Deportacje w ZSRR 1930-1952
Podstawy prawne i organizacyjne
W okresie dyktatury stalinowskiej w ZSRR szczególnie doniosłą rolę w polityce państwowej odgrywały masowe, przymusowe przesiedlenia ludności. Władza radziecka praktycznie od samego początku swego istnienia posługiwała się tym instrumentem, jednakże zmianom ulegał sposób w jaki to czyniła, a nade wszystko zakres jego stosowania.
Do momentu rozpoczęcia forsownej kolektywizacji rolnictwa przymusowe przesiedlenia stosowane były przede wszystkim wobec pojedynczych osób. Bywały wprawdzie okresy i środowiska, w odniesieniu do których liczba tych decyzji była znacząca (np. eserzy czy mieńszewicy bezpośrednio po przewrocie październikowym, a później trockiści), ale nie zmieniało to indywidualnego ich charakteru. Masowe, grupowe w sensie przedmiotu decyzji, deportacje miały wprawdzie miejsce, np. w odniesieniu do kozaczyzny, ale ich zasięg miał raczej lokalny wymiar, a zakres liczbowy był niewspółmierny z tym, co nastąpiło w latach 30. i 40.
Od pierwszych lat państwowości radzieckiej istniały dwa różne tryby orzekania o zesłaniu: sądowy i administracyjny. Pierwszy znajdował uregulowania w ustawodawstwie karnym. Kodeks karny z 1922 r. wśród tzw. środków obrony społecznej przewidywał "wydalenie z określonej miejscowości". Art.49 kodeksu głosił natomiast, że osoby uznane przez sąd za "społecznie niebezpieczne" "z racji ich działalności przestępczej lub związków ze środowiskami przestępczymi" mogą być pozbawione prawa do przebywania w określonej miejscowości na okres do 3 lat.
Zasady prawodawstwa karnego ZSRR i republik związkowych, przyjęte postanowieniem CIK ZSRR z 31 października 1924 r., wymieniały wśród owych "środków obrony społecznej" wydalenie poza granice republiki związkowej lub określonej miejscowości z obowiązkiem osiedlenia we wskazanej miejscowości lub bez niego, z zakazem zamieszkiwania w określonej miejscowości lub bez takiego zakazu. Wyrok taki był orzekany przez sąd w odniesieniu do osób uznanych za społecznie niebezpieczne z uwagi na ich działalność przestępczą lub też z racji ich powiązań ze środowiskami przestępczymi. Niezwykle ważne było przy tym stwierdzenie, iż środek ów mógł być zastosowany przez sąd w stosunku do wymienionych kategorii osób niezależnie od pociągnięcia ich do odpowiedzialności sądowej za dokonanie określonego przestępstwa, a nawet wtedy, gdy zostali oni uniewinnieni z zarzucanych im czynów przestępczych. Wystarczyło uznanie ich za element "społecznie niebezpieczny" . Wskazane wyżej zasady potwierdził kodeks karny z 1926 r., którego art. 35 przewidywał "wydalenie z granic określonej miejscowości z obowiązkiem osiedlenia się w innych miejscowościach". Zmienił się natomiast przewidywany okres zesłania. Gdy było orzekane jako samodzielna kara, wówczas trwało od 3 do 10 lat, gdy pełniło rolę kary dodatkowej jego okres wynosił do 5 lat. W 1931 r. wprowadzono zasadę orzekania zesłania jako kary uzupełniającej po odbyciu kary pozbawienia wolności w odniesieniu do skazanych za przestępstwa "kontrrewolucyjne", "bandytyzm" i niektóre inne przestępstwa kryminalne.
Drugą kierowania na zesłanie były decyzje administracyjne. Zasady orzekania o zesłaniu w tym trybie ustalone zostały na początku lat 20. 10 sierpnia 1922 r. Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy (Wsierossijskij Cientralnyj Ispołnitielnyj Komitiet - WCIK) wydał dekret O zesłaniu administracyjnym. Przewidywał on stosowanie zesłania (wysyłki) "w celu izolacji osób uczestniczących w wystąpieniach kontrrewolucyjnych". Organem powołanym do podejmowania decyzji w tym zakresie była Komisja Specjalna przy NKWD Rosyjskiej Federacyjnej SRR. Na jej czele stał sam ludowy komisarz, a w składzie zasiadali zatwierdzeni przez Prezydium WCIK przedstawiciele ludowego komisariatu spraw wewnętrznych i ludowego komisariatu sprawiedliwości. Dekret ten przewidywał, że zesłanie (wysyłka) mogło trwać nie dłużej niż 3 lata, ustalając równocześnie, że postanowienie o zesłaniu winno dokładnie określać jego miejsce i czas trwania. Komisja zobowiązana była do opracowania listy rejonów zesłań, którą zatwierdzało Prezydium WCIK. W miejscu zesłania wysłannyj podlegał nadzorowi lokalnego ogniwa Państwowego Zarządu Politycznego (Gpsudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije - GPU) czyli policji politycznej. Na czas zesłania tracił też czynne i bierne prawo wyborczego. 3 stycznia 1923 r. NKWD Rosyjskiej FSRR sprecyzował, iż istniały trzy rodzaje zesłania (wysyłki): a) z danej miejscowości z zakazem zamieszkiwania w innych określonych miejscowościach, b) z danej miejscowości do określonego rejonu państwa, c) za granicę. Faktycznie zatem, poprzez wprowadzenie wysyłki do określonych rejonów (miejsc pobytu) z zakazem ich samowolnego opuszczania, powrócono do tradycyjnej, z lat caratu wywodzącej się formy zesłania - zsyłki, jakkolwiek sam ten termin wówczas się nie pojawił.
W związku z utworzeniem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich kształtowały się różne instytucje ogólnozwiązkowych, w tym i organy bezpieczeństwa. 15 listopada 1923 r. ustalona została struktura i zakres obowiązków Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego (Objedinionnoje gosudarwstwiennoje politiczeskoje uprawlenije - OGPU). Ta właśnie instytucja poczęła w swych rękach skupiać stopniowo całokształt problematyki przymusowych przesiedleń. Pierwszym ku temu krokiem była decyzja o zmianie organu decydującego w trybie administracyjnym o skierowaniu na zesłanie. 28 marca 1924 r. Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR (CIK ZSRR) zatwierdził dekret o uprawnieniach OGPU w zakresie deportacji (wysyłki) w trybie administracyjnym i uwięzienia w obozach koncentracyjnych. Przyznawał on OGPU prawo do zsyłania bez wyroku sądowego na okres do 3 lat, zamykania w obozach koncentracyjnych oraz wydalania poza granice ZSRR. Decyzje w tym zakresie podejmowało kolegium specjalne (osoboje sowieszczanije - OSO). Składało się z ono trzech osób wyznaczonych przez Przewodniczącego OGPU spośród członków kolektywnego organu OGPU - Kolegium OGPU. W pracach OSO uczestniczył też obowiązkowo przedstawiciel Prokuratora ZSRR, który mógł zgłosić protest wobec przyjętych decyzji, kierując go do Prezydium CIK ZSRR. Kolegia specjalne (OSO) działały także przy GPU w republikach związkowych, jednak zakres ich kompetencji był mniejszy, a nadto ich postanowienia podlegały zatwierdzeniu przez OSO przy OGPU i mogły być przez to kolegium dowolnie zmieniane. Do właściwości kolegiów republikańskich należały przestępstwa bandytyzmu, grabieży i rozbojów, gdy brak było wystarczających dowodów, by sprawy te kierować na drogę postępowania sądowego, a także hazard, handel narkotykami i alkoholem, spekulacja itp.
