Fazy mowy:

mówienie - obejmuje procesy psychiczne nadawcy, polegające na wytwarzaniu pewnych treści pojęciowych, związanych z określonymi przedstawieniami dźwiękowymi

zrozumienie -w psychice odbiorcy pojawiają się treści pojęciowe podobne do tych, które zaistniały w psychice nadawcy

tekst - to, co słuchacz zrozumiał i ułożyło się w pewną całość

język - społeczny i abstrakcyjny twór mowy, zbiór wyrazów i reguł, które są wyabstrahowane z zapamiętanych tekstów i które są podstawą tworzenia nowych tekstów.

Cechy różniące język ludzki od innych aktów komunikacji:

- język ludzki ma strukturę hierarchiczną, każdy przekaz można podzielić na mniejsze jednostki

- język to system zachowań rządzonych przez reguły

językoznawstwo - noj, która bada reguły języka, zachodzące w nim zmiany i zasady jego funkcjonowania. Zajmuje się konstrukcją teorii języka w ogóle, teorią opisu języka w danym momencie jego rozwoju historycznego, opisem różnic występujących między językami, psychologicznymi socjologicznymi mechanizmami funkcjonowania języka.

językoznawstwo ogólne (teoretyczne) - celem jest ogólna teoria języka, tworzona na podstawie badań nad różnymi poziomami systemu językowego (systemy: fonologiczny, morfologiczny, składniowy, słownikowy). Teoria ta ma odpowiedzieć na pytanie: co jest istotą języka? Jakie są cechy charakterystyczne języka w ogóle?

językoznawstwo szczegółowe (stosowane) - celem jest zastosowanie teoretycznej wiedzy o języku w różnych dziedzinach życia i nauki (w leczeniu zaburzeń mowy, w opracowywaniu skutecznych metod nauczania języków obcych, kształceniu poprawności językowej, w doskonaleniu języków sztucznych, np. komputerowych)

językoznawstwo wewnętrzne

fonologia , morfologia (fleksja, słowotwórstwo), leksykologia (etymologia, onomastyka, frazeologia), składnia (bada konstrukcję grup składniowych wypowiedzeń [wypowiedzenie])

językoznawstwo zewnętrzne

• dialektologia , etnolingwistyka, glottodydaktyka, kultura języka, logopedia, audiologia, leksykografia, fonetyka

• socjolingwistyka - opisuje zróżnicowanie społeczne i środowiskowe języka oraz jego użycie

• geolingwistyka - zajmuje się przestrzennym rozmieszczeniem języków, ich odmian, dialektów i zgrupowań

• stylistyka - bada strukturę językową tekstu przez ustalenie zasad wyboru i zestawianie form w nim występujących, zasad, które leżą poza formami języka

• psycholingwistyka - bada psychologiczne mechanizmy przyswajania języka oraz posługiwania się nim dzięki neuropsychologii, dysponuje wiedząca temat lokalizacji ośrodków mowy w mózgu oraz ich roli w wytwarzaniu i odbiorze ciągów językowych. W obrębie zainteresowań psycholingwistów są zagadnienia związane z filogenezą (teorie na temat rozwoju mowy gatunku ludzkiego) i ontogenezą ( rozwój mowy ludzkiej od narodzin człowieka aż do śmierci)

• neurolingwistyka - zajmuje się analizą związku układu nerwowego człowieka z procesami mówienia i rozumienia mowy. Bada wypowiedzi osób z uszkodzeniami różnych części mózgu

• teoria przekładu - opisuje możliwości przekazywania informacji w różnych językach oraz trudności w wyrażaniu określonych treści za pomocą różnych sposobów komunikacji

ze względu na aspekt badawczy lingwistyka dzieli się na:

• j. diachroniczne (historyczne) - bada rozwój języka dokonujący się w przeważnie długim czasie i widoczny na różnych poziomach organizacji języka (gramatyka historyczna) oraz opisuje rozwój całego systemu komunikacji w związku ze zmianami historycznymi w społeczeństwie, które posługuje się tym językiem

• j. synchroniczne (opisowe) - bada stany języka w określonym momencie, najczęściej współczesnym badaczowi, bez uwzględnienia zmian historycznych

ze względu na zakres badań lingwistyka dzieli się na:

• j. ogólne (uniwersalne) - analizuje różne języki świata, w celu wykrycia tego, co w nich wspólne

• j. porównawcze - porównuje języki dla wykrycia różnic i podobieństw między nimi i aby dokonać ich klasyfikacji. Cele:

- porównywanie języków pokrewnych zmierza do rekonstrukcji języka wyjściowego (prajęzyka) danej grupy. Efektem jest genetyczna klasyfikacja języków (wyróżnienie j. pokrewnych)

- porównywanie języków sąsiadujących ze sobą w celu wskazania podobieństw, które zaszły w wyniku bliskości geograficznej języków, a nie ich wspólnego pochodzenia

- porównywanie języków z punktu widzenia synchronii, gdzie dąży się do wykrycia cech budowy, charakterystycznych dla grup języków niekoniecznie pokrewnych. Wynikiem tych badań jest typologiczna klasyfikacja języków.

