Z góry przepraszam za formę i poślizg czasowy, ale mam problemy sprzętowe i kiepściunio u mnei z dostepem do kompa i internetu o.O
REFORMA
HIRSAUGIJSKA
Kluniacki ruch reformatorski od 1079 rozpowszechniał się wśród około 200
benedyktyńskich klasztorów prowincji niemieckojęzycznych za pośrednictwem klasztoru w Hirsau. Wiele z tych klasztorów stosowało w ślad za Hirsau formy przestrzenne warunkowane przez zreformowaną
liturgię. Jednakże na ich projektowanie przeważający wpływ wywierały
na ogół lokalne tradycje budowlane, tak że pojęcie budowli ze "szkoły Hirsau" nie jest całkiem oczywiste.
Bazylika kolumnowa
Dwuwieżowa fasada zachodnia
od zach. trójnawowy przedsionek-"
galilea" (na wzór Cluny II, 116*)
wnętrza przekryte stropem
transept wsch.
pięcioczęściowe chóry schodkowe
chór "benedyktyński" , tzw. otwary
arkadami do bocznych aneksów
wydzielone skrzyżowanie naw -
"chorus maior"
wschodnie przęsło korpusu wydzielone
filarami i przegrodą chórową
tworzy "chorus minor"
dalsze, zachodnie przęsła korpusu
kolumnowe
skromny detal dekoracyjny: głowice
kostkowe z motywem półkoli, bazy
kolumn attyckie ze szponami, arkady
i portale obramowane fryzami szachownicowymi
brak krypt, empor i westwerków .
TERENY POMIĘDZY
RENEM A LOARĄ
bez Burgundii i Normandii
W regionie, w którym znajdowała się
główna rezydencja Karola Wiel.kiego
(Akwizgran), w kolebce dynastii salickiej
(Górna Nadrenia) i staufijskiej,
oraz królewskiej domenie Francji, powstało
w pełnym średniowieczu najważniejsze
środowisko artystyczne Zachodu,
charakteryzujące się wieloma wspólnymi
cechami.
Przeważają bazyliki na planie krzyża
łacińskiego:
sklepione w systemie wiązanym , lecz
także z przęsłami prostokątnymi,
Maria Laach, III * (system przechodzący)
wydzielone skrzyżowanie naw
transept
"wertykalizm" w artykulacji wnętrz
- podział ś cian wewnętrznych nawy Alzacja Nadrenia
głównej dwu- i trójkondygnacyjny:
arkady międzyn a wowe - empory
(rzadko) - pas okien; w stylu przej ś ciowym
do gotyku również czterokondygnacyjny:
arkady - empory
- tryforia - pas okien (Limburg)
- wszystkie wnętrza sklepione od razu
lub (jak liczne stropowe budowle z XI
i xn w.) przesklepiane wtórnie
- filary kwadratowe, z półokrągłymi
służkami , lub krzyżowe
- przemiennie filary słabsze i mocniejsze,
czasem również kolumny i filary
- spotykane też bazyliki kolumnowe
- łuki wyłącznie półkohste
- chóry przeważnie za mknięte półkoli s -
tymi apsydami
- ślepe arkady często oparte na kolumienkach
- głowice kostkowe
- fryzy arkadkowe, lizeny
- galeryjki arkadkowe, najwcześniejsze
w Trewirze*
- rzeźba architektoniczna, nieraz także
figuralna
- często fasada dwuwieżowa
w wielkich ko ściołach zgrupowania
wież (w Tournai aż siedem, 111 *)
przestronne krypty.
Swoiste, wyodrębniające cechy wykazują
: l - Górna i Dolna Nadrenia, 2 - dorzecze
Mozy, 3 - dorzecze SkaIdy,
4 - Alzacja, 5 - dorzecze Sekwany.
W regionie nadmozańskim dominujące
są wpływy Nadrenii, które w regionach
nad SkaIdą i Sekwaną przeplatają się
z elementami normandzkimi.
Dolna Nadrenia i rejon nad Mozą
tworzyły w średniowieczu rozległy jednolity
historycznie i architektonicznie
krajobraz kulturowy. W diecezjach kolońskiej
, trewirskiej, leodyjskiej i utrechckiej
budowle są bardzo różnorodne,
dominują jednak modele dolnoreńskie
(102*). Przykładem z czasów ottońskich
może być Nivelles, kościół św .
Gertrudy, konsekrowany 1046. Jest on
wprawdzie dwuchórowy, jak ottońskie
budowle wschodnich Niemiec (Hildesheim,
79*), dwutranseptowy i stropowy,
jednak kwadrat skrzyżowania naw nie
stanowi modułu planu, a poszczególne
wnętrza - nawy boczne, ramiona transeptu,
nawa g łówna - mają zróżnicowane
wysokości.
