CZĘŚCI MOWY ODMIENNE
Rzeczownik
Wyraża nazwy osób, zwierząt, rzeczy, roślin, zjawisk przyrody, cech czynności i pojęć.Odpowiada na pytania:kto ? co ?
Odmienia się przez liczby (pojedynczą i mnogą) i przypadki
Rzeczowniki dzielą się na:
-żywotne- pies, szewc
-nieżywotne-szafa, drzwi
-osobowe- pan, chłopiec
-nieosobowe- deszcz, młot
-pospolite- kubek, wieś
-własne- Płock, Ala
Występuje w trzech rodzajach:
-męskim- słoń
-żeńskim- gęś
-nijakim- dziecko
Funkcje w zdaniu:
-podmiot- Ala śpiewa.
-dopełnienie- Zjedz zupę.
-przydawka- Dom z cegły.
-orzecznik- Marek jest uczniem.
-okolicznik- Idę na pole.
Czasownik
Odpowiada na pytania: co robi ? co się z nim dzieje ?. W zdaniu określa zachowanie się podmiotu.
Odmienia się przez:
-liczby (pojedyncza, mnoga)
-osoby
-czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły)
-rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy)
-strony (czynna, bierna, zwrotna)
-tryby (oznajmujący, przypuszczający, rozkazujący)
Czasowniki dzielą się na:
-osobowe: idę, przeczytam
-nieosobowe
Funkcje w zdaniu:
-orzeczenie- Zrobiono zakupy.
-przydawka- Zbita szyba.
-podmiot- Myć zęby jest zdrowo.
-dopełnienie- Zabroniono kąpać się.
Przymiotnik
Wyraża nazwy cech i właściwości. Odpowiada na pytania: jaki ?, jaka ?, jakie ? np. zielony, czerwona, białe... Najważniejszą funkcją przymiotnika jest określanie innych wyrazów w zdaniu, głównie rzeczowników, z którymi łączy się za pomocą związku zgody, np. piękna książka.
Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W liczbie mnogiej są dwa rodzaje: męskoosobowy (mali chłopcy), niemęskoosobowy (małe dziewczynki).
Funkcje przymiotnika w zdaniu:
-przydawka- dobra pani
-orzecznik- Janek jest zły
-podmiot- mały śpi
Liczebnik
Oznacza nazwy liczb oraz takich cech przedmiotów, które pozostają w związku z liczeniem. Odpowiada na pytania: ile ?, który z kolei ?
Liczebniki dzielimy na: -nazywające i -określające
Liczebniki odmieniają się przez przypadki, niekiedy także liczby i rodzaje.
Funkcje w zdaniu:
-przydawka- Daj mi dwie szklanki.
-orzecznik-Ela była pierwsza w szkole.
-podmiot- Siedem to szczęśliwa liczba.
Zaimek
Część mowy, której główną funkcją jest zastępowanie innych wyrazów w zdaniu.
Zaimki dzielimy na:
-rzeczowne- ja, ktoś, nikt
-przymiotne- jakiś, twój
-liczebne-ile, kilka
-przysłowne- jak, gdzie
Zaimki odmieniają się tak jak poszczególne części mowy, które zastępują. Funkcje w zdaniu takie same jak zastępowane przez nie wyrazy.
CZĘŚCI MOWY NIEODMIENNE
Przysłówek
Bliżej określa czynności, stany, właściwości głównie przymiotników
Odpowiada na pytania: jak ?, gdzie ?, kiedy ?.
Funkcje w zdaniu:
-okolicznik- Jasno świeci.
-orzecznik- Miło jest spać.
-podmiot- Nadchodzi jutro.
Przyimek
Wyrazy niesamodzielne, których główną funkcją jest zaznaczanie związków zachodzących między wyrazami samodzielnym.