Ze względu na założenia, metody badacze językoznawstwo dzieli się na:

• statystyczne

• strukturalne

• generatywne

• kognitywne

fonetyka - nauka badająca dźwięki mowy jako zjawiska przyrodnicze. Analizuje ogólne możliwości fonacyjne ludzkiego aparatu mowy, opisuje zachowanie się narządów w czasie artykulacji różnych głosek i na tej podstawie opracowuje ich klasyfikację.

klasyfikacja akustyczna głosek - metoda opisu, jednocześnie spółgłosek i samogłosek, oparta na wynikach badania struktury fali głosowej, wytwarzanej przez narządy mowy.

Głoski dzielą się na:

• samogłoskowe - spółgłoskowe

• krtaniowe - ponadkrtaniowe (p, b, t)

• ustne (r, l) - nosowe

• raptowne (p, b) - łagodne (f, z)

• skupione (k, g) - rozproszone (t, d)

• jasne (t, d) - ciemne (k, g)

• wysokotonowe (a, u) - niskotonowe (w, o)

• dźwięczne (g, d) - bezdźwięczne (k, t)

klasyfikacja audytywna - jest oparta na wrażeniach słuchowych

syczące (s, z); szumiące (sz, ż); ciszące (ć, ź); twarde (k, b); miękkie (ś, ć); jasne (e, i); ciemne (o, u); wybuchowe (t, d, p)

klasyfikacja akustyczno - artykulacyjna - uwzględnia zjawiska akustyczne oraz przedni, płaski lub tylny układ języka, a także miejsce artykulacji (położnie podniebienia miękkiego i stan wiązadeł głosowych)

klasyfikacja artykulacyjna - oparta na obserwacji układów narządów mowy w trakcie wymawiania poszczególnych dźwięków

fonologia - nauka zajmująca się wybranymi fonetycznymi właściwościami głosek, które służą odróżnianiu znaczeń wyrazu. Bada więc dźwięki pod kątem ich funkcji w systemie językowym, bada i opisuje cechy charakterystyczne głosek - odróżniające wyróżniające.

fonem - najmniejsza jednostka funkcyjna języka, która nie ma własnego znaczenia, ale pozwala odróżniać mające znaczenie jednostki wyższego rzędu. Jest jednostką abstrakcyjną, stanowi element systemu językowego. Można go scharakteryzować na tle całości systemu dźwiękowego poprzez opozycję do innych elementów systemu. Nie występuje w tekstach, ale jest w nich tylko reprezentowany przez głoski o tych samych cechach dystynktywnych.

Cechy dystynktywne

• dla fonemów samogłoskowych

układ języka/ pionowe i poziome ruchy języka; układ warg; stopień otwarcia

• dla fonemów spółgłoskowych

sposób artykulacji; miejsce artykulacji; dźwięczność (przeciwstawiona bezdźwięczności), nosowość

różnice między głoską a fonemem

głoska:

zmysłowo postrzegalna, element mówienia,

zbiór cech artykulacyjnych i akustycznych,

posiada cechy fonologiczne i relewantne i redundantne

reprezentuje różne fonemy, jeśli zachodzi między nimi opozycja fonologiczna bądź są wariantami fonemu, gdy w danym kontekście nie prowadzą do zmiany znaczenia wyrazu

można ją opisać niezależnie od języka

fonem:

jednostka abstrakcyjna, element systemu językowego

zbiór cech dystynktywnych, ma cechy fonologicznie relewantne,

jednemu fonemowi może odpowiadać kilka jego realizacji

definicja danego fonemu jest możliwa tylko w ramach danego języka i tylko poprzez wskazanie funkcji w procesie komunikacji językowej

metody badań fonetycznych

1. akustyczne - polegają na badaniu struktury akustycznej dźwięków za pomocą dość skomplikowanych urządzeń, służących do rejestracji fal, częstotliwości drgań powietrza oraz amplitudy drgań

1. filtry akustyczne

2. filtry elektromagnetyczne

3. sonografy - aparaty do obsługi wizualnej widma dźwięków mowy

4. spektografy - urządzenia do otrzymywania i fotografowania widm optycznych

5. tomografy

2. somatyczne - polegają na rejestracji ruchów organów mowy

1. metoda kimograficzna - badamy udział wiązadeł głosowych w wytwarzaniu dźwięków mowy (czas trwania rezonansu nosowego, odróżnianie dźwięcznych od bezdźwięcznych). Wykresy obrazują pracę tych narządów.