Również w końcu XI i xn w. nie
obserwujemy skostnienia formy. Oto
dwa z licznych przykładów: Maastricht
(lII *) jest odmianą wiązanego systemu
sklepień kwadratowych, natomiast Ma-
ria Laach (lII *) ma przęsła prostokątne
na wzór burgundzki (Vezelay, 116*).
Ponowny rozkwit architektury między
Renem a Mozą przynosi czas panowania
dynastii staufijskiej, od poło XII W .
(Trewir, zac h . część katedry, 1 l 0*,
MUnstereifel; Kolonia, św. Andrzej, św.
Marcin; Schwarzrheindorf, kaplica dwupoziomowa,
l03*; Neuss, św . Kwiryn,
145*; Moguncja, zach. chór katedry;
i in.)
W rejonie nad SkaIdą znajduje się
centrum flandryjskiej architektury romańskiej.
Bazyliki
Długie i wysokie nawy
empory równe wysokością nawom
bocznym, szeroko otwarte (jak w Reims
St-Remi*)
- wieża na skrzyżowaniu naw
Soignies, St-Vincent - główna budowla
wczesnoromańska:
- trójkondygnacyjny podział wewnątrz
nawy głównej
- przem ienność podpór, na głównych
filarach nałożone służki do wysokości
stropu
Tournai, katedra* - główna budowla
dojrzałego romanizmu:
- czterokondygnacyjny podział wewnątrz
nawy głównej bez przechodzących
nałożonych shlżek, horyzontalne
podziały gzymsami; pierwotnie strop
- kondygnacja dolna: kwadratowy
człon filara z nałożonymi półkolumienkami
; kondygnacja górna: trzon
ośmioboczny i wieloboczne kolumienki
- kondygnacja okien z galeryjką typu
normandzkiego
pierwotnie założenie trój konchowe
z wąskim obejściem i emporami,
przenoszące tradycyjne rozwiązanie
nadreńskie do budowli wczesnego
gotyku jak Noyon i Soissons.
W Alzacji od połowy XII W. obserwujemy
zamiast gómo- i dolnoreńskiego
wertykalizmu szersze horyzontalne podziały
śc ian i przysadziste, masywne
bryły budowli (Rosheim, Sigolsheim,
113,2*) z precyzyjną artykulacją fasad
(MarmoGtier, II 0*; Murbach, 110*).
Dorzecze Sekwany
- Bazyliki z reguły stropowe
tylko duże kościoły mają wewnętrzny
podział na trzy lub cztery kondygnacje
- służki na ścianach nawy głównej.
Budowle centralne najczęściej wzorowane
na Akwizgranie (Ottmarsheim,
ottoński ,
NORMANDIA
I BRETANIA
W Normandii w połowie Xl w. rozwija
się pod wpływem burgundzkiej architektury
wczesnoromańskiej (Cluny n, 116*)
prawie niezmienny, swoisty model bazyliki.
W Bretanii powstało niewiele interesujących
budowli romańskich. Wykazują one
wpływy normandzkie.
Forma wczesna (typ Jurnieges, 96*),
jeszcze pod wpływem burgundzkim:
s mukła fasada dwuwieżowa z wysuniętą
do przodu częścią środkową
smukłe wnętrze nawy głównej
trójkondygnacyjny podział ścian nawy
głównej - arkady z przemiennością
podpór (filary ze służkami i kolumny),
podzielone kolumnami przezrocza empor,
strefa okien
- prawdopodobnie pierwotne łuki przyporowe
kwadratowa wieża nad wydzielonym
skrzyżowaniem naw
prezbiterium z obej ś ciem
- u·ansept z korytarzykami w grubości
muru.
Forma późniejsza (typ Caen, Ste-Trinite,
St-Etienne*):
bazylika filarowa ze służkami
w nawie głównej strop lub otwarta
więźba dachowa
od lat 1115/20 w kościołach typu Caen
krzyżowo-żebrowe sklepienia sześciodzielne
(por. 130)
w nawach bocznych podzielone gurtami
przęsła sklepione krzyżowo
- trójkondygnacyjny podział ścian nawy
głównej , z emporami bez przezroczy
kolumienkowych albo z tryforiami
(czasem ś lepymi ); w strefie okien
wąska galeryjka w grubości muru
( wcześniej w zachodniej części katedry
w Trewirze, 110*)
chór o planie schodkowym
ujednolicony system sk lepi eń w transepcie
wieża na skrzyżowaniu naw i fasada
dwu wieżowa.
