej. Brak fundamentalnego porozumienia, dotyczącego relacji sił politycznych w państwie.
(Taka forma rządów jest powszechna w Ameryce Południowej, Wschodniej Europie, w Azji;
dobrym przykładem jest Argentyna - balansując pomiędzy demokracją a dyktatura, bez gwarancji konstytucyjnych praw i reguł, przy scentralizowanej władzy i dużej roli wojska, przy zachowaniu „formy” demokracji; podobnie Brazylia, Peru, Filipiny)
TAKSONOMIA PROBLEMÓW
KONCEPCJA PROBLEMÓW - jest to próba precyzyjniejszego określenia zagrożeń młodych systemów demokratycznych,
Wprowadzanie ustroju demokratycznego zmusza władze do ustawicznych wyborów. O ile decyzja o zmianie systemu jest niejednokrotnie podejmowana szybko i przy aprobacie mas gwałtownie wprowadzana w życie, o tyle utrwalenie ustroju, decyzje przesądzając o jego kształcie, wymagają czasu i podejmowane są poprzez negocjacje świadomych wagi sytuacji i konsekwencji poczynań, aktorów(elity polityczne).
Problemy związane z przejściem do systemu demokratycznego dzielimy na:
NALEŻĄCE DO ISTOTY DEMOKRACJI, występujące w każdej demokracji, także utrwalonej.
Trzeba zaznaczyć, że nawet stabilny ustrój demokratyczny nie musi okazać się efektywny, nie koniecznie będzie dobrze działał.
ŻELAZNE PRAWO OLIGARCHII(wg Michelsa) - we wszystkich organizacjach, wraz z ich rozrostem pojawiają się tendencje oligarchiczne, nawet w ramach systemu demokratycznego,
„JAZDA NA GAPĘ”(wg Mancura Olsena) - brak zainteresowania działalnością społecznopolityczną, tłumaczony małym wpływem poszczególnej jednostki na decyzje polityczne, ze świadomością, iż i tak zrobi to ktoś inny,
„CYKLE POLITYCZNE”- okresy rządzenia przez niestabilne większości, konkurujące między sobą o możliwość dystrybucji dóbr społecznie pożądanych, prowadząc niespójną politykę w dłuższym okresie, destabilizując system,
„FUNKCJONALNA AUTONOMIA” - dotyczy zakresu władzy instytucji, które ze względu na spełnianą funkcję, posiadają szeroki zakres autonomii względem wpływu opinii publicznej i jej politycznych przedstawicieli,
WSPÓŁZALEŻNOŚĆ - ograniczenie suwerenności państwa wynikające ze skomplikowanej sieci zależności, powiązań i relacji z innymi państwami, organizacjami międzynarodowymi, ponadnarodowymi korporacjami, itp.,
PROBLEMY ZEWNĘTRZNE, zależne od warunków lokalnych; środowiska, w którym osadzony jest system; pojawiają się przed problemami należącymi do istoty demokracji.
Dotyczą one potrzeby wypracowania nowych rozwiązań systemowych, które przyjęły by sie na gruncie, konkretnej, młodej demokracji. W późniejszym okresie, w miarę stabilnej demokracji, przyjęte zasady mogą zostać całkowicie zmienione, na początku jednak, w tym krytycznym okresie, jakim jest sama transformacja, trzeba wypracować jakieś tymczasowe reguły. W ich doborze, państwa często kierują się historycznymi doświadczeniami oraz zagranicznymi modelami.
Na to jakie rozwiązania zostaną przyjęte, duży wpływa mają takie czynniki jak poziom aktywizacji społecznej czy zakres stosowanej przemocy podczas przejścia systemowego. Najbardziej sprzyjającą sytuacją jest systemowa “zmiana wynegocjowana”(obecne i nowe elity znajdują się w patowej sytuacji, są zmuszone do rokowań), najgorszym rozwiązaniem jest rewolucja(do zmian siłą doprowadzają zmobilizowane masy). Pośrodku, umiejscowić możemy jeszcze przejście dokonane poprzez zmiany odgórne(autokraci dyktują tempo i zakres zmian, przy silnym nacisku społecznym).
Problemy zewnętrzne dotyczą:
LINII DEMARKACYJNYCH I TOŻSAMOŚCI; transformacja systemowa zachodzić może tylko w organizmie o ugruntowanej państwowości, określonych granicach przestrzennych, względnie ustalonym zakresie społecznym zmian;
Dominującym kryterium przy ustalaniu tych granic jest „narodowość”, przy czym samo stosowanie tego pojęcia nakłada na nas pewne ograniczenia, wynikające z trudności z określeniem jego ram, niewystarczającej wiedzy a propos procesu w jakim się wykształca i indywidualistycznego podejścia każdego z członków tego organizmu.
Dlatego też nie ma żadnych demokratycznych metod ustalenia jaki powinien być naród i odpowiadający mu byt polityczny.