2. Metoda laryngoskopowa - obserwacja za pomocą lusterek

3. Metoda rentgenograficzna

morfologia - dział nauki o języku, którego przedmiotem jest opis budowy i odmiany wyrazu. Zajmuje się morfemami, ich klasyfikacją, budową, funkcjonowaniem

w morfologii wydziela się:

• morfonologię- opisuje wykorzystywanie środków morfologicznych w systemie morfologicznym

• fleksję - nauka o odmianie leksemów o budowie i funkcjach reprezentujących je wyrazów tekstowych

• słowotwórstwo - nauka o budowie i funkcjonowaniu leksemów

desygnat - zjawisko symbolizowane przez wyraz, ale nie przedmiot (desygnat postawy krasnoludek - mały osobnik)

leksem - wyraz słownikowy, abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego (reprezentowana przez zbiór wyrazów tekstowych o tym samym podstawowym znaczeniu leksykalnym i tym samym temacie)

wyraz gramatyczny - jednostka funkcjonalna, jako fleksyjnym, podstawowy obiekt językowy, który podlega regułom składniowym, wchodzi w relacje fleksyjne z innymi wyrazami gramatycznymi, jako forma fleksyjna leksemu odmiennego

wyraz tekstowy - jednostka tekstu, wykrywalna bezpośrednio w tekście.

Wyrazem tekstowym jest najmniejszy segment tekstu, który spełnia przynajmniej jeden z poniższych warunków:

• w. przestawności (inwersji) - segment tekstu wykazuje zmienność pozycji segmentatycznej w stosunku do innych segmentów w wypowiedzeniu (nowy dom - dom jest nowy). Można odwrócić kolejność segmentów w wypowiedzeniu

• w. uwzględniający samodzielność (może wystąpić samodzielnie jako wypowiedzenie) - tak, no, halo, jemu

• w. ciągłości - dany segment tekstu jest ciągły w sensie niemożności rozbicia go na podsegmenty (przeze mnie, pode mną, od niego)

• w. komplementarności - dany segment pozostaje w dystrybucji uzupełniającej do segmentu będącego wyrazem tekstowym (przede mną, przez ojca)

• w. fleksyjny - otwiera tylko jedno miejsce w ciągu morfemów fleksyjnych (nie są, Białystok)

struktura leksemu:

• może być równy fonemowi (np. a, i, o)

• może być równy morfem. leksyk. (oraz, nie, ach)

• może stanowić konstrukcję morfemów leksykalnych i gramatycznych

• fleksyjnych (kosz, pisać)

• słowotwórczych (niezdrowo, przedwczoraj)

• słowotwórczych i fleksyjnych ( koszykarz, napisać)

morfem - najmniejsza, niepodzielna cząstka językowa, posiadająca swoje znaczenie

strukturalna klasyfikacja morfemów:

• m. ciągły - składa się z nieprzerwanego ciągu następujących po sobie fonemów (np. dom-, kosz-)

• m. nieciągły - stanowi połączenie fonemów, które nie tworzą nieprzerwanego szeregu (np. po …-u [po polsku], roz-… się [rozstać się])

m. zerowy - nie jest reprezent. przez dany fonem (Ø; dom - Ø)

funkcjonalna klasyfikacja morfemów:

• rdzeń - (równy morfemowi leksykalnemu, czyli morfemowi głównemu) jest nosicielem znaczenia leksykalnego, w nim jest zawarta podstawowe znaczenie wszystkich opartych na nim wyrazów (dom - Ø, domowy - należący do domu, domek - mały dom, domownik - ktoś, kto mieszka w domu. Znaczenie podst. - budynek)

morfemy poboczne dzielimy na:

• słowotwórcze - służą do tworzenia nowych leksemów (biegacz od biegać; kotek od kot; napisać od pisać)

• fleksyjne (formotwórcze) - wskazują funkcje zdaniowe wyrazów (koniowi od koń; pisałem od pisać)

- flektywy - morfemy tworzące:

• tematy czasu teraźniejszego i czasu przeszłego czasownika (rysują, rysowały)

• formy czasu przeszłego (rysował, kupiła)

• formy trybu przypuszczającego (rysowałby, kupiłabym)

• formy rodzajowe (kupiła)

• tematy i formy imiesłowów (rysujący, kupiwszy, rysowany, kupiony)

• formę stopnia wyższego przymiotników i przysłówków (starszy, ciemniejszy)

- końcówki fleksyjne

• przypadkowe (koszA, koszOWI, starY, starEGO

• osobowe czasownika (piszĘ, piszESZ, pisaŁEM, pisaŁAŚ)

dystrybucyjna klasyfikacja morfemów:

uwzględnia miejsce, jakie morfem zajmuje w stosunku do innych morfemów i samodzielność morfemów

ze względu na miejsce, morfemy dzielą się na:

- prefiksy (przedrostki) - afisky występujące przed rdzeniem

• słowotwórcze, np. PODskok, PRZEbić, NIEduży

• fleksyjne, np. NAJlepszy, NAJstarszy

- sufiksy - afiksy występujące po rdzeniu

• słowotwórcze, np. pisARZ, piesEK, końSKI

• fleksyjne, np. pisARZA, pieskOWI

- interfiksy - afiksy łączące kilka rdzeni lub tematów, np. listOnosz, długOpis, dwUtygodnik

klasyfikacja ze względu na samodzielność:

• luźne (swobodne) - mogą funkcjonować jako samodzielne wyrazy (ale, i, lecz)

• związane - mogą występować jedynie w połączeniu z innymi morfemami (pisać)

morfemowi w mówieniu odpowiada morf

morfemy, będące realizacjami tego samego morfemu to alomorfy, rozumiane jako warianty lub alternaty morfemu

fleksja - Dział morfologii.

System fleksyjny języka polskiego zbudowany jest na podstawie dwóch typów kategorii morfologicznych

• werbalne - czas, tryb, aspekt, strona, osoba

• imienne - przypadek, liczba, rodzaj gramatyczny

aspekt

inna postać, forma. Kategoria gramatyczna wyrażająca sposób przedstawienia czynności lub stanu, ukazująca perspektywę, w jakiej przebieg zdarzenia jest ujęty przez mówiącego

• aspekt dokonany - pozwala przedstawić czynność jako zakończoną. Istotą aspektu dokonanego jest zmiana stanu, w wyniku której powstaje nowa sytuacja/ stan (Ewa wyszła za mąż)

• aspekt niedokonany - nie przedstawia czynności jako zakończonej lecz jako trwającą lub powtarzającą się. Może mieć trzy typy znaczeń:

- podstawowe (kursywne) - akcja/stan trwa w danym momencie, jest w trakcie dziania się. Jej przebieg może być obserwowany przez obserwatora

- każdy czasownik niedokonany, może poza atemporalnymi (podgrupa czasowników stanu, które oznaczają stany i relacje ponadczasowe, np. jąkać się, seplenić, kręcić się, kosztować, ważyć, opadać, wpadać) może być użyty dla opisu serii powtarzających się sytuacji (co rok jeździmy nad morze)

- w pewnych kontekstach czasownik niedokonany może być użyty do opisania znaczenia, jako zamkniętego faktu. Znaczenie zdań nie zmieni się, jeśli wstawimy czasowniki dokonane (czy widziałeś ten film? Marek siedział u mnie godzinę)

ze względu na aspekt wyróżnia się w językach słowiańskich grupy aspektowe:

• perfectiva tantum - występuje tylko w a. dokonanym, oznacza zmiany skokowe, takie jak wypadki (ocknąć się, utkwić, zgubić, spotkać, zachorować, zamieszkać; akty: zaniemówić, przerazić, okłamać)

• imperfectiva tantum - występuje tylko w a. niedokonanym, oznacza stany: leżeć, widzieć, boleć; zdarzenia: chwiać się, płonąć, kapać; czynnościowe: ciągnąć, dotykać, dążyć

• Tworzące pory aspektowe - pory, między którymi istnieje tylko różnica aspektu, nie ma różnicy znaczeniowej. Tego typu pory tworzą czasowniki oznaczające zmiany procesów - procesywne, gdzie czynności zmierzają do powstania nowego stanu jako rezultatu procesu (rosnąć, chudnąć, psuć się)

• Oznaczające działanie - subiekt jest aktywny i sprawuje kontrolę nad sytuacją ( klepnąć, komponować, rozbijać, zachęcać; pary aspektowe - wlewać - wlać; siwieć - osiwieć)

Czasowniki dokonane mogą być tworzone od imperfectivum tantum: tkwić - utkwić

Czasowniki niedokonane tworzone od imperfectivum tantum: spotkać się - spotykać, zakochać się - zakochiwać się

Tryb

Wyraża stosunek modalny mówiącego do treści wypowiadanego wypowiedzenia. Służy do dwóch typów modalnych:

• m. wolitywnej - sygnalizowanie akcji pożądanej

• m. prawoliwościowej - sygnalizowanie stopnia przekonania mówiącego o prawdziwości wygłaszanego zdania

wszystkie trzy tryby:

• orzekający (oznajmujący) - charakter neutralny, pozwala na rozróżnienie form czas.

• rozkazujący - wyraża rozkaz lub prośbę, nie pozwala na rozróżnienie form czas.