Przyimki stoją przed:
-rzeczownikami- do domu
-liczebnikami- we dwoje
-zaimkami- z tobą
Spójnik
Wyrazy samodzielne, których główną funkcją jest zaznaczanie związków współrzędnych między wyrazami samodzielnymi oraz związków między zdaniami
Ze względu na rodzaj związków, jakie tworzą, spójniki dzielimy na:
-łączne- i, oraz tudzież
-rozłączne- lub, albo, bądź, czy
-wyłączające- ani, ni
-przeciwstawne- a, ale, lecz, jednak, zaś
-wynikowe- więc, zatem, to, wtedy, toteż
-synonimiczne- czyli
Spójniki współrzędne są dla związków wyrazowych i zdaniowych takie same, natomiast do spójników podrzędnych należą między innymi:że, iż, aby.
Partykuła
Wyraz, którego główną funkcją jest modyfikowanie lub wzmacnianie znaczenia innego wyrazu, wyrażenia lub zdania.
Partykuły o charakterze:
-wzmacniającym- no, -że, ci
-modyfikującym- czy, -li, by
Wykrzyknik
Wyrazy wzmacniające znaczenie innego wyrazu lub dźwiękonaśladowcze, np. ach, o, och, siup, kuku...
Części zdania
Podmiot
Podmiotem jest wyraz niezależny, w zdaniu oznaczający wykonawcę lub odbiorcę czynności.
Podmiot może być:
-gramatyczny(kto? co?)-wyrażony najczęściej przez:
-rzeczownik- Jabłka są zdrowe.
-zaimek rzeczowny- On jest sportowcem.
Może być również wyrażony przez każdą część mowy w funkcji rzeczownika
-przymiotnik- Chory leży w łóżku.
-zaimek-Każdy powinien pracować.
-imiesłów przym.-Kochający jest szczęśliwy.
-liczebnik-Dwoje idzie alejką.
-czasownik-Robić swoje jest naszym zadaniem.
-przyimek-Z jest przyimkiem.
-wykrzyknik-Hurra, rozległo się w oddali.
-spójnik-I jest spójnikiem.
-partykuła-Że jest partykułą.
-logiczny(kogo ? czego ?)-wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w dopełniaczu np. Nie było meczu. Jego nam
brakuje.
-domyślny-podmiot może być w zdaniu opuszczony. Występowanie podmiotu domyślnego rozpoznajemy po
końcówce osobowej formy czasownika: np. Nie pal. Rób swoje.
Orzeczenie
Orzeczeniem jest wyraz orzekający o zachowaniu się lub stanie wykonawcy lub odbiorcy czynności.
Rodzaje orzeczeń:
-czasownikowe-wyrażone formą czasownika:
-osobową- np. Janek zrobił porządek.
-nieosobową- zakończoną na: -no, -to,np. Zrobiono pracę.
-imienne-składające się z:
łącznika- wyrażonego formą osobową czasowników (być, stać się ),
orzecznika-imiennej części mowy tzn. części mowy odmieniającej się przez przypadki, najczęściej rzeczownika,
przymiotnika, imiesłowu, liczebnika np. Kolega został lotnikiem.
Przydawka
Przydawką jest każde określenie rzeczownika odpowiadające na pytania: jaki ?, jaka ?, jakie ?, który ?, która ?,
które ?, czyj ?, czyja ?, czyje ?, ile ?, czego ?, z czego ?
Przydawki dzielimy na:
-rzeczowne-wyrażone:
-rzeczownikiem- Pan Kowalski ma ospę.
-rzeczownikiem w dopełniaczu- Szum lasu koił łagodnie.
-rzeczownikiem z przyimkiem-Wokół ścian bez ozdób stały stoły.
-przymiotne-wyrażone:
-przymiotnikiem-Dobry sąsiad zawsze pomoże.
-zaimkiem-Ten pałac jest stary.
-imiesłowem przym. -Spotkałem długo niewidzianego kolegę.
-liczebnikiem-Pociąg odjeżdża o godzinie piątej.
Dopełnienie
Dopełnienie jest określeniem czasownika. Odpowiada na pytania wszystkich przypadków oprócz mianownika i
wołacza.
Dopełnienie może być wyrażone:
-rzeczownikiem-Muszą pilnować porządku.
-zaimkiem rzeczownym-Ta przygoda zrobiła na mnie ogromne wrażenie.
-bezokolicznikiem-Nieraz obiecywałeś być milszy.