Do wyłącznej kompetencji OSO przy OGPU zastrzeżono przede wszystkim sprawy osób oskarżanych o działalność kontrrewolucyjną i antypaństwową, tj. o czyny opisane w artykułach 57-73 kodeksu karnego Rosyjskiej FSRR. Tylko to kolegium specjalne mogło też rozstrzygać w trybie pozasądowym sprawy podejrzewanych o uprawianie kontrabandy, spekulacji walutami obcymi i kruszcami czy o fałszowanie pieniędzy i dokumentów państwowych. OSO przy OGPU i przy republikańskich GPU dysponowały także odmiennymi możliwościami w zakresie charakteru i rozmiaru kary. Tylko OSO przy OGPU miało prawo decydowania o wydalaniu poza granice ZSRR, o skierowaniu do obozu koncentracyjnego, bądź o zesłaniu w dowolne miejsce w ZSRR. OSO republikańskie mogły orzekać tylko o zesłaniu i to jedynie w granicach swoich republik.
Omawiany dokument wyszczególniał następujące formy zesłania: a) wydalenie na okres do 3 lat z miejscowości, gdzie dana osoba zamieszkiwała, z zakazem dalszego tam zamieszkiwania, b) wydalenie z zakazem przebywania w miejscowościach i republikach objętych spisem ustalonym przez OGPU, c) wydalenie z nakazem zamieszkiwania w określonej miejscowości wskazanej przez OGPU pod nadzorem lokalnych organów GPU (OGPU). Decyzje o zesłaniu (wysiedleniu) musiały być podejmowane oddzielnie w stosunku do każdej osoby i zawierać pisemne uzasadnienie .
W 1934 r. nastąpiła likwidacja OGPU. Jego funkcje przejął utworzony wówczas Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD ZSRR). Wraz z tym do struktur NKWD przeszły kolegia specjalne. Centralnym organem orzekającym o zesłaniu w trybie pozasądowym stało się kolegium specjalne (OSO) przy NKWD ZSRR. Postanowienie CIK ZSRR i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 5 listopada 1934 r. rozszerzyło uprawnienia NKWD w porównaniu z tymi, którymi wcześniej dysponował OGPU, zwiększając do lat 5 okres kar nakładanych przez OSO. Nadal obowiązywał natomiast wymóg indywidualnego formułowania i uzasadniania decyzji OSO .
Od połowy lat 30. kolegia specjalne na masową skalę wydawały orzeczenia o skierowaniu na zesłanie osób, które odbyły kary orzeczone wyrokami sądowymi, ale nie były skazane na zesłanie. Dzięki tej praktyce zesłanie stawało się niemal zwyczajowo karą dodatkową.
Początek lat 30. przyniósł nie mające precedensu w historii ZSRR przymusowe przesiedlenia chłopów uznanych za zagrożenie dla procesu intensywnej kolektywizacji rolnictwa. Deportacja nie była już represją indywidualną, stosowaną w trybie odrębnych decyzji sądowych lub administracyjnych w odniesieniu do poszczególnych osób. Odgórnie ustalano liczebność kontyngentów zesłańczych w odniesieniu do poszczególnych republik, krajów czy obwodów, a rola władz lokalnych polegała na wypełnieniu tych kontyngentów poprzez ustalenie imiennych list deportowanych. Spraw poszczególnych rodzin i osób nie rozpatrywano nawet w najbardziej uproszczonym postępowaniu. W dokumentach dotyczących tego zjawiska początkowo nie posługiwano się nawet terminami właściwymi dotychczasowej praktyce deportacyjnej (wysyłka czy zsyłka), mówiąc raczej o wysiedleniu (wysielenije), a następnie o specjalnym przesiedleniu (spiecpieriesielenije).
Decyzja o rozpoczęciu tzw. zsyłki kułackiej, tj. masowych wysiedleń chłopstwa została podjęta przez Biuro Polityczne KC WKP(b) 30 stycznia 1930 r. w formie uchwały O przedsięwzięciach mających na celu likwidację gospodarstw kułackich w rejonach powszechnej kolektywizacji. Biuro Polityczne w uchwale tej poleciło Radzie Komisarzy Ludowych wydanie odpowiednich aktów prawnych, ale w taki sposób aby były one wprowadzane w życie przez władze wykonawcze republik i krajów. Następstwem tego ostatniego zalecenia było nadanie wysiedleniom kułaków charakteru do pewnego stopnia zdecentralizowanego. Władze republikańskie, krajowe i obwodowe - w pierwszej kolejności partyjne - kierując się decyzjami i zaleceniami Moskwy formułowały szczegółowe postanowienia dotyczące czasu, trybu i zakresu wysiedleń, wydawały stosowne polecenia i instrukcje administracji państwowej i organom bezpieczeństwa. Wykonując wspomnianą uchwałę Biura Politycznego z 30 stycznia, CKW i RKL ZSRR 1 lutego przyjęły postanowienie O przedsięwzięciach mających na celu umocnienie socjalistycznej przebudowy rolnictwa w rejonach powszechnej kolektywizacji i walkę z kułactwem, a 4 lutego tajną instrukcję dla centralnych komitetów wykonawczych i rad komisarzy ludowych republik związkowych i autonomicznych oraz komitetów wykonawczych krajów i obwodów dotyczącą tzw. rozkułaczania .
Do momentu wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 r. podstawy prawne masowych przesiedleń tworzyły postanowienia rządu ZSRR (Rady Komisarzy Ludowych). Po wybuchu wojny instytucją decydującą o podjęciu deportacji stał się Państwowy Komitetu Obrony ZSRR (Gosudarstwiennyj komitiet oborony - GKO). Tylko w wypadkach, gdy deportacja wiązała się z likwidacją jednostek autonomicznych (republik, obwodów), tworzone były dla tych operacji podstawy prawne w postaci dekretów Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. W latach 1941-1944 wydano następujące dekrety tego rodzaju: O przesiedleniu Niemców zamieszkujących w rejonach Powołża z 28 sierpnia 1941 r., O likwidacji Karaczajskiego Obwodu Autonomicznego i o ustroju administracyjnym jego terytorium z 12 października 1943 r., O likwidacji Kałmuckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i o utworzeniu obwodu astrachańskiego w składzie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z 27 grudnia 1943 r., O likwidacji Czeczeno-Inguskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i o ustroju administracyjnym jej terytorium z 7 marca 1944 r., O przesiedleniu Bałkarów zamieszkujących Kabardyjsko-Bałkarską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką i o przemianowaniu Kabardyjsko-Bałkarskiej ASRR na Kabardyjską ASRR z 8 kwietnia 1944 r. Wszystkie te dekrety opierały się na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności całych grup etnicznych za czyny poszczególnych ich członków. Regułą było wydawanie najpierw odpowiednich postanowień przez GKO, a dopiero później uchwalanie odnośnych dekretów Prezydium Rady Najwyższej. Jeśli nie następowały zmiany granic jednostek administracyjnych, likwidacja republik lub obwodów autonomicznych, to procedura dekretowania nie była uruchamiana i ograniczano się do postanowień GKO. Te ostatnie były podstawą szczegółowych rozkazów i instrukcji NKWD, tak jak wcześniej postanowienia Rady Komisarzy Ludowych.