• przypuszczający - wyraża niepewności, warunkowość/ wyraża pośrednio życzenia (osobowa forma czas. + by)

pozwalają na rozróżnianie form czasu przeszłego i form neutralnych

tryb łączący - tryb gramatyczny, występujący w wielu językach europejskich

osoba

kategoria gramatyczna, która lokalizuje podmiot akcji w obrębie sytuacji porozumienia językowego, a więc w obrębie przestrzeni, bo wskazuje czy jest nim nadawca, odbiorca, czy coś, co stoi poza nimi. Odmianę przez osoby nazywamy koniugacją (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki)

strona

kategoria gramatyczna, która ustala stosunek czasownika przechodniego do podmiotu i przedmiotu.

przypadek

kategoria gramatyczna, głównie w j. fleksyjnym, przez którą odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki.

System deklinacyjny jest niezbędny do ustalenia właściwych relacji poszczególnych wyrazów w zdaniu. Konsekwencją takiego istnienia jest swoboda kształtowania kolejności wyrazów w zdaniu. Podmiot, orzeczenie, dopełnienie mogą występować w odwrotnej kolejności. Języki mające przypadki mają ich zazwyczaj 4-7 (bułgarski - 2; fiński, węgierski - kilkanaście)

Podstawowy podział przypadków przebiega między przypadki zależne (mianownik, wołacz) i niezależne.

liczba

kategoria gramatyczna, wspólna dla wszystkich odmiennych części mowy.

rodzaj gramatyczny

funkcja ta polega na tym, że łączy on w ramach schematu składniowego wyrazy, z których jeden konotuje drugi (przymiotnik konotuje rzeczownik, a zgoda w rodzaju wskazuje na to, który przymiotnik należy do którego rzeczownika). W języku polskim mamy rodzaj gramatyczny, ponieważ przymiotniki, zaimki, liczebniki i czasowniki w niektórych czasach trybach zmieniają swą postać zależnie od rodzaju rzeczownika, przy czym w liczbie pojedynczej mamy trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki, w liczbie mnogiej zaś dwa rodzje: męskoosobowy i niemęskoosobowy.

Gramatem - funkcja/zespół f. językowych stanowiąca znaczenie wyrazu gramatycznego

Leksem odmienny - leksem będący niejednoelementową klasą różnych funkcjonalnie rodzajów gramatycznych

Leksem nieodmienny - leksem, któremu odpowiada tylko jeden leksem gramatyczny

Części mowy - Najogólniejsze klasy funkcjonalne leksemu, charakterystyczne przez określony zespół właściwości funkcjonalnych i cech formalnych

rzeczownik

podział rzeczowników ze względu na oznaczane desygnaty:

konkretne - oz przedmioty postrzegane za pomocą zmysłów (człowiek, dom)

abstrakcyjne (oderwane) - desygnaty nie mają realnie istniejących odpowiedników (elf, barwa, myśl)

żywotne/ nieżywotne

osobowe/nieosobowe

jednostkowe/zbiorowe (zb jednorodnych p)

materialne - oz. nazwy substancji

pospolite - oz. całe klasy przedmiotów

własne - oz. jednostkowe przedmioty

czasownik

Sekundarnie… podmiotu, przydawki, dopełnienia, okolicznika.

wyjątkowe czasowniki w j. polskim:

• odm się przez osoby, liczby i rodzaje (czytał, czytała, czytało, czytali)

• nieodmienne (ukryto, zrobiono)

• niefleksyjne (trzeba, warto, wiadomo)

klasy czasowników:

• czynnościowe

• stanowe

• kauzatywne - oznaczają czynność, która powoduje powstanie pewnej sytuacji/pewnego stanu (wieszać, uzdrawiać)

przymiotnik

przydawki (bogaty biednego nie zrozumie). Sekundarnie… orzecznika (Marek jest wysoki), dopełnienia (wiódł ślepy kulawego)

wyjątkowe przymiotniki w j. polskim: nieodmienne (biel)

klasyfikacja semantyczna:

• jakościowe - oznaczające cechy i właściwości przedmiotów przysługujące im z natury (biały śnieg, młody człowiek)

• relacyjne - oznaczają cechy i właściwości przedmiotów ze względu na ich stosunek do innych przedmiotów, czynności, stanów (brodaty człowiek, końska grzywa)

liczebnik

przydawki, oznaczające liczbę lub kolejność i odmieniających się przez przypadki i rodzaje

wyjątkowe: nieodmienne (ułamkowe) - półtora

klasyfikacja semantyczna:

• ilościowe - oznaczają ilość przedmiotów

- główne - oz. ilości przedmiotów w l. całk. (dwa, sto, kilka, parę)

- zbiorowe - i. przedmiotów w l. całk., używane tylko w połączeniach z rzeczownikami (dwoje dzieci)

- ułamkowe - w l. niecałkowitych (półtora, ćwierć, jedna druga)

- wielorakie - l. odmian lub gatunków określanych przedmiotów (dwojaki sposób, trojaka odpowiedź)

- mnożne - wskazują na ilość jednorodnych części składowych przedmiotu (podwójna porcja)

• porządkowe - oznaczają kolejność lub porządek następujących po sobie przedmiotów (drugi dzień)

• określone (jeden, pięć, trojaki, dwusetny)

• nieokreślone (kilka, parę, wieloraki)

zaimek

podmiotu, wskazujących na przedmioty i odmieniających się przez przypadki. Wyjątek od tej reguły stanowią zaimki: ów, on, ten, tamten, które jeszcze odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.