REJONY TYPOLOGICZNE ARCHITEKTURY SAKRALNEJ
WE FRANCn I NADRENII
l Dolna Nadrenia (por. 102 n., 115)
bazyliki
empory
wiązany system sklepień
założenia trój konchowe
galeryjki arkadkowe
• Kolonia, ŚW Apostolów, ok. 1200,
przekrój przez transept
2 Górna Nadrenia (por. 108, 110 n., 115)
bazyliki
wiązany syslem sklepień
łuki półkoliste i ostre
• Rosheim, St·Pierre et St·Paul, XII w.,
plan
• Sigolsheim, XII w., przekrój
3 Normandia (por. 112, 114 n.)
bazyliki emporowe
chóry schodkowe
• Caen, St·Etienne, XI-XII w.
4 Burgundia (por. 116 n.)
bazyliki [f] kolebki ostrolukowe na gurtach B urgun dl' a
łuki półkoliste i ostre ~
chóry schodkowe o
przęsla w nawie głównej i bocznych lej samej
długości
obejście chórowe z wieńcem kaplic ~
• Clennont·Ferrand, Notre·Dame-du·Port, XI-XII w.
6 Poitou (por. 119, 120) _
pseudobazyliki ~
sklepienia kolebkowe ~
• St·Savin, kościół opacki, ok. 1100
7 Akwitania > ' .
kościoly kopułowe . Owernia
jedno· lub trójnawowe . g • Angouleme, St·Pierre, ok. 1170 ~
8 Prowansja (por. 122 n.) . . Prowansja
bazyliki _,FranCJa południowa [
wąskie , wysmukłe wnęlrza naw
kolebki ostrolukowe '-, \;
\. ......... , I -
• Aries, SI·Trophime, XII w. '-\ ~
9 Południowa i połudn iowo·zachodnia Francja ----
(per. 124-127) ",-_
kościoly salowe, filary przyścienne
• St·Gabriel, XII w.
S zkoły architektoniczne. Jest to poj ęc i e rzadko ju ż d zi ś stosowane, okreś lające charakterystyczny typ architektoniczny j aki ejś
ograni czonej grupy budowli sakralnych. Mniej lub bardziej stypizowane św i ąty ni e mogą w i ęc tworzyć grupy
a) n a l eżące do okreś l o nego regionu geograficznego (np. owemiackie hale emporowe, 118 i 121 ) lub
b) od zw i e rc i edl aj ące w pływ po d z i ałów politycznych, kulturowych albo przepisów liturgicznych (np. reforma hi rsaugij ska, 108
n., archi tektura cysterska, 140 n.).
Wyróż n ieni e grupy budowli charakterystycznych dla danego regionu wcale nie oznacza, że wys tępuj ą tam tylko one, czy nawet
że przeważają li czebnie. Tak na p rzy kła d w Akwitanii (1 18, 120), obok licznej jak nigdzie indziej grupy kośc i ołów ko pułowych
(60!), spotykamy bardzo wiele św i ąty ń salowych i hal sklepionych kolebkowo, czy też w południ owej Francj i, gdzie wraz
z licznymi, typowymi ko ści ołami salowymi występuj ą także interesuj ące hale emporowe i bazyliki.
Rów n ocześ n ie jeden typ architektoniczny m oże występować w wielu wariantach. Tworzą s i ę one pod w pływem surowych
przepisów budowlanych albo też lokalnej tradycji architektonicznej (reforma hirsaugij ska, arc hitektura cysterska).
CLUNY I BURGUNDIA
Cluny, największy kiedykolwiek zbudowany
klasztor na zachodzie Europy,
założony w 910, był oparciem dla idei
wypraw krzyżowych , hi s zpańskiej rekonkwisty
i odnowy liturgicznej klasztorów,
która do 1200 objęła prawie 1500 opactw
i przeoratów Zachodu (por. też reformę
hirs augijską , 108). Liczne kościoły
w Burgundii nawiązywały do Cluny,
jednak że architektura burgundzka nie
stała się (jak u cystersów) obowiązującym
wzorem dla podległych klasztorów. Vezelay
- w opozycji do systemu wiązanego
" ad quadratum" - miało system sklepienny
o tej samej długości krzyżowego
przęsła w nawie głównej i bocznych.
Rozwiązanie to wytycza już drogę do
s klepień gotyckich. W licznych antykizujących
detalach architektonicznych
odzwierciedla s ię natomiast s kłonność do
naśladowania pozostałych w Burgundii
ruin budowli rzymskich.
- Nawy boczne przedłużone poza transept
- chór na planie schodkowym, półokrągłe
apsydy
Cluny, kościół opacki II, 981 .