Struktury organizacyjne i instytucjonalne związane z masowymi deportacjami ukształtowały się w zasadniczym swym kształcie na początku lat 30. Zachodzące potem zmiany były powiązane z kolejnymi przekształceniami i reorganizacjami aparatu bezpieczeństwa ZSRR . 11 marca 1931 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) powołało do życia komisję do spraw specjalnych przesiedleńców. W pierwszych miesiącach działania przewodniczył jej zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR Andriej Andriejew (dlatego potocznie nazywano ją "komisją Andriejewa"), a od października 1931 r. kierownictwo przejął (i sprawował je do końca 1932 r.) Jan Rudzutak, członek Biura Politycznego, wiceprzewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i przewodniczący Centralnej Komisji Kontroli WKP(b). Członkami komisji byli: zastępca przewodniczącego OGPU Gienrich Jagoda i sekretarz KC WKP(b) Paweł Postyszew. Zadaniem tej komisji formalnie było przygotowywanie materiałów i projektów postanowień dla Biura Politycznego KC WKP(b) w sprawie specjalnych przesiedleńców. W praktyce odgrywała znacznie większą rolę i w okresie tzw. zsyłki kułackiej była czynnikiem faktycznie ustalającym zasady postępowania i nadzorującym przebieg deportacji . Biuro Polityczne na ogół bez poprawek przyjmowało propozycje i wnioski komisji, zaś decyzje Biura Politycznego były przekształcane w postanowienia organów władzy państwowej poprzez odpowiednie akty Rady Komisarzy Ludowych lub Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRR. Te zaś uruchamiały procedurę na szczeblach odpowiednich organów republikańskich, krajowych i obwodowych.
Z analizy dostępnych materiałów zdaje się wynikać wniosek, iż początkowo nie było pełnej jasności, jakie organy władzy radzieckiej odgrywać będą decydującą rolę w realizacji przymusowych przesiedleń. Można nawet mówić o swoistej konkurencji, czy wręcz walce na tym polu pomiędzy OGPU a NKWD Rosyjskiej FSRR. Sprawa miała ogromne znaczenie, bowiem już pierwszy etap przesiedlania tzw. kułaków wskazał skalę zjawiska, a co za tym idzie jego polityczną oraz ekonomiczną wagę. Początkowo OGPU odpowiadał jedynie za pierwsze etapy przesiedlenia, tj. za samą akcję wysiedleńczą oraz za transport do miejsc przeznaczenia. Od wiosny 1931 r. kompetencje i zakres odpowiedzialności OGPU wzrosły. Zajął się on także rozsiedlaniem zesłańców, ich zagospodarowaniem na miejscu przymusowego osiedlenia, wykorzystaniem ich jako siły roboczej. Nie ulega wątpliwości, iż OGPU zmierzał do przejęcia kontroli nad wszystkimi pozbawionymi wolności w ZSRR oraz nad ich wykorzystaniem jako siły roboczej. Kierownictwo tej instytucji snuło plany kolonizacji Syberii poprzez wykorzystanie zasobów siły roboczej więźniów i zesłańców umieszczanych w sieci obozów i specjalnych osiedli, a wszystko oczywiście pod kontrolą OGPU . Dać to musiało w efekcie policji politycznej nie tylko ogromną władzę, ale i oznaczało zbudowanie trwałych, materialnych podstaw tej władzy na przyszłość. Postanowienie Rady Komisarzy Ludowych z 1 lipca 1931 r. zakończyło walkę między OGPU ZSRR a NKWD Rosyjskiej FSRR sukcesem tego pierwszego, bowiem właśnie on zyskał prawo administrowania całokształtem problemów związanych z zesłaniami i wykorzystywaniem pracy zesłańców. Dotychczas zajmowały się tym lokalne zarządy NKWD. Teraz utworzono wydziały specjalnych osiedleń (otdieły spiecposielenij - OSP) w ramach centralnego i terenowego aparatu OGPU. OGPU uzyskało też prawo kontrolowania zasobów materialnych i finansowych przydzielanych organizacjom i instytucjom gospodarczym w celu zaspokajania potrzeb zesłańców .
Zasadniczym ogniwem struktury organizacyjnej zarządzającej specjalnymi przesiedleniami był Wydział do spraw Specjalnych Przesiedleńców (Otdieł po spiecpieriesielencam) usytuowany w obrębie Głównego Zarządu Obozów OGPU. Jego terenowymi odpowiednikami stały się wydziały (do spraw) specjalnych osiedli w tych pełnomocnych przedstawicielstwach OGPU, na terenie których zlokalizowane były miejsca przymusowego osiedlenia . 20 kwietnia 1933 r., na mocy postanowienia RKL ZSRR, dotychczasowy Główny Zarząd Obozów OGPU został przemianowany na Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy (Gławnoje uprawlenije łagieriej i trudowych posielenij) OGPU, co już w nazwie wskazywało na rosnące znaczenie problematyki przesiedleńczej. Warto zwrócić na dokonaną w tym momencie zmianę terminologiczną i pojawienie się terminu trudowyje posielenija (trudposieenija). Wraz z tym dla określenia deportowanych kułaków (i tylko w odniesieniu do tego kontyngentu zesłańczego) przejściowo pojawił się termin trudposielency. Po utworzeniu NKWD ZSRR Główny Zarząd Obozów i Osiedli Pracy wszedł w skład tego ogólnozwiązkowego resortu i od 21 sierpnia 1934 r. do 28 października tegoż roku nosił nazwę Głównego Zarządu Obozów i Osiedli Pracy NKWD ZSRR. 29 października nazwę tę zmieniono na Główny Zarząd Obozów, Osiedli Pracy i Miejsc Uwięzienia (Gławnoje uprawlenije łagieriej, trudowych posielenij i miest zakluczenija) NKWD ZSRR, 29 września 1938 r. na Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy i Osiedli Pracy (Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i trudowych posielenij) NKWD ZSRR, a 13 czerwca 1939 r. na Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy i Kolonii (Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij) NKWD ZSRR.
Mimo wskazanych zmian w nazewnictwie i przeobrażeń w innych ogniwach GUŁag, niezmiennie w jego obrębie pozostawał wydział zajmujący się sprawami przymusowych przesiedleń. Początkowo nosił nazwę Wydziału do spraw Specjalnych Przesiedleńców (Otdieł po spiecpieriesielencam), następnie Wydziału Osiedli Pracy (Otdieł trudowych posielenij), a później Wydziału Osiedli Pracy i Specjalnych (Otdieł trudowych i spiecyalnych posielenij). Na mocy rozkazu NKWD ZSRR z 19 sierpnia 1940 r. aparat GUŁag NKWD ZSRR został zrestrukturyzowany. W myśl rozkazu wprowadzającego nową strukturę, powstał teraz Zarząd Poprawczych Kolonii Pracy i Osiedli Pracy (Uprawlenije isprawitielno-trudowych kołonij i trudowych posielenij) . Jednakże w strukturze GUŁag NKWD ZSRR w 1942 r. już takiego zarządu nie było, natomiast ponownie istniał Wydział Osiedleń Pracy i Specjalnych (Otdieł trudowych i spiecposielenij) i odrębny Zarząd Poprawczych Kolonii Pracy (Uprawlenije isprawitielno-trudowych kołonij).