Dopełnienia dzielimy na:
-bliższe-bywa przeważnie wyrażone w bierniku, dopełniaczu lub narzędniku bez przyimka i odnosi się do czasowników
przechodnich, np. Ręka rękę myje.
-dalsze-bywa wyrażone rzeczownikiem we wszystkich przypadkach z przyimkiem lub bez przyimka, np. Długo się
przysłuchiwał piosence.
Okolicznik
Okolicznik jest określeniem czasownika.
Wyraża się za pomocą:
-przysłówków
-rzeczowników
-imiesłowów przysłówkowych
-bezokoliczników
-wyrażeń przyimkowych
Rodzaje okoliczników:
-miejsca-bywa wyrażony: rzeczownikiem, przysłówkiem, wyrażeniem przyimkowym. Odpowiada na pytania: gdzie ?,
skąd ?, dokąd ?, którędy ?. Np. Podkomorzy siedział na przyzbie przed domem.
-czasu-bywa wyrażony:przysłówkiem, wyrażeniem przyimkowym, rzeczownikiem i zaimkiem przysłownym.
Odpowiada na pytania: kiedy ?, jak dawno ?, odkąd ?. Np. Wczoraj byłem w kinie.
-sposobu-bywa wyrażony: rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, imiesłowem, wyrażeniem
przyimkowym. Odpowiada na pytania: jak ?, w jaki sposób ?. Np.Sąsiad spał mocno.
-przyczyny-bywa wyrażony: rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, wyrażeniem przyimkowym, zaimkiem
przysłownym w narzędniku. Odpowiada na pytania: dlaczego ?, z jakiego powodu ?, z czego ?. Np. Tadeusz
zarumienił się z wrażenia.
-warunku-odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem ?. Np. Pójdę do kina, jeśli mam bilety.
-celu-bywa wyrażony:bezokolicznikiem, zaimkiem przysłownym i wyrażeniem przyimkowym. Odpowiada na
pytania:po co ?, na co ?, w jakim celu ?. Np. Mama poszła na zakupy.
-przyzwolenia-odpowiada na pytania:mimo czego ?, mimo co ?. Np. Mimo deszczu wyszedłem z domu.
Rodzaje zdań
Zdania proste
Rozwinięte
Składają się zwykle z podmiotu, orzeczenia i określenia.Np.Mały Janek idzie.
Nierozwinięte
Składają się zwykle z podmiotu i orzeczenia.Np. Janek idzie.
Zdania złożone współrzędnie
Łączne
myśl jednego zdania łączy się z myślą drugiego zdania ze względu na związek w czasie, treści lub przestrzeni. Między zdaniami składowymi występują najczęściej spójniki: i,a,ani,oraz... . Np. Gram i biegam.
Przeciwstawne
myśl jednego zdania jest przeciwstawieniem lub ograniczeniem myśli zdania drugiego.Są połączone najczęściej spójnikami: a,ale,lecz... . Np. Był mądry, ale niedoświadczony.
Rozłączne
treści zdań składowych nie mogą istnieć jednocześnie, wykluczają się wzajemnie. Zdania składowe są połączone spójnikami: albo, lub,bądź... . Np. Idę na mecz lub do szkoły.
Wynikowe
myśl jednego zdania jest wynikiem treści zdania drugiego. Spójniki łączące zdania składowe to: więc,wtedy,tego... . Np. Jest późno, więc już pójdę.
Zdania złożone podrzędnie
Podmiotowe
zdanie, które zastępuje podmiot zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: kto ?, co ?.Np. Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada.
Orzecznikowe
zdanie, które zastępuje orzecznik rzeczowny lub przymiotny zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: kim jest ?, czym jest ?, jaki, jaka, jakie jest ?. Np. Jestem taki, jaki jestem.
Przydawkowe
zdanie podrzędne, które zastępuje przydawki zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania: jaki?, który ?, czyj ?, ile?. Np. Książkę, którą czytałeś, mam już od dawna.
Okolicznikowe
zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego. Dzielą się na: miejsca, czasu, sposobu, celu, przyzwolenia, przyczyny i warunku.