14. Kompozycja

KOMPOZYCJA
DOMINANTY KOMPOZYCYJNE
PODMIOT	ODBIORCA	KATEGORIA ESTETYCZNA	UJĘCIE STYLISTYCZNE	PRZESTRZEŃ	CZAS	POSTAĆ	FABUŁA

Dominanta kompozycyjna - element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych i określający charakter całej kompozycji. Może to być fabuła lub akcja w powieści przygodowej, postać bohatera, jak w Kordianie J. Słowackiego, środowisko, np. w Chłopach W. S. Reymonta, podmiot liryczny - w liryce bezpośredniej. Typ dominant jest w zasadzie uzależniony od gatunkowej przynależności utworu, jednak w każdym dziele ustalona jest jego własna, charakterystyczna dla niego hierarchia jednostek kompozycyjnych.

Wątek - ciąg zdarzeń o więzi przyczynowo-skutkowej, skupionych wokół jednej postaci lub grupy osób, dotyczących ich wzajemnych relacji. Jest to część składowa fabuły utworu literackiego, filmowego itp. (przy czym sama fabuła może być jedno- lub wielowątkowa).

W utworze może występować wątek główny i poboczne, ale może też być układ kilku równoległych wątków głównych. Pojedynczy wątek może dotyczyć np. miłości, zdrady, rywalizacji itp.

Motyw - najmniejsza elementarna jednostka świata przedstawionego dzieła: zdarzenie, przedmiot, cecha, sytuacja, przeżycie. Powtarzające się na przestrzeni wieków motywy to toposy.

Łączy się według pewnych reguł w jednostki wyższego rzędu, takie jak postać literacka, wątek, temat, fabuła.

Wśród motywów występujących w utworach fabularnych wyróżnia się:

• motyw dynamiczny - rodzaj motywu literackiego, dzięki któremu świat przedstawiony może się zmieniać
  i przekształcać w czasie; są to najczęściej zdarzenia: motyw podróży, motyw spotkania;

• motyw statyczny - rodzaj motywu literackiego dzięki któremu kształtowana jest przestrzeń świata przedstawionego; przede wszystkim przedmioty, elementy krajobrazu i inne zjawiska wypełniające tę przestrzeń, wpływające na wygląd zarówno świata jak i postaci w nim umieszczonych;

• motyw obiegowy (motyw wędrowny) - rodzaj motywu, dzięki któremu możemy rozpoznać akcje przechodzącą
  w następną.

Wszystkie motywy w utworze literackim układają się w pewien porządek, czasowy lub przyczynowy; decydują o wątkach
i fabule utworu.

Kompozycja - układ elementów świata przedstawionego: bohatera, czasu, przestrzeni, układu zdarzeń, nadawcy, odbiorcy. Jest to sposób, w jaki zostaje ułożony materiał, składający się na dzieło literackie. Kompozycja obejmuje: organizację świata przedstawionego, zawartość fabularną dzieła, układ wątków i motywów, konstrukcję postaci, miejsce narratora lub podmiotu lirycznego względem świata przedstawionego.

Rodzaje kompozycji:

• kompozycja otwarta

• kompozycja ramowa

• kompozycja szkatułkowa (szufladkowa)

• kompozycja zamknięta

Kompozycja otwarta - rodzaj kompozycji, polegający na pozostawieniu odbiorcy dzieła sztuki pola do interpretacji. Jest to układ specyficznej relacji między elementami kompozycji, poruszający wyobraźnię, sugerujący coś, co jest poza nim. Kompozycja taka zmusza odbiorcę do dopełniania, inicjując indywidualny proces współtworzenia. Przekracza tym samym ramy tradycyjnej, pełnej, zamkniętej formy.

Zrywa z klasyczną zasadą jedności miejsca, czasu i akcji. Przeplatając i krzyżując nieciągłą narrację pobudza wyobraźnię, zmusza do interpretacji, zaskakuje, stawia pytania. Pojawia się w romantyzmie.

Przykładami kompozycji otwartej w literaturze mogą być: Kordian Juliusza Słowackiego, Hamlet Williama Szekspira, Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota.

Kompozycja ramowa - kompozycja polegająca na umiejscowieniu dwóch narratorów w jednym utworze. Pierwszy narrator najczęściej wszechwiedzący otwiera i zamyka utwór natomiast drugi narrator najczęściej bohater opowiada właściwą akcje utworu. Dzieje się tak m.in. w Jądrze Ciemności Josepha Conrada.

Powieść szkatułkowa - typ powieści, której fabuła składa się z kilku odrębnych opowiadań, połączenie których daje pełny obraz fabuły, a każde z opowiadań pojawia się w tekście w sposób nieprzypadkowy (np. fabuła powieści dotyczy historii A, ale jeden z jej bohaterów opowiada historię B, w którym występuje drugi bohater, opowiadający historię C). Powieść szkatułkowa łączy się z opowiadaniem ramowym, które występuje np. w Księdze tysiąca i jednej nocy.

Najstarsza i najbardziej popularna powieść szkatułkowa w literaturze polskiej to Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego.

Z literatury współczesnej (koniec XX wieku) można wymienić historyczno-kryminalno-teologiczną powieść Umberto Eco Imię róży oraz powieść science-fiction Hyperion Dana Simmonsa.

Przykładem kompozycji szkatułkowej jest również utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Pierścień.

Kompozycja zamknięta - kompozycja, w której wszystkie elementy świata przedstawionego tworzą jasny, przejrzysty, skończony i logiczny układ.

Świat przedstawiony w dziele podlega wyraźnym zasadom. Przykładem kompozycji zamkniętej są Treny Jana Kochanowskiego, Potop Henryka Sienkiewicza, Chłopi Władysława Reymonta, Popioły Stefana Żeromskiego.

---