Władztwo wydziału zajmującego się specjalnymi przesiedleńcami - pierwotnie ograniczone do deportowanych kułaków - rosło wraz z kolejnymi falami przymusowych przesiedleń. W drugiej połowie lat 30. miało miejsce specyficzne oczyszczanie" przygranicznych obszarów ZSRR: deportowano Polaków, Niemców, Koreańczyków, Irańczyków. W latach 1940-1941 wielkie strumienie deportacyjne popłynęły z terenów nowo inkorporowanych przez ZSRR.
Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej kierownictwo ZSRR podjęło decyzję o przeprowadzeniu ogromnej operacji deportacyjnej: przymusowego przesiedlenia tzw. Niemców radzieckich. W związku z tym w strukturze NKWD ZSRR (ale poza Głównym Zarządem Poprawczych Obozów Pracy i Kolonii) 28 sierpnia 1941 r. powołano do życia odrębny Wydział Specjalnych Przesiedleń (Otdieł Spiecpieriesielenij) NKWD ZSRR. Jako jego główne zadania wskazano wprawdzie przedsięwzięcia (opracowywanie planów przesiedleń, czuwanie nad przebiegiem osiedlania i dalszymi losami przesiedlonych) związane z "przesiedleniem mieszkańców ZSRR narodowości niemieckiej", ale w stosownym zarządzeniu znalazł się zapis mówiący o opracowywaniu planów przesiedlenia także "innych kontyngentów", wedle poleceń NKWD ZSRR . Wydział ów już 14 listopada 1942 r. został jednak rozwiązany, a jego funkcje przejął wspomniany Wydział Osiedli Pracy i Specjalnych GUŁag NKWD . Ten zaś najpierw 12 stycznia 1944 r. został przemianowany na Wydział Osiedli Specjalnych (Otdieł spiecposielenij - OSP) GUŁag NKWD ZSRR, a następnie 17 marca tego samego roku wyprowadzono go ze struktury GUŁag . Wraz z przemianowaniem Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Ministierstwo wnutriennych dieł - MWD) wydział ów odpowiednio zmienił nazwę, zachowując jednak dotychczasowy status. Natomiast 16 listopada 1950 r. został przeniesiony do struktur Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - MGB) ZSRR jako jego Zarząd (Uprawlenije) IX. Jednakże to usytuowanie nie było długotrwałe. Już bowiem 14 marca 1953 r. interesująca nas komórka powróciła do MWD ZSRR jako Wydział "P". 30 października 1954 r. wydział ten przemianowano na 4 Wydział Specjalny (4 Spiecotdieł) MWD ZSRR. 27 marca 1959 r. - w związku z niemal pełną już likwidacją specjalnego osiedlenia (spiecposielenija) wydział ten został rozwiązany, a pozostałe sprawy przymusowych przesiedleńców przejął Główny Zarząd Milicji MWD ZSRR .
Forma i zakres nadzoru władz bezpieczeństwa nad zesłańcami uzależniony był od statusu prawnego tych ostatnich. Z pewnym uproszczeniem można uznać, że z punktu widzenia statusu prawnego da się wyodrębnić trzy zasadnicze kategorie zesłańców. W terminologii radzieckiej pojawiały się odpowiednie nazwy dla tych kategorii, niekiedy odzwierciedlające też pewne wewnętrzne różnice w obrębie każdej z nich. Pierwsza z wspomnianych kategorii to przesiedleńcy przymusowo osiedlani w osadach pozostających pod administracją wykonywaną przez aparat bezpieczeństwa. W fazie masowych deportacji jako pierwsza pojawiła się kategoria spiecpieriesielency. Tym właśnie mianem określano początkowo kułaków deportowanych na początku lat trzydziestych . W kontekście przekształceń instytucjonalnych dokonanych w 1933 r., o których była wyżej mowa, na określenie tej grupy pojawił się termin trudposielency. Nazwa ta stosowana była na określenie zesłanych tzw. byłych kułaków (i tylko wobec nich) do 1944 r. . Ta sama grupa w późniejszych dokumentach występowała jako specjalni osiedleńcy (spiecposielency) lub spiecpieriesielency bywszyje kułaki. Na te zmiany terminologiczne i ich związek z przekształceniami instytucjonalnymi warto zwrócić uwagę w kontekście pojawiających się niekiedy prób przedstawiania kategorii trudposielency jako odmiennej pod względem statusu od kategorii spiecpieriesielency . Odmienność - jeśli już o niej mówić - miała natomiast inny charakter, zrodzony z okoliczności i trybu deportacji, a nie prawnego położenia deportowanych.
Kategoria druga, to przymusowi przesiedleńcy, którym nakazano pobyt we wskazanych przez władze osadach pozostających pod normalną administracją. Ludzie ci określani byli jako ssylnoposielency (zesłani na osiedlenie) bądź ssylnyje (zesłani). Niekiedy wskazuje się, że ssylnoposielency nie mieli ustalonego okresu zesłania, natomiast w wypadku gdy czas przymusowego osiedlenia był wyznaczony, określani byli jako ssylnyje . Rozróżnienie to jednak nie wydaje się ścisłe i pewne w świetle niektórych znanych przypadków deportacji. Przymusowo przesiedleni wiosną 1941 r. z terytoriów inkorporowanych przez ZSRR w latach 1939-1940 byli określani właśnie jako ssylnoposielency, a równocześnie ustalono okres ich zesłania na lat 20 .
Trzecią kategorię stanowili wysłannyje (lub administratiwno wysłannyje) czyli wysiedleni (w trybie decyzji administracyjnej). Jak powiedziano wysyłka długo była formą represji indywidualnej, a nie zbiorowej, niemniej jednak nazwa wysłannyj lub administratiwno wysłannyj była nastepnie używana także w odniesieniu do ofiar masowych przesiedleń . Nie podlegali oni szczególnemu nadzorowi aparatu bezpieczeństwa i poza ograniczoną możliwością zmiany miejsca pobytu cieszyli się praktycznie takim samym niewielkim zakresem wolności, jak zwykli obywatele ZSRR . Jednakże i w tym wypadku trudno mówić o jednoznaczności statusu zesłańczego. Wysłannyje teoretycznie powinni dysponować swobodą wyboru miejsca osiedlenia, tymczasem mający taki status wysiedleńcy z ziem polskich z kwietnia 1940 r. takiego prawa nie mieli.
