STAROŻYTNY RZYM

Starożytny Rzym istnieje od VIII w. p.n.e. do V w. (Od VIII do II w. p.n.e. główne ośrodki mieszczą się w Italii - w Etrurii, Wielkiej Grecji i Rzymie. Później granice państwa rzymskiego rozpościerają się poza Italię - od 200 p.n.e. w skład Imperium wchodzi Hellada, Egipt, Syria i Mezopotamia.) Architektura rzymska czerpie przede wszystkim z etruskiej, ale też greckiej. Sztuka grecko-hellenistyczna ostatecznie przechodzi w sztukę rzymską w epoce Augusta (I w. p.n.e./I w. n.e.).

Wzory dla założeń urbanistycznych przyszły z Etrurii, Grecji i miast hellenistycznych:

- urbanistyka etruska urzeczywistniała wyobrażenia kultowe - otoczony murami kwadrat bądź prostokąt podzielony był krzyżującymi się ze sobą głównymi ulicami: ulica płn. - płd. = cardo (oś świata) i ulica wsch. - zach. = decumanus;

- prostokątna symetria okresu hellenizmu odpowiadała rzymskiemu centralizmowi epoki cesarstwa.

Etruskie i grecko-hellenistyczne wzorce w całym Cesarstwie Rzymskim zostały przekształcone w nowy typ miasta. Idealne miasto rzymskie zbudowane było na planie prostokąta, pokryte regularną siatką ulic, przecinających się pod kątem prostym, jego główne arterie biegły przez środek na osi wsch. - zach. I płn. - płd. W środku miasta powstawało forum. Nowo zakładane miasta rzymskie leżały na równinach. Nie wszystkie miasta odpowiadały wymogom - na przeszkodzie stały przede wszystkim warunki terenowe. Nowy typ miasta stał się wzorem dla obozów wojskowych - tzw. castrum romanum.

Stosowane pierwotnie typy budowli uzyskały inne znaczenie i funkcje:

- z agory, placu municypalnego bądź targowego wykształciło się forum

Forum - rynek lub publiczny plac w świecie rzymskim - najważniejsze miejsce rzymskich miast. Zazwyczaj miał prostokątny kształt i zdobiły go kolumnady, świątynie oraz budowle publiczne. Odbywały się na nim sądy, a kupcy mieli tam swoje stoiska. Zdarzało się, że miasta miały kilka forów (np. Rzym). (Greckim odpowiednikiem forum jest agora.) Pierwotna targowiskowa funkcja forum została wyparta przez reprezentacyjność, funkcje społeczne i polityczne. Najsłynniejszym forum jest Forum Romanum.

- świątynia rzymska uzyskała tylko jedną elewację przeznaczoną do oglądania i została ustawiona na podwyższeniu, poprzedzonym schodami

Świątynie - architektura grecka jest źródłem inspiracji, jednak w architekturze rzymskiej nie chodzi o kopiowanie greckich wzorów.

*Na planie prostokąta - za cellą świątyni nigdy nie znajduje się tylna hala portykowa, odpowiadająca hali wejściowej. Rzymska świątynia ma wyraźnie osiowy charakter. Od przodu szerokie zewnętrzne schody, ujęte we flanki, prowadzą na podium do kolumnowej hali wejściowej. Z tyłu znajduje się cella, otwarta tylko ku fasadzie. Z rzadka bywa ona otoczona ze wszystkich stron kolumnadami (peripteros). Z reguły jej ściany są rozczłonkowane półkolumnami (pseudoperipteros). Wnętrze przykryte jest płaskim stropem lub sklepieniem kolebkowym; gurty bądź belki są podtrzymywane przez kolumny przyścienne. Tylna strona świątyni nie ma znaczenia, ponieważ nie jest przeznaczona do oglądania.

*Na planie koła - są dość rzadkie; otrzymują wydzielony ciąg schodów przed portalem; są najczęściej otoczone wieńcem kolumn.

- nowe typy budowli:

*Akwedukt - wodociąg doprowadzający wodę do osiedli otwartym kanałem lub rurociągiem, często na arkadach, z wykorzystaniem naturalnego spadku terenu (częste w rzymskiej Kampanii, płd. Francji, Hiszpanii)

*Teatr - początkowo budowle drewniane z półkolistą widownią (cavea) lub bez widowni. Później teatr Marcellusa (13 p.n.e.) wzorem dla całego imperium - nie jest to już założenie wydrążone w naturalnym zboczu, lecz wolno stojąca budowla miejska z otoczonymi wysokim murem rzędami miejsc, które są dostępne przez liczne wejścia i schody. (Poza tym istnieją nadal, często przebudowane, greckie teatry na stokach górskich.)

