• Jasz - Piorun - Jasień

Jasny bóg i gromowładca. Pan jasnego nieba i niebiańskich wód. Wędrując po świecie obdarza ludzi wszelkimi dobrami. Równocześnie najwyższy władca losu, a więc sprawca wydarzeń zarówno pomyślnych jak i niepomyślnych. W razie potrzeby staje jednak do walki i wspiera wymawiających jego imię. Jako bóg niebiański walczy wtedy na białym rumaku. Jasz czczony jest szczególnie podczas Równonocy wiosennej kiedy to przejmuje od bogini Marzanny klucze do otwarcia ziemi oraz jak wiele wskazuje podczas Równonocy jesiennej (por. polska jesień i kaszubska wieseń, stare nazwy jesionu - jęsień i bułg. osen itd) gdy oddając klucze zamyka ciepłą porę roku. Ku jego czci odprawiano radosne uczty przy głazach ofiarnych, a nadmiar żywności przekazywano potrzebującym. Za jego najważniejsze symbole można uznać błyskawicę i klucz (odpowiadający symbolowi "Rąk Boga"), za święte zwierzęta białego rumaka, orła, jastrzębia i jaskółkę. Święte drzewa to dąb i jesion chroniący przed ukąszeniami węży. Kwiaty nawiązujące do symboliki tego jasnego boga to jasieniec piaskowy, chaber zwany dawniej jasieńcem i bratek polny. W inkulturacji chrześcijańskiej bogowi temu odpowiadają w pewnym zakresie Bóg Ojciec, św. Jerzy zabijający smoka, św.Marcin i św. Piotr z kluczem.

Jowisz

Jan Długosz utożsamia Jeszę (łac. Jessa) z Jowiszem. Jakie powiązania znaczeniowe możemy tu wykazać? Gromowładny Jowisz jest bogiem związanym (podobnie jak zachodniolechicki Świętowit) zarówno z walką jak i rolnictwem. Poprzednik Jowisza czyli starorzymski Janus dzierży klucz, a wyobrażany jest także jako bóg czterogłowy (por. Świętowit). Dodatkowo Jowisz określany jest w wierzeniach jako "jaśniejący" oraz "błyszczący" i rzeczywiście tak prezentuje się na nieboskłonie. Jowisz jest więc Jasnym Bogiem.

Piorun

"Bóg gromów Piorunem był nazywany od starych Polaków" napisał jeszcze w XVI wieku Stanisław Sarnicki. Boga o takim imieniu wspominają źródła staropolskie (Bielski, Stryjkowski, Wujek, Sarnicki). Podtrzymuje to Samuel Orgelbrand w swojej Encyklopedii Powszechnej (XIX w.), potem w 1904 roku Jan Karłowicz, a w 1927 roku Aleksander Bruckner określa gromowładcę mianem Pierkyn-Piorun. Do dziś boga tego przywołujemy w zaklęciach "Idź do Pioruna!", "Niech to Piorun trzaśnie!". Równie znane zwroty "Piorun jasny! "Pierunie jaśnisty!" wskazują na możliwe związki z Jaszem. Dodajmy tu kaszubksie "niech to piorën weznie" oraz z kieleckiego: "Zwykle, gdy [Planetnicy] wielkie deszcze spuszczają i bardzo w chmurach zawichrzą, PIORUN goni za niemi aby ich pozabijać". Istnieją także liczne "odpiorunowe" nazwy miejscowe, oraz nazwiska o starym rodowodzie średniowiecznym. Maciej Stryjkowski umieszcza boga o imieniu Grom w miejsce Jasza, a dla Jana Długosza polski bóg Jesza (Jasz) to odpowiednik gromowładnego Jowisza. Za prawdopodobną uznać należy także relację ojciec-syn (Jasz-Piorun).

Jassa i Jasień

Łaciński zapis imienia Jassa/Jessa odczytuje się jako Jasz(a), Jas(a) lub Jaś(a). Jasz to jedno z imion staropolskich (choć za pomocą "ss" zapisywano "sz", "ś", "z" a nawet samo "s"). Z kolei na podstawie imion odpowiedników, to jest łotewskiego Jeusensa/Jusensa/Usinsza, rosyjskiego Usienia/Awsienia oraz postaci Jaszink/Jasień z ludowych legend i pieśni polskich możliwe jest zaproponowanie kolejnej rekonstrukcji imienia polańskiego gromowładcy: Jasień.

Źródła historyczne:

- Koźmińczyk (ur.1370, zapis: 1405-1412),(bóg Yassa, żywy obrzęd na wiosnę).
- Statua provincialia (1420), (Yassa).
- Sermones Cunradi (1423), (Yassa/Ysaya).
- Postilla Husitae przed (1450) (Yesse).
- Glosa przy S.Adalberti (vita ~1450), (agyejsze).
- Roczniki Długosza (1455), (bóg Jowisz-Jessa).
- Kronika Miechowity (1521), (Jessa).
- Kronika Polska[…] Stryjkowski (1574), (Jessa).
- Kronika Gwagnina (1578), (Jossa).

Powiązania:

- Kaszubski bóg Jaster/Jastrzebóg i połabski bóg Jarowit czczony z początkiem wiosny (J.Samp, G.Niedzielski).
- Rosyjski bóg Awsień/Usień czczony z początkiem wiosny (A.Bruckner).
- Łotewski/Łatgalski bóg Jeusens/Jusens/Usinsz czczony z początkiem wiosny (T.Zubiński).
- Celtycki bóg Esus, sarmacki gromowładny Uaszo, perski Asza, Asura i skandynawski ród bogów niebiańskich Ass od rdzenia *ansu (pan, władca, bóg) (G.Niedzielski).
- Starorzymski Janus, dwugłowy ale także czterogłowy jak Świętowit (A.Krawczuk, G.Niedzielski)
- Powiązanie pojęć "jasny", "światły" i "święty" wykazuje związki z imieniem Świętowit (Silny/Święty/Światły Władca).
- Obrzęd ofiarny "Joście" na Mazowszu (K.Moszyński), oraz pole i głaz ofiarny z zagłębieniami tak jak w Jaśle.
- "Jessa" jako starosłowiańskie "oby" poprzez "bogdaj/bodaj" -> "bóg dający", a zgodnie jako "jasny" prowadzi do bóstwa niebiańskiego (L.Kolankiewicz, J.W.Suliga, G.Niedzielski).
- Staropolskie słowo "jaśnia" oznacza światło dzienne, jawę, a "jastny" (por.Jaster) to również "jasny".
- Uczta ofiarna w Persji to "yasta" (por. Jastarnia i bóg Jaster), w Indiach "iśta", gdzie najwyższy bóg to także Iśana, a "jaśas" to jego przejaw i "blask/zaszczyt" (G.Niedzielski).

---