Z tego przeglądu zasadniczych cech poszczególnych kategorii zesłańczych jasno wynika, iż najpełniejszą kontrolą i praktycznie pełną swobodą decyzji organy bezpieczeństwa dysponowały w stosunku do specjalnych przesiedleńców. Zapewne był to istotny powód, dla którego do tej grupy należała zdecydowana większość przymusowo przesiedlonych. Już jesienią 1931 r. ustalone zostały podstawowe elementy statusu specjalnych przesiedleńców. Na tych z nich, którzy byli zdolni do pracy nałożono obowiązek wykonywania pracy wskazanej przez odpowiednie organy OGPU (komendantów specjalnych osiedli). Zesłańcy i ich rodziny byli kierowani do wskazanych specjalnych osiedli, zobowiązani byli do ścisłego wykonywania postanowień regulaminu tych osiedli i zarządzeń ich komendantów, nie mogli tych osiedli opuszczać bez zezwolenia. Nie mieli też prawa zmiany przydzielonych miejsc zakwaterowania bez zezwolenia komendantury OGPU. Ciążył na nich obowiązek utrzymywania w należytym stanie majątku państwowego i społecznego, którym dysponowali w związku z wykonywaną pracą oraz pobytem w osiedlach specjalnych. Równocześnie specjalni przesiedleńcy posiadali, przynajmniej formalnie, zestaw uprawnień, w tym: 1) prawo do odzyskania pełni praw obywatelskich po upływie 5 lat pod warunkiem pełnego przestrzegania ustanowionych dla nich zasad i wykonywania poruczonej im pracy, 2) prawo do zapłaty za pracę i do zaopatrzenia zgodnie z ogólnymi zasadami związanymi z wykonywaną pracą, 3) prawo do bezpłatnej opieki medycznej i pomocy społecznej, 4) prawo korzystania ze szkół i uczestnictwa w kursach itp. na tych samych zasadach co ludzie wolni, 5) organizowania za zgodą komendantury OGPU życia kulturalno-oświatowego wewnątrz zamieszkiwanych osiedli, w tym organizowania się w tym celu w formie kółek samokształcenia, zainteresowań, artystycznych itp., 6) utrzymywania nieograniczonej korespondencji, prasy i literatury wydawanej w ZSRR, 7) wznoszenia dla siebie domów mieszkalnych i obiektów gospodarczych, posiadania inwentarza gospodarczego i żywego, 8) powierzania za zgodą komendantury swoich dzieci (do lat 14) i niezdolnych do pracy starców pod opiekę krewnych bądź znajomych .
Już w postępowaniu wobec przesiedleńców-kułaków ujawniła się niezwykle interesująca tendencja związana z określaniem ich statusu prawnego. 30 czerwca 1931 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) zaakceptowało przygotowaną przez tzw. komisję Andriejewa uchwałę O przywróceniu kułakom praw obywatelskich, w następstwie czego parę dni później, 3 lipca 1931 r. Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR przyjął postanowienie O trybie przywracania praw obywatelskich wysiedlonym kułakom. Dokument ów stwierdzał: "Kułacy pozbawieni praw wyborczych na podstawie konstytucji republik związkowych i ogólnozwiązkowej instrukcji o wyborach do rad i wysiedleni z granic osiedli i osad, w których oni wcześniej zamieszkiwali na podstawie postanowień ogólnych zebrań obywateli osiedli i lokalnych organów władzy za antysowieckie i antykołchozowe wystąpienia (podpalenia, bandytyzm itp.), po upływie 5 lat od dnia wysiedlenia odzyskują wszystkie prawa obywatelskie i otrzymują prawo głosu wyborczego: a) jeśli w tym okresie dowiodą, że porzucili walkę przeciw zorganizowanemu w kołchozach chłopstwu i przeciw przedsięwzięciom władzy radzieckiej nakierowanym na rozwój rolnictwa; b) jeśli zaprezentują się jako rzetelni i sumienni pracownicy" . W lutym 1932 r. Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR wprowadził możliwość przywrócenia praw wyborczych przed upływem 5 lat od wysiedlenia tym deportowanym kułakom, którzy wykazaliby się szczególnie wysoką wydajnością pracy i lojalnym stosunkiem do władzy radzieckiej . W regulacjach tych zwracało uwagę z jednej strony dążenie do stosunkowo szybkiego znoszenia specjalnych przepisów regulujących status przesiedlonych, ale z drugiej strony fakultatywny charakter decyzji w tej sprawie i pozostawienie czynnikom polityczno-policyjnym swobody uznania, czy konkretna osoba spełniała sformułowane oczekiwania i wymogi.
Wspomniana tendencja do zrównywania położenia prawnego specjalnych przesiedleńców z sytuacją innych obywateli ZSRR prowadziła niekiedy do ustalania zasad mających wiele cech maskarady. 26 lutego 1944 r. NKWD wydał rozkaz O trybie wydawania paszportów specjalnym przesiedleńcom. Rozkaz ów przewidywał, że jeśli specjalni przesiedleńcy w chwili wysiedlenia z poprzednich miejsc zamieszkania posiadali dowody osobiste (paszporty), to zachowywali je po przybyciu na miejsce przymusowego osiedlenia i dokonywano w nich jedynie wpisu o obowiązku zamieszkiwania w określonym kraju, obwodzie i rejonie. Wszelako gdy przybywali do osad wiejskich (a to dotyczyło to przecież przytłaczającej większości specjalnych przesiedleńców), które nie były objęte systemem paszportowym, wówczas tracili posiadane dokumenty . W ten sposób pod maską dążenia do upodobnienia położenia specjalnych przesiedleńców i ludzi wolnych na część tych pierwszych nałożono dodatkowe ograniczenie.
Całościowa regulacja statusu specjalnych przesiedleńców stała się pilnym zadaniem po wielkiej fali deportacji dokonanych na terytorium ZSRR w latach 1941-1944. Z tej potrzeby zrodziło się postanowienie Rady Komisarzy Ludowych ZSRR O położeniu prawnym specjalnych przesiedleńców datowane 8 listopada 1945 r. Głosiło ono jako zasadę naczelną: "Specjalni przesiedleńcy korzystają ze wszystkich praw obywateli ZSRR za wyjątkiem ograniczeń przewidzianych w niniejszym postanowieniu". Pierwszym z tych ograniczeń było zobowiązanie specjalnych przesiedleńców do "pracy społecznie użytecznej". Drugie to zakaz opuszczania miejsca zesłania bez zezwolenia komendanta specjalnej komendantury NKWD. W przypadku naruszenia tego zakazu zesłańcy ponosili odpowiedzialność karną. Rychło ustalono drakońskie kary za zbiegostwo. Głowy rodzin były zobowiązane w ciągu trzech dni poinformować komendanta osiedla o wszelkich zmianach w swojej rodzinie (zgony, narodziny, a także ucieczki). Niedopełnienie tego obowiązku groziło surowymi karami. Podstawowe zasady życia zesłańców określał regulamin miejsca osiedlenia. Za jego naruszanie specjalni przesiedleńcy podlegali karom administracyjnym w wymiarze do 100 rubli lub do 5 dni aresztu . Stosowanie za przekroczenia regulaminowe kary aresztu w trybie administracyjnym zostało zniesione dopiero decyzją Rady Ministrów ZSRR z 5 lipca 1954 r.
Formalnie specjalni przesiedleńcy byli objęci działaniem powszechnie stosowanych norm prawnych odnoszących się do zatrudnienia, wynagradzania, zabezpieczenia socjalnego, bezpieczeństwa pracy itp. Opłacali także na równi z innymi podatki, a ponadto - co miało oczywisty wymiar represji - dodatkowe 5-procentowe świadczenie za "ochronę" ich przez NKWD. Specjalni przesiedleńcy nie mogli być natomiast członkami związków zawodowych . Zachowali też prawa wyborcze do rad delegatów, ale tylko do szczebla rejonu. Mogli również zachować członkostwo partii i Komsomołu, jeśli z jakichś powodów nie usunięto ich w trybie indywidualnym .