*Amfiteatr - forma czysto rzymska - eliptyczna lub okrągła odkryta arena przeznaczona do walk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, otoczona - najczęściej wznoszącymi się schodkowo - ławkami dla widzów; Amfiteatr Fawiuszów (Koloseum) z 70-80 n.e. wzorem dla późniejszych amfiteatrów; pod areną przejścia, schody, klatki, wyciągi i zaplecze dla organizacji przedstawień.

*Cyrk - budynek, w którym znajdował się hipodrom (tor do wyścigów konnych). Odbywały się tam wyścigi rydwanów. Tor był podwójny, z zakrętem wokół słupów na jednym końcu. Arena cyrku oddzielona była od amfiteatralnej widowni rowem. Przy drugim końcu mieściły się stajnie. Tory rozdzielał niski mur (spina). Największy cyrk, długości 650 m - Circus Maximus.

*Termy - rzymskie łaźnie, stanowiące często monumentalny obiekt, wyposażony w centralne ogrzewanie przez wydrążone ściany albo cegły w posadzce. W skład pomieszczeń wchodziły: przebieralnie (apodyterium), baseny z zimną wodą (frigidarium), baseny z gorącą wodą (calidarium); łaźnie: sucha (laconicum), parowa (sudationes); sale masażu (oleoterion), w których namaszczano ciała olejkami, sala do wypoczynku (tepidarium).

* Bazylika - reprezentacyjna budowla wielofunkcyjna (targ, giełda, sąd), położona najczęściej przy placu targowym, później stały element forum; budowla wielonawowa z podwyższoną i mającą bezpośrednie doświetlenie nawą środkową, oddzieloną od naw bocznych rzędami filarów lub kolumn; absyda lub nisza - przy ścianie czołowej, rzadziej przy dłuższym boku bazyliki - miejsce nadzoru nad targiem, sprawowania sądów itp.

*Łuk triumfalny - od II w. p.n.e. wznoszony jako pomnik ku czci osoby albo dla upamiętnienia wydarzenia historycznego: jednoprzelotowy (forma wczesna) - ze sklepieniem kolebkowym rozpiętym na 2 szerokich filarach, zwieńczony attyką z tablicą dekoracyjną, na attyce umieszczano posąg lub kwadrygę triumfatora (Rzym , Łuk Tytusa); w czasach Augusta w artykulacji stosowano kolumny, pilastry, belkowanie, edykuły, naczółki; trój przelotowy z wyższym przejazdem środkowym między 2 niższymi po bokach (Rzym, Łuk Konstantyna); formy specjalne: łuk dwuprzelotowy oraz dwukierunkowy z otworami we wszystkich ścianach między 4 filarami.

*Kolumna-pomnik - kolumna na pamiątkę czyjejś chwały, którą głosił napis na bazie, trzon owijała spiralną wstęgą płaskorzeźba, w zwieńczeniu posąg (Kolumna Trajana).

- domy mieszkalne, rynek.

* Rynek - wg wzoru greckiego - prostokątny plac z obiegającymi go sklepami i magazynami, domami kupieckimi ze składami, kantorami sprzedaży i pomieszczeniami administracyjnymi. Każda branża ma własny budynek (np. targ żywności, targ sukienniczy). Najważniejszym i największym założeniem tego typu jest rynek Trajana w Rzymie, którego 6 poziomów i hala targowa otaczają eksedrę Forum Trajana.

* Dzielnice reprezentacyjne były siedzibą władz, bogów i ludzi (mieszkał tam cesarz, jego dwór, magnaci). Przylegały do siebie tworząc zwarty kompleks placów, szerokich ulic, portyków, pomników i budowli.

_ Dom mieszkalny (wznoszony przez warstwy zamożne)

- dom italski, którego centralnym miejscem jest atrium (dom atrialny):

fauces - sień korytarzowa z wejściem; po bokach - dwa wynajmowane kramy, niedostępne od atrium; atrium, izba centralna - pierwotnie zapewne zadaszona, z paleniskiem wewnątrz, później czworoboczny otwór nad paleniskiem (compluvium), po pochylonym do wewnątrz dachu woda deszczowa spływała do basenu (impluvium) w atrium impluviatum, później następuje powiększenie compluvium ( dom z dachem o połaciach nachylonych na zewnątrz - displuvium - wówczas atrium displuviatum; pomieszczenia otwierają się do atrium, dwa skrzydła (alae), tablinum - początkowo przechowywano w nim pamiątki rodzinne, było wykorzystywany również jako jadalnia, później przeznaczone było na pokój do pracy dla gospodarza domu; ogród (hortus)

- italski dom perystylowy:

W części przedniej zbliżony do domu atrialnego, ale: westybul (vestibulum) - zewnętrzna sień poprzedzająca fauces; pomieszczenia po bokach wejścia dostępne od wewnątrz domu; większa liczba wnętrz od atrium; zamiast podwórza perystyl z izbami po bokach - najczęściej kwadratowy dziedziniec z basenem lub fontanną lub ogród, otoczony kolumnadą; za nim eskedra - otwarta sala

* Dzielnice mieszkalne dla mniej zamożnych.

