Sztuka na lekcjach polskiego
Witold Bobiński Słuchać - znaczy rozumieć? Muzyka w kształceniu literacko-kulturowym
Po co słuchać muzyki na lekcjach języka polskiego? - by uczeń, podmiot „był” a nie tylko „umiał”. (J. P. II) Kontakt z muzyką nie jest umiejętnością, ale potrzebą, nawykiem, to element kształtowania świadomości obcowania ze sztuką. kompozycja muzyczna domaga się werbalizacji.
MUZYCZNOŚĆ LLITERATURY? LITERACKOŚĆ MUZYKI? (określenia metaforyczne)
Nakaniecki.
Związki między literaturą a muzyką istniały od zawsze - śpiew w tragedii greckiej, psalmy, śpiewy liturgiczne, dymy, rapsody bohaterskie, opery.
Utwór muzyczny niesie ze sobą treść uchwytną dla wielu słuchaczy, a w dziełach literackich dopatrujemy się często kompozycji wzorowanej na formach muz. np. fuga, suita czy rondo
Szulc Twierdzenie o związkach między romantyczną sztuką słowa
…………… .. a asemantyczną muzyką jest nieporozumieniem.
MUZYKA W LITERATURZE - INSPIRACJE DYDAKTYCZNE
Obecność motywów muzycznych w fabule utworu ma istotne znaczenie dla charakterystyki bohatera, środowiska czy dla wymowy dzieła. Czasem można też znaleźć zapisy wrażeń towarzyszących słuchaniu dzieła (Słowacki). Teksty e mogą służyć jako przykłady przy tworzeniu tekstów inspirowanych muzyką (przez uczniów). Trudniej wskazać paralele między konstrukcją utworu muz. a kompozycją dzieła lit.
SŁUCHAĆ TEKSTU JAK MELODII?
Głowiski
Muzyczność literatury ujawnia się w dążeniu do wejścia w warstwę brzmieniową. Tylko słowa wypowiadane na głos ujawniają muzyczność: melodyjność, śpiewność, rytmiczność. ALE! niemożliwa jest recepcja tekstu lit. tylko jako potoku pustych dźwięków.
DŹWIĘKOWE ELEMENTY W TEKŚCIE: (RECYTACJA): rytmika, eufonia, aliteracja, anafora, onomatopeja (te elementy omawia się w gimnazjum i w szkole średniej).
Z DŹWIĘKÓW NA SŁOWA - PRZEKŁAD INERSEMIOTYCZNY
Cechy quasi-literackie występujące w muzyce: epickość, dramatyczność, liryzm, tematyczność, zdarzeniowość. Dzieło muz. dostarcza sugestii fabuły, wątków tragicznych, scen, rozmów…
Wg. Pocieja muzyka to świat platońskich idei udostępniony w najszlachetniejszej z form poznania zmysłowego.
Oddziaływanie muzyki na wyobraźnię i emocje jest kwestia indywidualną. Muzyka nie opisuje, a SUGERUJE odniesienia do rzeczywistości. Wg Doroty Hejdy nie nalerzy mówić o PRZEKAZIE INTERSEM a o MUZYCZNEJ INSPIRACJI, TRANSFORMACJI MOTYWU.
Trzeba zwalczyć pokusy przekładu intersem, bo nie istnieje ekwiwalentność języków obu sztuk, Muzyka może być jedynie źródłem inspiracji literackiej ale trzeba głównie uczyć SŁUCHANIA SELEKTYWNEGO (jakie instrumenty, el. kompozycji, nastrój, motywy…).
LITERATURA W MUZYCE
Są takie kompozycje w muzyce, w których „zaklęta” jest literatura i właśnie ona może zostać „odczarowana” w szkole. Szanse na takie odczarowanie daje łączność tematyczna utworu literackiego i muzycznego (opera).
Na jakiej zasadzie zestawić dzieło muz. i lit.?
- msc. w literaturze europejskiej i ranga artystyczna
- atrakcyjność utworu (sugestywna forma, intrygujący temat)
ST, Ks. Rodzaju - Stworzenie świata + oratorium Józefa Haydna Stworzenie świata
M. Cervantes Don Kichote + poemat symfoniczny Straussa Don Kichote
(np. dosłuchać się w utworze muz. postaci bohaterów - jakie tempo, instrumenty. Jakie ich cechy ilustruje muzyka. Która scenę z powieści ilustruje muzyka. Przygotujcie pantomimę do muzyki)
Te działania kształtują umiejętność obcowania ze sztuką, rozszerzają kulturowe horyzonty, inspirują do twórczości.
Muzyce pozwala tez „mówić” tytuł i cytat (motto z innego utworu muz.).
Zabawa z tytułem: interpretacja, odgadywanie, modyfikacje, nadawanie tytułu (gatunkowego, technicznego lub literackiego, ew. „jednorazowego”).