Nadzór nad specjalnymi przesiedleńcami bezpośrednio realizowały najpierw komendantury OGPU, a następnie specjalne komendantury NKWD. W okresie istnienia OGPU komendantury w zależności od lokalnej struktury aparatu bezpieczeństwa komendantury te były podporządkowane oddziałom do spraw specjalnych przesiedleńców przy pełnomocnych przedstawicielstwach (połnomocznyje priedstawitielstwa - PP) OGPU, bądź komendanturom rejonowym (odcinkowym). Podstawowym zadaniem komendantury było opracowanie zasad porządku wewnętrznego osiedla, którym administrowała, a po ich zatwierdzeniu egzekwowanie wynikających zeń nakazów i zakazów. Komendantury zapewniały poszczególnym rodzinom określone domostwa (kwatery), prowadziły rejestr podporządkowanych im przesiedleńców i systematycznie kontrolowały rzeczywisty stan liczbowy zesłańców. Czuwały nad wykonywaniem przez zesłańców przydzielonych im prac, a zarazem nad wypełnianiem przez organizacje i instytucje gospodarcze nałożonych na nie zobowiązań wobec specjalnych przesiedleńców. Komendantury odpowiedzialne były za utrzymywanie właściwej sytuacji politycznej, przeciwdziałanie wrogim nastrojom i poczynaniom, za przestrzeganie porządku publicznego, ładu, właściwego stanu sanitarnego i bezpieczeństwa w zarządzanych osiedlach, za znajdujący się tam majątek państwowy i społeczny. Komendantury zobowiązane były do rozpatrywania skarg i wniosków zesłańców, w przypadku zaś, gdy te wykraczały poza granice ich kompetencji, winny je kierować do wyższych instancji. Aby realizować postawione przed nimi zadania, komendantury OGPU wyposażone zostały w odpowiednie instrumenty. Przede wszystkim była to możliwość samodzielnego stosowania rozmaitych sankcji wobec osób łamiących reżim zesłania bądź zasady dyscypliny pracy. Komendantura mogła sama, w ramach swoich kompetencji, pociągać zesłańców do odpowiedzialności w trybie administracyjnym, występować z odpowiednimi wnioskami do wyższych ogniw struktury OGPU, kierować sprawy do sądów powszechnych lub do Kolegium OGPU (zwłaszcza sprawy o charakterze politycznym). W przypadku przestępstw kryminalnych podlegających sądownictwu powszechnemu, komendantury wypełniały funkcje dochodzeniowe wykonywane w normalnych warunkach przez milicję. Komendantury osiedlowe mogły w trybie administracyjnym za przestępstwa przeciw regulaminowi (pijaństwo, naruszanie ciszy, niewłaściwy stosunek do mienia społecznego, łamanie zasad sanitarnych itp.) oraz za łamanie zasad dyscypliny pracy karać aresztem do 5 dni lub grzywną do 5 rubli. Komendantury rejonowe (odcinkowe) miały prawo nakładania wyższych kar: aresztu do 10 dni i grzywien do 10 rubli. Komendantury osiedlowe wykonywały także - obok specjalnych zadań policyjnych, politycznych i gospodarczych - także wszystkie funkcje normalnej administracji państwowej .
Przekształcenia w aparacie bezpieczeństwa dokonane w 1934 r. przyniosły przekształcenie komendantur OGPU w specjalne komendantury NKWD. Zakres ich obowiązków i kompetencji nie zmienił się jednak w istotny sposób . Pełny ich zestaw zawarty został w postanowieniu Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 8 stycznia 1945 r. Wskazywało ono, że zasadniczym zadaniem komendantur było zagwarantowanie "bezpieczeństwa państwowego", ochrona porządku publicznego, przeciwdziałanie zbiegostwu oraz kontrola wypełniania przez zesłańców obowiązku pracy, a także nadzór nad wykonywaniem umów między NKWD a poszczególnymi resortami gospodarczymi w sprawie wykorzystania siły roboczej specjalnych przesiedleńców. Komendanci prowadzili ewidencję specjalnych przesiedleńców, czuwali nad zabezpieczaniem porządku publicznego, winni zwalczać chuligaństwo, pijaństwo, nielegalną produkcję alkoholu. Zobowiązani też byli do ujawniania "elementów antysowieckich". W zakresie ich kompetencji leżało wydawania pozwoleń na czasowe opuszczanie przez zesłańców miejsc osiedlenia, ale tylko w granicach danego rejonu. Utrzymane zostały uprawnienia do nakładania kar administracyjnych w postaci grzywien i aresztu, ale wielkość kar finansowych wzrosła z 5 i 10 rubli do 25 i 50 rubli, podczas gdy wymiar kar aresztu nie zmienił się i nadal wynosił do 5 dni za pierwsze przestępstwo i do 10 dni w przypadku recydywy, z tym wszakże, że prawem karania w tym drugim wymiarze także dysponował już komendant specjalnego osiedla, który nie musiał występować w tej sprawie do wyższych instancji. Rozszerzone zostały kompetencje i obowiązki komendantów w zakresie prowadzenia dochodzeń: wypełniali oni pod tym względem już nie tylko funkcje normalnie należące do milicji (sprawy wykroczeń i przestępstw kryminalnych), ale także mieli podejmować czynności wstępne w sprawach przestępstw określanych szerokim mianem "kontrrewolucyjnych". Komendanci byli zobowiązani do przyjmowania skarg i rozwiązywania ich, a jeśli nie mieli takiej możliwości na miejscu, to powinni kierować je do wydziału specjalnych osiedleń, któremu podlegali. Wyższych instancji odwoławczych dla specjalnych osiedleńców nie przewidziano, co oznaczało w praktyce wszechwładzę NKWD wobec specjalnych osiedleńców .
Pozostałe kategorie zesłańców (ssylnoposielency i wyssłannyje) nie były izolowane w odrębnych osadach i nie tworzono dla ich nadzorowania specjalnej sieci komórek OGPU-NKWD-MWD. Mieszkali w osiedlach zamieszkanych przez wolnych obywateli ZSRR, często wraz z nimi, podnajmując kwatery "przy rodzinie". Mogli poruszać się po obszarze rejonu np. w celach handlowych czy zawodowych, choć w przypadku zesłanych na osiedlenie (a w praktyce najczęściej także w przypadku zesłanych administracyjnie) nie wolno im było bez stosownych zezwoleń przeprowadzać się z jednej miejscowości do drugiej. Ssylnoposielency w określonych odstępach czasu (co miesiąc, a czasem co tydzień) musieli meldować się w lokalnych placówkach aparatu bezpieczeństwa . Pracę podejmowali na ogólnych zasadach obowiązujących obywateli ZSRR, tj. na zasadzie wolnego najmu (oczywiście ze wszystkimi istotnymi ograniczeniami wynikającymi z prawodawstwa radzieckiego w tym zakresie). Formalnie dysponowali swobodą wyboru zatrudnienia, jednakże w praktyce najczęściej znajdowali się w sytuacji przymusu sytuacyjnego, wynikającego z lokalnych uwarunkowań (np. umieszczenie w kołchozie czy sowchozie "skazywało" na pracę w tych przedsiębiorstwach), a zdarzał się też w ogóle brak pracy. Wobec braku swobody przemieszczania się lub bardzo daleko idące jej ograniczenie, przy istniejącym w ZSRR ustawodawstwie pracy funkcjonariusze administracji państwowej i gospodarczej, a zwłaszcza kierownicy sowchozów i kołchozów, zyskiwali wobec tych zesłańców ogromne kompetencje, pod niejednym względem bardzo podobne do uprawnień specjalnych komendantur wobec specjalnych przesiedleńców. Od indywidualnych postaw tych ludzi, od ich gorliwości, a często nadgorliwości, od ich ludzkich uczuć lub bezduszności czy okrucieństwa, od ich wyobraźni lub tępoty zależało w dużej mierze rzeczywiste położenie wielu deportowanych.