Klasyfikacja pod względem znaczeniowym

• osobowe - wskazują na uczestników aktu mowy oraz na przedmiot będące jego treścią

• zwrotne - wskaz na dopełnienie równe podmiotowi

• pytajno - względne - sposób wyrażania niewiedzy nadawcy na temat aktu mowy (kto, co)

• nieokreślone - wskaz ogólnikowo na obiekt aktu mowy, nie identyfikując go (ktoś, ktokolwiek, coś)

• przeczące - wskazują na nieistnienie osoby lub innego obiektu (nikt, nic)

• wskazujące - wskaz na dowolny przed. nie będący ani nadawcą ani odbiorcą aktu mowy (ten, tamten,)

przysłówek

okolicznika, oznaczających właściwości i procesy oraz cechy i okoliczności, w jakich przebiegają procesy.

Ze względu na pochodzenie:

• pierwotne - bardzo, dziś, jutro, wczoraj

• sekundarne

• odprzymiotnikowe - mało, głupio,

• odrzeczownikowe - równe narzędnikowi podst. rzeczownika (dołem, górą, rankiem)

przyimek

polegającej na wskazywaniu syntaktycznych stosunków niewspółrzędnych między składnikami wypowiedzenia.

ze względu na budowę:

• pierwotne - jednosylabowe lub równe pojed fonemom (bez, na, do, od, ku, o, w, z, nad)

• wtórne - składają się z połączeń p. pierwotnych (ponad, poprzez, poza, spod, zza)

spójnik

wskaźnika zespolenia

spójnik…

• równorzędnych składników wypow pojedynczego

• wypowiedzeń złożonych współrzędnie

• wypowiedzeń niewspółrzędnych

pod względem znaczeniowym dzielą się na:

• współrzędności (parataktyczne)

• łączne (i, a, oraz, też, także, tudzież,)

• rozłączne (lub, albo, bądź, czy)

• wynikowe (więc, zatem, dlatego, stąd)

• przeciwstawne (a, ale, lecz, jednak, owszem, natomiast)

• włączne (inaczej, to jest, to znaczy)

• nadrzędności (hipotaktyczne) - aby, albowiem, aż, że, ponieważ, bo, bowiem, by, chociaż, jeżeli

modulant

modyfikowaniu treści wypowiedzenia lub ich składników poprzez wskazanie na sytuację, postawę modalną nadawcy

podział ze względów semantycznych:

• sytuujące - zaznaczają sytuację towarzyszących im wyrazów, przynosząc dodatkowe informacje (tylko, także, jeszcze, już, dopiero, właśnie, przeciwnie, zwłaszcza, szczególnie, przede wszystkim)

• waloryzujące - charakteryzują stosunek treści wypowiedzeń do rzeczywistości ( tak, nie, owszem, naprawdę, istotnie)

• modalne - sygnalizują postawę nadawcy wobec treści komunikatu. Wyrażają przekonania, przypuszczenia, pewność, wątpliwość, pytanie, życzenie

• osądzające - niezawodnie, może, prawdopodobnie, podobno, chyba

• pytające - czyżby, rzeczywiście, czy

• życzące - niech, oby, bodaj

• afektujące - dynamizują treść wypowiedzenia pod względem emocjonalnym (-że, -no, np. zróbże, podejdź no)

• wprowadzające - wprowadzają jakiś składnik wypowiedzenia. Uzasadniają go lub w inny sposób interpretują (na przykład, ewentualnie, mianowicie)

wykrzyknik

wypowiedzenia występującego przy innym wypowiedzeniu. Pełni funkcję ekspresywną.