Zadanie tytułu lit.: budowanie konotacji. Tytuł jest „zapowiedzią i zobowiązaniem”. Praca z tytułem to sposób kształcenia wyobraźni poetyckiej i myślenia symbolicznego. Propozycji tytułu powinien towarzyszyć komentarz - interpretacja.
Możliwości pracy z tytułem:
łączenie w pary poznanych osobno tytułów i utworów
tworzenie wizji (opisu dzieła muz. na podstawie tytułu)
nadawanie tytułów fragmentom muz.
modyfikacje tytułu + komentarz
Do tych ćwiczeń wykorzystuje się PROGRAMOWĄ muzykę instrumentalną: epoka romantyzmu, impresjonizm, ekspresjonizm, kompozytorzy XX w.
„LITERCKOŚĆ” MUZYKI to taka cecha dzieła muz., która daje sugestię fabuły, treści, odsyła do znaczeń pozamuzycznych.
MUZYKA JAKO KONTEKST DZIEŁA LITERACKIEGO
Zespolenie dzieła lit i muzyki
wersja śpiewana tekstu a apella
wersja śpiewana tekstu z towarzyszeniem instrumentów
wersja czytania tekstura tle muzyki
Nową jakość dzieła kreuje melodia, rytmika, aranżacja, interpretacja głosowa. Zestawienie wersji czytanej i śpiewanej np. Baczyński Piosenka i Turnau Znów wędrujemy prowadzi od obserwacji dot. jednego zjawiska do ogólnych refleksji na temat łączenia słowa poetyckiego z muzyką - co zyskuje/traci tekst, lit. fragmenty wzmacniane muzyką, jak wpływa na nastrój…
Zalezienie muzyki - tła dla recytacji wiersza wymaga kontaktu z tekstem i pogłębionego odbioru muzyki. Wybór tła jest funkcja odczytania literatury.
Muzyka poza rola kontekstu interpretacyjnego może pełnić rolę kontekstu pomocniczego - element klimatu epoki, cechy muzyki kompozytora, wzorcowa realizacja konwencji (groteska, stylizacja, parafraza).
Literackość muzyki jest niedosłownie i subiektywnie odczuwalna.
Anna Pilch Doskonalenie warsztatu interpretatora tekstu (Intersemiotyczne lekcje czytania i interpretacji)
Paul Valery Należy przepraszać za to, że ośmielamy się mówić o malarstwie.
HERBERT PRZED MARTWĄ NATURĄ Z WĘDZIDLEM
Trudność w docieraniu de sensu w arcydziełach sztuki malarskiej, w układach przedmiotów, ich formach, liniach, barwach. Herbert: Malarstwo odbiera rzeczom ich banalną przypadkowość… Zwykły kielich jest esencją gatunku. opis literacki wolno rozwija się w czase, wizja malarska jest nagła i dana.
LEKTURA ZINTEGROWANA
W podręcznikach nowej generacji obecna jest zasada „oświetlania” dziełami sztuki tekstów literatury. Strukturalizm w szkołach ustępuje miejsca intersemiotycznym i intertekstualnym narzędziom badania tekstów w zakresie szeroko rozwiniętej kultury.
OBRAZ JAKO INTERPRETANT. WYPISY Z INTERTEKSTUALNOŚCI MICHAELA RIFFATERRE'A
Przedmiotem zabiegów interpretacyjnych jest tekst, który wchodzi w relacje z innymi tekstami, odmiennymi kodami sztuki. Przestrzeń intertekstualna tworzy czytelnik- tyle wyczyta w tekście, ile pozwolą mu na to jego czytelnicze doświadczenia.
Punkt wyjścia do interpretacji: odnalezienie tekstów pierwotnych (palimpsestów) (czy intertekstów i interpretantów)
INTERPRETANT uświadamia, co nowy tekst znaczy, ustala konteksty tematyczne, relacje (pole semantyki)
INTERTEKST pełni ważna role w ustaleniu znaczenia i uświadomienia go na poziomie tekstu (semiotyka), tj. jeśli tekst jest znakiem, to intertekst jest przedmiotem tego znaku.
Intertekst interpretuje relacje wewnętrzne, interpretant wychodzi na zewnątrz tekstu.
TEMETOLOGIA
Interpretacja intertekstualna jest int. tematologiczną, kojarzeniem i odtworzeniem podobieństwa tematu, odkryciem podobieństwa systemowego. Czasem jednak słowa, zwroty, zapożyczenie są tak bardzo obiegowe, że nie świadczą o podobieństwie systemowym tekstów. Wg. Riffaterre'a tekst jest „zabytkiem równym” i wymaga lektury „posłusznej i pewniej” dzięki której kontroluje swoje wasne odkodowanie, blokuje fantazję czytelnika. Interpretowany tekst sam kontroluje odkrywane w nim sensy. Intertekst odgrywa istotną rolę w uświadamianiu sobie semantyki tekstu Pomiędzy tekstem (znakiem) i intertekstem (przedmiotem) istnieje INTERPRETANT czyli „pojęcie znaki pośredniego między znakiem i przedmiotem”.