Warunkiem realizacji celów przypisanych przez władze przymusowym przesiedleniom było skuteczne przeciwdziałanie zbiegostwu z miejsc zesłania. Liczba uciekinierów na ogół sięgała paru procent poszczególnych kontyngentów . Dość długo w zakresie sankcji stosowanych za ucieczki z miejsc zesłania panowała znaczna dowolność, a ściganie zbiegów było mało skuteczne. Kwestie te unormował ostatecznie dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 26 listopada 1948 r. Organem powołanym do rozpatrywania spraw o zbiegostwo dekret ów czynił Kolegium Specjalne (OSO) przy MWD, wprowadzając zarazem jednolitą karę za ucieczkę - 20 lat "robót katorżniczych". Wedle tego samego dekretu za pomoc uciekinierom w ukrywaniu się, przygotowaniach do ucieczki, za także pozwolenie zesłańcom na powrót do poprzednich miejsc zamieszkania i pomoc w urządzeniu się tam groziła kara 5 lat pozbawienia wolności . Wprowadzenie pozasądowego trybu pociągania do odpowiedzialności za zbiegostwo i jednoczesne ustalenie drakońskich kar za same ucieczki i za pomoc okazaną uciekinierowi oznaczało bez wątpienia pogorszenie położenia deportowanych.
Masowe deportacje obejmowały całe rodziny (współzamieszkujące w jednym gospodarstwie lub mieszkaniu) i rodzina była podstawową jednostką przesiedleńczą. Status prawny uzyskiwany w momencie wysiedlenia (przymusowego osiedlenia) był dziedziczony przez dzieci narodzone w trakcie zesłania, które automatycznie stawały się członkami danego kontyngentu zesłańców i były objęte właściwym mu reżimem, chyba że odrębne przepisy stanowiły inaczej. 22 października 1938 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR w postanowieniu O wydaniu paszportów dzieciom specjalnych przesiedleńców i zesłańców ustaliła, że po ukończeniu 16 roku życia dzieci te - jeśli osobiście nie ciążyłyby na nich jakieś zarzuty - otrzymywać będą dokumenty osobiste na zasadach ogólnych. Mogło to dzieciom zesłańców otworzyć możliwość podjęcia nauki (także na wyższych szczeblach), a w przyszłości pracy, poza miejscami przymusowego osiedlenia rodziców. Postanowienie to wprost zresztą stwierdzało, że dzieciom specjalnych przesiedleńców i zesłańców nie będzie czynić się przeszkód w wyjazdach do pracy i nauki. Była to jednak tylko część prawdy, jednocześnie bowiem w ich paszportach dokonywać miano wpisów (na podstawie postanowienia Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 28 kwietnia 1933 r.), zakazujących pobytu w niektórych miejscowościach i rejonach (tzw. reżimnyje miestnosti), wśród których były także większe miasta i ośrodki przemysłowe. Bardzo wydatnie ograniczało to swobodę wyboru miejsca pracy i nauki, a zarazem utrzymywało dyskryminację tej grupy społecznej . Odstępstwa od zasady dziedziczenia statusu zesłańczego były stosowane także wobec niektórych kontyngentów. Nie wciągano do rejestru specjalnych osiedleńców urodzonych na zesłaniu dzieci tzw. własowców. Generalne zniesienie statusu zesłańczego wobec wszystkich dzieci poniżej 16 roku życia nastąpiło dopiero w lipcu 1954 r., tę więc datę można przyjąć za ostateczne zerwanie z wspomnianą zasadą dziedziczności.
Masowe deportacje ludności trwały w ZSRR do 1952 r. włącznie. Zapewne śmierć Stalina i zachodzące w jej następstwie stopniowe zmiany zachodzące w zakresie metod sprawowania władzy zadecydowały, że nie tylko nie stosowano już przymusowych przesiedleń na masową skalę jako środka represji, ale najpierw rozluźniono reżim zesłańczy wobec wcześniej deportowanych, a później stopniowo go znoszono.
1 stycznia 1953 r. na specjalnym osiedleniu pozostawało 2 753 tys. osób, w tym m.in.: 1 225 tys. Niemców, 498,5 tys. zesłańców z Północnego Kaukazu, 204,7 tys. z Krymu, 14,3 tys. deportowanych z republik nadbałtyckich w 1941 r. i 140 tys. wysiedlonych stamtąd w latach 1945-1949, 175 tys. tzw. ounowców (kontyngent ów obejmował różne kategorie osób oskarżanych o współpracę z podziemiem ukraińskim i o tendencje nacjonalistyczne), 86,7 tys. deportowanych z Gruzji w 1944 r. oraz 11,7 tys. z lat 1951-1952, 81,5 tys. Kałmuków, 57,1 tys. zesłańców z pobrzeża czarnomorskie.go, 56,7 tys. tzw. własowców, 36 tys. Polaków wysiedlo.nych w 1936 r., 45,6 tys. deportowanych z Mołdawii, ponad 25 tys. "kułaków" wysiedlonych w 1948 r. z obwodu izmaiłowskiego, w 1951 r. z Litwy i zachodnich obwodów Ukrainy i w 1952 r. z Białorusi, 5,6 tys. wywiezio.nych w 1941 r. z zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi, 4,8 tys. "folksdojczów i wspólników niemieckich", 4,7 tys. Irańczyków, 4,5 tys. tzw. andersowców (repatriowanych w końcu lat czterdziestych byłych żołnierzy armii polskiej gen. W.Andersa), 2,7 tys. "basmaczy", 1,7 tys. Kabardyjczyków, 1,4 tys. deportowanych z obwodu pskowskiego, 10,4 tys. członków różnych sekt religijnych, Ponadto w ramach innych kategorii zesłańców w miejscach przymusowego osiedlenia pozostawał ponad 65 tys. osób (m.in. 28 tys. Rosjan, 13,7 tys. Ukraińców, 3,3 tys. Żydów, 2,8 tys. Łoty.szów, 2,5 tys. Białorusinów, 2 tys. Litwinów, 1,6 tys. Niemców, 1,5 tys. Polaków, 1,4 tys. Estończyków, 1,3 tys. Ormian) .
5 lipca 1954 r. Rada Ministrów ZSRR przyjęła postanowienie O zdjęciu niektórych ograniczeń w prawnym położeniu specjalnych przesiedleńców. Zesłańcy tej kategorii o ile zajmowali się "pracą społecznie użyteczną", uzyskali prawo wyboru miejsca pobytu w ramach republiki autonomicznej, kraju, czy też obwodu, do którego zostali wysiedleni. Fakt zmiany miejsca zamieszkania musieli jednak potwierdzić w organach prowadzących rejestry specjalnych przesiedleńców zarówno w miejscu, które opuszczali, jak i w nowym miejscu pobytu. Specjalnym przesiedleńcom przyznano także prawo swobodnego przemieszczania się po całym obszarze ZSRR na podstawie delegacji służbowych. W wyniku tych uregulowań bardzo poważnie zatarta została granica między poszczególnymi kategoriami zesłańców. Obowiązek rejestrowania się w lokalnych organach MWD został ograniczony do jednokrotnego w roku. Właśnie na mocy tego postanowienia z rejestrów wykreślone zostały dzieci specjalnych przesiedleńców do 16 lat .