Podział ze względu na genezę:

• prymarne (pierwotne) - ach, oj

• sekundarne (wtórne) - o boże!; do diabła!; zgroza!

nakaźnik

wypowiedzenia przy innym wypowiedzeniu, pełniący funkcję impresywną, poprzez wyrażanie pobudek i apeli

podział ze względu na genezę:

• prymarne (pierwotne) - hej, no, halo

• sekundarne (wtórne) - dalej, stop, naprzód

wyraz motywowany - oprócz znaczenia leksykalnego mają te znaczenie słowotwórcze (lub strukturalne) wynikające z budowy słowotwórczej (pisarz: strukturalnie - ten, który pisze; leksykalnie - literat). Za wyraz motywowany można uznać tylko taki wyraz, który odnosi się do wyrazu motywującego równocześnie formalnie i znaczeniowo (musi mieć w swym składzie ciąg fonemów wspólnych z wyrazem motywującym)

wyraz motywujący - leksem, do którego można odnieść wyraz motywowany

podstawa słowotwórcza - podstawowy temat fleksyjny wyrazu motywowanego, który też występuje w wyrazie motywującym

pień - część wyrazu motywowanego, wspólna z wyrazem motywującym

formant - rozumiany jako element lub zespół wszystkich elementów różniących wyraz motywowany od motywującego. Występuje w wyrazie motywowanym

Funkcje formantów słowotwórczych:

• strukturalna - polega na ukształtowaniu przez formant nowej struktury leksykalnej, np. tworzeniu rzeczownika od rzeczownika (kotek od kot) albo rzeczownika od przymiotnika (ślepiec od ślepy) rzeczownika od czasownika (biegacz od biegać)

• semantyczna - polega na nadaniu wyrazowi motywowanemu nowego znaczenia, które będzie inne od znaczenia w stosunku do wyrazu motywującego, np. znaczenia żeńskości (kot-> kotka; nauczyciel -> nauczycielka)

• deminutywna - tworzenie wyrazów zdrobniałych

hipocoristiam - wyraz hipokorystyczny (spieszczenie) inne zbarwienie emocjonalne

• syntaktyczna (składniowa) - polega na zdolności formantu do przeszeregowania wyrazu motywowanego do innej kategorii części mowy niż wyraz motywujący. W konsekwencji tego do zmiany jego predyspozycji składniowej (czytać->czytelnik)

wypowiedzenie - odcinek toku mówienia o charakterze scalonej konstrukcji, który ma trzy właściwości:

• zawiera formę osobową czasownika, która jest obecna lub możliwa do wprowadzenia

• ma określone cechy prozodyczne: intonację, pauzy, kadencję

• jest w danej sytuacji najmniejszym, wystarczającym środkiem porozumienia się z odbiorcą

zdanie - wypowiedzenie z obecną formą osobową czasownika (nauczyciel stawia stopnie)

oznajmienie - wypowiedzenie bez formy osobowej, którą można wprowadzić lub uzupełnić na podstawie kontekstu, albo sytuacji (mama zmartwiona; parno; na ramię broń)

równoważnik zdania - wypowiedzenie, które nie zawiera orzeczenia osobowego

oznajmienie informatywne (informatyk)- oznajmienia, do których nie można poprawie wprowadzić orzeczenia wyrażonego osobową formą czasownika; informują odbiorcę o jakichś treściach, emocjach nadawcy; w zależności od zawartości treściowej dzielą się na:

• zawiadomienia - oznajmienie, do którego nie można poprawnie wprowadzić orzeczenia wyrażonego osobowa formą czasownika; nadawca zawiadamia lakonicznie odbiorcę o występowaniu faktów, swoich odczuciach; ze względu na formę dzielą się na:

• zawiadomienia mianownikowe

• zawiadomienia określnikowe (w formie przypadków zależnych)

• wykrzyknienia - oznajmienia o funkcji ekspresywnej lub impresywnej albo fatycznej, nadawca wyraża nimi swoje emocje, próbuje zwrócić uwagę odbiorcy lub nawiązać z nim kontakt, nie można do nich wprowadzić osobowej formy czasownika, wyrażane m.in. wykrzyknikami

wypowiedzenie oznajmujące - służy do neutralnego przekazywania informacji, ze względu na postać wykładnika może być to:

• zdanie

• równoważnik zdania(werbalny/nie)

• zawiadomienie

wypowiedzenie pytające - pełni f. impresywną, w postaci zdań lub równoważników zdań, ze względu na budowę i cel pytania:

• pytanie o rozstrzygnięcie - ma na celu ustalić, czy jakaś treść jest zgodna z rzeczywistością, zwykle zaczynają się modulantem „czy”

• pytanie o uzupełnienie - stosowane, gdy nadawca domaga się uzupełnienia informacji o jakiś nieznany mu szczegół, rozpoczyna się zaimkami „kto”, „co”, przymiotnikami „który”, „jaki”, przysłówkami „gdzie”, „kiedy”, „dokąd”; szczególnym jego rodzajem jest pytanie retoryczne używane w celach stylistycznych.

wypowiedzenie rozkazujące (żądające) - pełni f. impresywną, nadawca wpływa na odbiorcę, nakazuje, wydaje polecenia, stopnie nasilenia mogą mieć różne wykładniki formalne:

• formę trybu rozkazującego czasownika

• formę bezokolicznika

• przysłówek

• formę trybu orzekającego czasownika

• formę trybu przypuszczającego

• konstrukcje z modulantem „może”