Riffaterre ustanowił procedurę stwarzania STABILNEGO OBRAZU TEKSTU:
tekst nie podelgazianom . Jest raz na zawsze uformowany
zmianom podlegają kody czytelniczy. Im większy dystans czasowy dzieli czytelnika od tekstu, tym bardziej uzasadnione jest zestawienie tego tekstu z interpretantem i intertekstem.
S. Bortnowski Sztuka najnowsza jako wyzwanie dla polonistów
Zachęta - wystawa prac Mirosława Bałki pt. „21 15 00 E 52 06 17 + GO - GO (1985-2001)”
eksponaty: poskręcany drut, nieregularny prostokąt kilkakrotnie załamany, betonowy krąg studni wypełniony solą, kamienie nagrobne z napisem „Pamiątka I Komunii Św.”, „Rzeka”
Bałkę inspiruje najbliższe otoczenie.
Zbigniew Libera: stworzył „Łóżeczka dla dziewczynek” inspirowane dawnymi fotelami ginekologicznymi
„Urządzenie do wydłużania penisów”
„Lalkę, którą kochasz rozbierać”
najgłośniejsza jest praca LEGO - klocki do budowy obozów koncentracyjnych, krematoriów, trupów…
Piwilska np. „Struga” - imitacja strumienia z kołdry, krótkie np. „ubijanie piany” - biała piana z różem, po ubiciu Piwińska - Bereś zdobi nią kapelusz
Kozyra „Łaźnia męska”
Kasia K. przebiera się za faceta, co nieco sobie dokleja, idzie do łaźni, a to wszystko widać na obrazie emitowanym z 4 kamer.
Nieznalska „Pasja” - zdjęcie męskich genitaliów doczepione do równoramiennego krzyża + film z wysiłkami kulturysty
Pasja - ta chrześcijańska?
- zawziętość kulturysty?
Wg. autorki to krytyka męskości.
Opałka „Obrazy liczone” - codziennie pisze na płótnie cyfry, na taśmę nagrywa liczenie i robi sobie zdjęcie. Liczby są coraz bielsze.
Wystawa w Bunkrze Sztuki m. in. Zofia Kulik 10 000 małych zdjęć obrazów z TV na jednym płótnie pt. „Od Syberii o Syberii”, film, na którym 5 kobiet tylko w figach białych ćwiczy, na końcu sypia sól.
Podaje, co jeszcze niezwykłego widział w muzeach, np. suknię ślubna z cementu z wbitymi w nią zabawkami, szafy pełne budzików, z których każdy chodzi inaczej, film na którym naga kampania wojska ćwiczy musztrę, napis: „no to co? NIC no właśnie”
To wszystko to „read made”, biedna sztuka, instalacja. Muzeum traci szlachetność, przekształca się w ulicę, laboratorium. Artysta to majster, tragarz, samobójca. nie tworzy, a łączy. Sztukę się nie tyko ogląda, ale i czyta, słucha. Eksponaty mogą być zrobione byle jak. To pewne nadużycie, to fałszerstwo. Nowa estetyka jest łatwa.
Poprzednicy jej to: Duchami Koło roweru 1913, domalował wąsy „Monie Lisie”. Wg. niego dzieło sztuki uzyskuje wartość przez fakt swojego istnienia.
Cały ten „nurt wymiotny” od razu trafia do TV.
Libera np. w LEGO chce przekazać aluzje do immanentnego zła natury ludzkiej, al. według S. Bortnowskiego to
niektóre instalacje mają jednak sens, np. przez „Budziki” Kozłowski odwołuje się do metafory czasu każdego z nas. Tylko że ta wystawa nie ma wartości plastycznych.
Inspiracje nie łączą się z przeżyciem estetycznym, a ich symbolika jest sztucznie preparowana.
Sztuki przez duże S broni A Osęka.
Malarstwo i rzeźba wyczerpały swoje możliwości, choć nadal są świetni artyści, a publiczność nie rozstanie się z taką sztuką. Warto jednak, w miarę możliwości, podać pod sąd „nowoczesną” sztukę na lekcjach polskiego.
METODYCZNE WSKAZÓWKI
Pokazać (zobaczyć) - przedyskutować - wyrazić ocenę - naśladować w działaniu.
Współpraca polonisty z naucz. plastyki.
Sugerowane tematy:
Opis tego, co widziałem, czyli wrażenia widza … oszukanego/zachwyconego
Artysta - kto to taki?
Sztuka najnowsza jako chaos i policzek wymierzony tradycji
Sztuka bez zasad, czyli wszystko wolno
Tym bez wyobraźni wstęp wzbroniony - Grupa artystyczna „Brzydko i bez sensu” zaprasza na wernisaż. Przychodzi ten, kto prawie zwariował! Normalnych widzieć nie chcemy!
3