_ Typowymi budynkami były tam ciasne wielopiętrowe kamienice (insule), przeważnie otoczone z czterech stron uliczkami. Powstawały wg schematu atrialnego jako domy czynszowe, w których atrium było podwórzem-studnią. W przyziemiu były kramy i warsztaty. Kamienice czynszowe - brak oświetlenia, niedostatki kanalizacji, trudności z doprowadzeniem wody. W nowo lokowanych miastach w insulach budowano luksusowe domy nowych typów.

* Wille:

Villa rustica - rzymska siedziba wiejska, połączona z gospodarstwem.

1. Późnorepublikańskie założenie perystylowe z pomieszczeniami mieszkalnymi i gospodarczymi w skrzydłach budynku.

2. Villa Urbana - rezydencjonalny dom podmiejski, z ogrodem, ale pozbawiony budynków gospodarczych, typowych dla willi w latyfundiach.

3. Villa suburbana - rezydencjonalny dom wiejski bogatych obywateli miast.

Typowe rozwiązania:

- założenie perystylowe (tradycja hellenistyczno-italskiego domu perystylowego)

- willa z portykiem, popularna w prowincjach północnych Germanii, Galii, Brytanii

4. Villa imperialis - wiejska, letnia rezydencja cesarska, złożona z wielu zespołów budynków. Wysoki komfort życia: ogrzewanie, przeszkolone okna, termy.

(*Rzym - pomimo wielu prób, aby narosłej strukturze miasta narzucić bardziej surowy i konsekwentny układ miasto nie osiągnęło nigdy planowego porządku, typowego dla rzymskich miast kolonialnych.)

Osiągnięcia Rzymian:

*Drogi rzymskie należą do jednych z ważniejszych osiągnięć inżynierskich Rzymu. Budowana przez Rzymian sieć umożliwiała łatwiejsze przemieszczanie legionów, ułatwiała handel i pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej (cursus publicus).

Pierwsze drogi powstawały już w IV w. p.n.e. Technika budowania dróg została przejęta od Etrusków i udoskonalona. W pierwszej kolejności niwelowano (wyrównywano) teren i wykonywano wykop. Wzdłuż drogi budowano rowy odwadniające, a sama droga miała wyprofilowane spadki umożliwiające odpływ wody z nawierzchni. W przypadku budowy dróg na terenach podmokłych układano stelaż z krzyżujących się drewnianych bali, a całość usztywniano wbitymi w ziemię palami. Budowa dróg wiązała się z licznymi wyzwaniami inżynieryjnymi (mosty, pokonywanie pasm górskich).

Konstrukcja dróg składała się z kilku warstw. W wykopie układano warstwę kamieni łączonych zaprawą. Na tak przygotowanej podbudowie układano drugą warstwę mniejszych kamieni (tłucznia), też łączoną zaprawą, a na niej żwir z zaprawą. Na samym wierzchu droga była wyrównywana warstwą żwiru wymieszanego z piaskiem. Przy drogach ustawiane były kamienie milowe informujące o odległości do konkretnych miejsc. Pierwszą prawdziwie rzymską drogą była Via Appia.

*Rozpowszechnienie budownictwa ceglanego.

*Konstrukcje łuków.

*Sklepienie kolebkowe, sklepienie krzyżowe, półkolista kopuła (Panteon).

Timgad, płn. Afryka; obóz wojskowy, ok. 100 n.e.

F - forum;

Th - teatr;

T - świątynia;

M - plac targowy;

Tm - termy

Nimes, Pont-du-Gard, ok. 19 p.n.e.

Rzym, amfiteatr Flawiuszów (Koloseum), 70-80 n.e.

Filary zewnętrznych arkad z półkolumnami w porządkach:

licząc od dołu doryckim, jońskim, korynckim.

Rzym, teatr Marcellusa 13 p.n.e.

Nimes, 19-13 p.n.e.;

Klasyczno-koryncki pseudoperipteros

Rzym, okrągła świątynia nad Tybrem

(tzw. świątynia Westy), k. II w. n.e.

---