• grzecznościowa formę z „proszę”

ze względu na liczbę środków predykacji:

Pojedyncze - ma 1 ośrodek predykacji wyrażony czasownikiem w formie osobowej obecnym lub możliwym do wprowadzenia, może nim być:

• zdanie

• równoważnik zdania

złożone - ma kilka ośrodków predykacji

• Jednokrotnie złożone - dwa ośrodki predykacji w postaci orzeczeń wyrażonych osobową formą czasownika obecną lub możliwą do wprowadzenia, można wśród nich wyróżnić:

• zdania

• równoważniki zdań

• konstrukcje mieszane, złożone ze zdań i równoważników zdań

• Wielokrotnie złożone - ma co najmniej 3 ośrodki predykacji, modą występować jako:

• zdania

• równoważniki zdań

• konstrukcje mieszane.

Semantyka - Dyscyplina zajmująca się znaczeniem, tj. problemem przyporządkowania znaków językowych szerokopojętym obiektom pozajęzykowym.

treść - zespół cech przyporządkowanych systematycznie danemu wyrażeniu przez użytkowników języka. Pozwala ona użytkownikowi poprawnie posługującemu się daną nazwą, identyfikować desygnat, bez względu na stan jego wiedzy. Treść wyrażenia bywa też nazywana jego znaczeniem albo konotacją

zakres (denotacja/ekstensja) - zbiór wszystkich, także przeszłych i przyszłych, obiektów rzeczywistości pozajęzykowej (desygnatów), o których można zgodnie z prawdą, orzekać daną nazwą

Rodzaje znaczenia wyrazów:

• realne - podstawowe znaczenie, w jakim wyraz jest używany w danej epoce

• przenośne - nietypowe, wynikające z kontekstu (złote serce)

• etymologiczne - znaczenie pierwotne, zakodowane w budowie wyrazu (miednica)

sem - najmniejszy składnik znaczenia

sposoby definiowania wyrazów:

• słowotwórczo (wędkarz - wędka)

• strukturalnie

• rozkład wyrazu na semy. Zbiór semów charakteryzujących dany wyraz to semem. Sem powtarzający się we wszystkich wyrazach należących do pola semantycznego to archisem.

• Komunikacyjne

wyrazy wieloznaczne (polisemiczne) - o dwóch lub kilku znaczeniach. Ta sama nazwa bywa odnoszona do coraz to nowych obiektów, na podstawie zbieżnych jakichś ich cech z pierwotnym przedmiotem. Znaczenie podstawowe motywuje treści drugorzędne tworząc tzw. Hierarchię czyli strukturę znaczeniową wyrazów. Wiąże się to z ilością znaczeń w obrębie jednego hasła słownikowego (zamek)

polisemia - ten sam element leksykalny ma wiele znaczeń ze sobą powiązanych

Typy polisemii:

• Regularna (proporcjonalna) - wypadki wieloznaczności, które mieszczą się w pewnym ogólniejszym modelu semantycznym, właściwym danemu językowi, czyli powtarzający się w kilku parach polisemów (czereśnia, wiśnia - i drzewo i owoc)

• Jednostkowa ( idiomatyczna) - wypadki wieloznaczności niepowtarzające się (kant - krawędź, oszustwo)

• Łańcuchowa - kiedy poszczególne ogniwa struktury znaczeniowej zazębiają się ze sobą (tworzą szereg). Synkretyzm różnych treści wyrazów nałożonych na siebie tak, że nie można wyodrębnić ściśle ich zakresów (np. bawełna)

homonimy - wyrazy o brzmieniu identycznym z innymi, ale znaczące co innego

typy homonimii:

• słowotwórcze - desygnaty, które wyglądają tak samo, ale ich podstawa jest odmienna („dam” - 1 os., l. p. od „dama”; od „dać”)

• homofony - ta sama forma w wymowie, inna w piśmie i znaczeniu (Bóg - buk - Bug)

• homografy - tożsame w piśmie, różne w mowie (cis - drzewo; dźwięk)

antonimy

a kompletne - w danym kontekście się uzupełniają. Zaprzeczenie 1 z nich natychmiast wskazuje 2 (ojciec - matka)

konwersje - wyrazy, które nazywają tę samą sytuację lub relację, ale obserwowaną z innego, dopełniającego się punktu widzenia (kupno - sprzedaż; dać - wziąć)

antonimy wewnętrzne - wyrazy, które po konwersji się nie zmieniają (przyjaźnić się - kłócić się)

hiponimia - relacja zachodząca między wyrazem o treści bardziej szczegółowej i zakresie węższym a wyrazem o treści bardziej ogólnej i szerszym zakresie (jamnik, pies)

synonimia - zestawienie w szeregu określeń synonimicznych w celu rozwinięcia lub podkreślenia myśli

2

---