KAPITALISTYCZNEJ PRODUKCJI, AKUMULACJI I DYSTRYBUCJI; trzeba określić zakres interwencjonizmu państwowego w rynek zdominowany przez własność prywatną; w jakim stopniu państwo będzie wpływać na mechanizmy rynkowe związane z produkcją, akumulacja i dystrybucja dóbr społecznie pożądanych,
wynika z tego paradoksalne założenie:
kapitalizm jest warunkiem koniecznym do powstania demokracji,
kapitalizm musi zostać zmodyfikowany aby mógł działać w demokracji,
Wyrasta ono z fundamentalnej różnicy pomiędzy państwem - które rozdziela władzę i status w sposób względnie egalitarny, a gospodarką, które rozdziela własność i dochody w sposób względnie nieegalitarny.
O ile nikt nie rozwój gospodarczy w oczywisty sposób sprzyja ugruntowaniu się demokracji, o tyle kryzys maże mieć dwojaki wpływ. Z jednej strony, może prowadzić, przez rozczarowanie bezsilnością nowego systemu, do upadku demokracji albo trwałej destabilizacji. Z drugiej strony może prowadzić do zwroty prodemokratycznego, ku względnie sprawdzonemu systemowi, przez rozczarowanie starym systemem i utopijnymi ideologiami.
„PRZECIĄŻENIA I NIESTRAWNOŚCI” SYSTEMU; demokracje muszą być zdolne do egzekwowania władzy; w społeczeństwie musi występować akceptacja demokratycznych reguł gry politycznej;
Aktualnie, społeczeństwa stały się bardziej mobilne, wykształcone, krytyczne i sceptyczne, niż we współcześnie stabilnych demokracjach, za czasów kiedy system się tam kształtował. W dodatku, dzięki mediom, społeczności te są duże lepiej poinformowane, o sytuacji w innych rejonach świata, co może im dostarczać schematów alternatywnych rozwiązań.
O ile w ugruntowanych demokracjach może być to impuls do rozwoju, o tyle w dopiero kształtujących się systemach może doprowadzić to do załamania.
KORUPCJI I ROZKŁADU; we wszystkich demokracjach dochodzi do nadużywania władzy, przez poszczególne jednostki, dla własnych korzyści - prawdziwym problemem staje się to w dobie profesjonalizacji polityki:
początkowo, w kształtujących się demokracjach, polityka byłą zajęciem dla ludzi zamożnych chcących działać lecz amatorów; nie czerpało się z niej takich korzyści majątkowych, dlatego było to zajęcie dla ludzi którzy mieli ugruntowana sytuację finansową i silna wewnętrzna motywację,
obecnie, wykształciła się grupa profesjonalnych polityków, którzy nie są w stanie zarabiać w inaczej; udział w polityce daje im zarobki, uzależniają od niego swój byt,
Stwarza to większą pokusę do nadużywania swojej władzy, szczególnie w perspektywie potencjalnie przegranych wyborów.
Problem jest o tyle większy, iż wraz ze zmianą systemową, bardzo często w młodych demokracjach trzeba przeprowadzić dużych zmian w sferze socjoekonomicznej(np. prywatyzacja, kontrola cen, subsydiowanie przemysłu), co dostarcza elito politycznym okazji do szybkiego zarobku.
Efektem zmian mających na celu, w dalszej perspektywie, redukcję korupcji, jest w krótkim okresie zwiększenie potencjalnych korzyści z udziału we władzy publicznej.
BEZPIECZEŃSTWA ZEWNĘTRZNEGO I ZAGROŻEŃ WEWNĘTRZNYCH; młode, niestabilne demokracje, mogą stanowić łatwy cel dla dla zewnętrznego agresora; z drugiej strony z przejściem systemowym związany jest wzrost zagrożeń wewnętrznych(np. Przestępczość, działalność wywrotowa)
u sedna tego problemu, tkwi bardzo delikatna kwestia relacji pomiędzy władzami cywilnymi i wojskowymi, szczególnie w byłych dyktaturach wojskowych. Struktury bezpieczeństwa, wcześniej zajmujące się kontrolą społeczeństwa, a niezbędne w każdym państwie, muszą mieć inne zadania, tak by ich interesy nie zostały wyraźnie naruszone, co mogłoby sprowokować, do próby odzyskania władzy.
innym problemem, stojącym przed władzami publicznymi, jest konfrontacja z roszczeniami, różnych konkurujących ze sobą grup, które wcześniej były wyłączone z udziału politycznego.
ważna kwestią, łączącą się ze wzrostem przestępczości, jest działalność policji. W młodej demokracji, pamiętającej czasy starego reżimu(w którym siły policyjne mogły być wykorzystywane przeciwko ludności), ważne jest by zmienić relację pomiędzy policją a obywatelami.
CIERPLIWOŚCI I ROZCZAROWANIA W SPOŁECZEŃSTWIE; normalnym zjawiskiem w nowych demokracjach, jest powszechne rozczarowanie nowym systemem,
Demokracja nie jest ustrojem idealnym ani panaceum społecznym . Z jej wprowadzeniem łączą się liczne problemy, które wymagają ogromnego wysiłku społeczeństwa, bo doprowadzić do stabilizacji. Nawet ugruntowana demokracja na co dzień zmierzać się musi z licznymi problemami. Dlatego niewielu państwom udają się, już za pierwszym razem wprowadzić nowy system.
W Hiszpanii określa się to mianem desencanto.