Zniesienie statusu zesłańczego wobec poszczególnych kontyngentów specjalnych przesiedleńców nastąpiło w połowie lat 50. 13 sierpnia 1954 r. Rada Ministrów ZSRR ostatecznie zniosła ograniczenia wobec "byłych kułaków", a także wobec części Niemców wpisanych do rejestru specjalnych przesiedleńców w latach wojny. Od końca 1955 r. poczęto zwalniać z zesłania przedstawicieli poszczególnych deportowanych narodów. 13 grudnia tegoż roku stosowna decyzja zapadła wobec Niemców (zwolniono 695 tys. osób). Był to pierwszy i największy "narodowy" kontyngent zesłańców, wobec którego zastosowano generalne zwolnienie ze specjalnego osiedlenia, na co niewątpliwy wpływ miało uregulowanie stosunków dyplomatycznych między ZSRR a Republiką Federalną Niemiec. Zniesienie wobec Niemców statusu specjalnych osiedleńców nie oznaczało jednak przywrócenia im pełni praw. Przede wszystkim dekret o uchyleniu wobec nich statusu zesłańczego wprost odmawiał im prawa powrotu w rodzinne strony, a także wykluczał możliwość zwrotu utraconego mienia. Ograniczenia w prawie wyboru miejsca zamieszkania zdjął z nich dopiero dekret Prezydium Rady Najwyższej z 3 listopada 1972 r., jakkolwiek i on nie przywrócił im autonomii narodowej utraconej w 1941 r. .
17 marca 1956 r. zwolniono z zesłania 48,7 tys. Kałmuków. Także w ich przypadku stosowny dekret wykluczał możliwość zwrócenia im skonfiskowanego mienia i powrotu do ojczystych stron. Dopiero 9 stycznia 1957 r. to ostatnie ograniczenie zostało anulowane i przywrócono Kałmukom autonomię narodową w formie obwodu autonomicznego w ramach Rosyjskiej FSRR. W 1958 r. obwód ów przemianowano na Kałmucką ASRR . 27 marca 1956 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret znoszący status zesłańczy wobec Greków, Bułgarów i Ormian deportowanych z Krymu, lecz utrzymano wobec nich zakaz powrotu na Krym. Miesiąc później inny dekret Prezydium Rady Najwyższej zwolnił z zesłania Tatarów krymskich. Im także nie pozwolono wrócić w rodzinne strony, ani nie zwrócono skonfiskowanego majątku. Prawna rehabilitacja Tatarów nastąpiła dopiero we wrześniu 1967 r. ale dopiero dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 9 stycznia 1974 r. uznał za pozbawione mocy postanowienia zakazujące narodom deportowanym z Krymu (Tatarom, Ormianom, Grekom, Bułgarom) powrotu do dawnych miejsc zamieszkania .
28 kwietnia 1956 r. zapadła decyzja o zwolnieniu z zesłania Bałkarów, Turków meschetyńskich, Kurdów i Ormian z Gruzji, a 16 lipca 1956 r. - Czeczenów, Inguszów i Karaczajów. I tym grupom początkowo zabroniono powrotu w ojczy.ste strony. Kilka miesięcy później represjonowane narody poczęły jednak odzyskiwać utraconą z polecenia Stalina autonomię. Na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 9 stycznia 1957 r. dotychczasową Kabardyjską ASRR przemianowano na Kabardyjsko-Bałkarską ASRR. Tą samą nosiły datę i podobną zawierały treść dekrety o restytucji Czeczeno-Inguskiej ASRR i o przekształceniu Czerkieskiego Obwodu Autonomicznego w Karaczajsko-Czerkieski Obwód Autono-miczny. Wreszcie 31 października 1957 r. wydany został dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w sprawie Azerów wysiedlonych w 1944 r. z Gruzji. Zniesiono wobec nich ograniczenia wynikające ze statusu specjalnych osiedleńców, jednakże wobec zasiedlenia już ich dawnych rejonów zamieszkania w Gruzińskiej SRR, przyznano im prawo do przesiedlenia się do Azerbejdżańskiej SRR .
Zdejmowanie ograniczeń prawnych ze specjalnych osiedleńców deportowanych z republik nadbałtyckich i Ukrainy przebiegało jeszcze oporniej niż w przypadku narodów przesiedlonych w całości. W pierwszym okresie "odwilży" decyzje o ich zwalnianiu podejmowane były indywidualnie. Pierwsze postanowienie dotyczące zbiorowego skreślenia z rejestrów zesłańczych części ukraińskich i białoruskich "nacjonalistów" nosiło datę 15 maja 1956 r., a na jego podstawie zwolniono 13,8 tys. osób. Powolność tego procesu spowodowała, iż po 1956 r. zesłańcy z republik nadbałtyckich i Ukrainy stanowili ogromną większość pozostających jeszcze na specjalnym osiedleniu. 1 stycznia 1957 r. na 211,4 tys. specjalnych osiedleńców z Ukrainy pochodziło aż 94,3 tys., a z republik nadbałtyckich 89 tys. 1 stycznia 1958 r. na specjalnym osiedleniu przebywało 85 tys. Ukraińców, 36 tys. Litwinów, 8 tys. Mołdawian, 5,4 tys. Estończyków, 3,8 tys. Łotyszów. W 1958 r. liczba zesłańców uległa dalszemu ograniczeniu. Przyczynił się do tego przyjęty 19 maja 1958 r. przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR dekret "O zdjęciu ograniczeń z niektórych kategorii specjalnych osiedleńców". Na początku 1959 r. w rejestrach pozostawało 49,4 specjalnych osiedleńców, w tym 7,3 tys. wysiedlonych z Litwy, Łotwy i Estonii oraz 34 ,7 tys. tzw. ounowców. Większość z nich odzykała wolność na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 7 stycznia 1960 r. .
Jednocześnie ze zwalnianiem specjalnych osiedleńców likwidowane były kontyngenty innych kategorii zesłańców. (zesłanych na osiedlenie na określony okres lub dożywotnio). 1 stycznia 1956 r. na zesłaniu pozostawało 69 tys. ssylnoposielencew i ssylnych. Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 10 marca 1956 r. zwolnił ogromną większość tych zesłańców, lecz - co charakterystyczne - litewskich, łotweskich i estońskich "nacjonalistów" posiadających rodziny na specjalnym osiedleniu (ok. 4,3 tys. osób) przymusowo skierowano do tych rodzin, a więc nadal pozostawiono na zesłaniu, tyle że w innej formie .
Zdjęcie ograniczeń nie oznaczało bynajmniej przywrócenia sytuacji sprzed wywózki, zwłaszcza nie dawało prawa powrotu do uprzednich miejsc zamieszkania (można je było uzyskać tylko w trybie indywidualnej decyzji lokalnych organów władzy) i do odzyskania mienia skonfiskowanego przy wysiedleniu. W odróżnieniu od wysiedlonych Kałmuków, Bałkarów czy Czeczenów, nie została po 1956 r. w ogóle zakwestionowana zasadność i prawomocność stosowanych wobec nich represji, nie było więc też mowy o ich rehabilitacji. Byli zesłańcy, podobnie zresztą jak uwolnieni łagiernicy, pozostawali jeszcze przez wiele lat pod nadzorem KGB .