- jeden lub dwa transepty
- przedsionek podwójny (narteks)
- krypta
wysokie nawy boczne
trój kondygnacyjny podział ścian nawy
głównej: arkady, obejście tryforyjne
(rzadko empory: Nevers), poziom
okien
- łuki półokrągłe , w arkadach międzynawowych
i sklepieniach także zaostrzone
kolebki w przekroju półokrągłe lub
zaostrzone (także kolebki poprzeczne:
Tournus)
- czasem sklepienia krzyżowe
w nawach bocznych, ale zdarzają się
i w nawie głównej (Vezelay*)
- antykizujące kolumny
- kanelowane pilastry
- filary ze służkami (Vezelay i kilka
mniejszych kościołów)
- naj staranniej opracowane rzeźbiarsko
portale, zwłaszcza tympanony i głowice
- dwie wieże zach. i wieża na skrzyżowaniu
naw.
AKWITANIA
Obejmuje terytoria wokół Poitiers, Limoges,
Saintes, Bordeaux, Angouleme i Perigueux.
W odróżnieniu od kościołów
lle-de-France, dorzecza Loary, Normandii
i Bretanii, które często miewały
otwarte więźby dachowe, tutaj wszystkie
korpusy nawowe były od początku sklepione.
Swoistym wyróżnikiem Akwitanii
jest grupa ok. 60 kościołów kopułowych
z XII w. (mapa na s.120):
- przeważnie jednonawowe kościoły
z 2--4 kopułami nad naw ą, czasem
o du życ h rozp i ętości ach (do 24 m
w Perigueux, St-Front*)
- czasem kopuły również nad chórem
i ramionami transeptu (Perigueux,
Solignac)
- kopuły zbudowane z ciosów nie maj ą
wi ęźby dachowej i pokryte są bezpośrednio
płytami wapiennymi (niedostatek
drewna budowlanego)
- w dużych kościołach, na wysokości
parapetów okiennych, w grubości murów
wspartych na ślepych arkadach,
przebiegają galerie
- w kijku kościołach Angoumois is tni eją
przejścia w gr ubości potężnych filarów
wspierających kopułę, ułatwiające dostęp
do chóru
- w Perigueux, w St-Front* przejścia są
we wszystkich filarach
- obejście prezbiterium (ambit) z wi eńcem
kaplic
- w większych ko śc iołach nieraz 3-7
kaplic chórowych otwiera się bezpośrednio
do półkoliście za mkniętego
prezbiterium (Angouleme*).
Kościoły salowe sklepione kolebką
o przekroju półkolistym lub ostrołuko wym
występują częściej niż bazyliki,
które, choć rzadsze, są na ogół w i ększe
(St-Hilaire w Poitiers).
Kościoły halowe
- Nawa główna z reguły sklepiona kolebką,
boczne kolebkami lub krzyżowo
- fasady ze szczytami w formie trójkątnych
przyc zółków , jeden lub kilka
poziomów ślepych arkad (por. Lombardia
i płn. Hiszpania)
w miarę rozwoju romanizmu coraz
bogatszy detal rzeźbiarski i ornamentyka
architektoniczna (ząbkowane łuki ,
inkrustacje)
głębokie , uskokowe portale
prezbiterium zamknięte półkoliście lub
wielobocznie; trój strefowy podział
ścian (cokół, okna i pas arkadek
poniżej dachu), czasem podział dwulub
czterokondygnacyjny
niekiedy też chóry schodkowe lub
obejścia z wieńcem kaplic
poniżej strefy oporów sklepiennych
nawy głównej wysokie arkady międzynawowe,
w XII w. ostrołukowe
cylindryczne filary-kolumny; w Xli w.
filary na planie czteroli ścia , złożone
z czterech kolumienek
zwykle brak transeptu
interesujące malarstwo na ścianach
i stropach
nad korpusem jednolity dach dwuspadowy
nieliczne wieże.
POITOU, SAINTONGE
Wytworzył się tu szczególny typ fasady:
elewacja zachodnia rozwiązywana jest
jako ozdobny parawan, nie odpowiadający
rzeczywistemu przekrojowi korpusu.
Pierwowzorami były antyczne luki triumfalne
lub bramy miejskie. Bogato profilowany
główny portal flankowany jest
z każdej strony jedną lub dwiema ślepymi
arkadami. Górna kondygnacja jest podzielona
analogicznie albo wypełnia ją
jeden czy dwa rzędy ślepych arkad,
bogato opracowanych rzeźbiarsko. Wieżyczki
narożne stoją czasem na wiązce
półkolumn (Poitiers*).
Również na tym obszarze typowe są
kościoły halowe:
trzy nawy, z których środkowa sklepiona
jest kolebką okrągłą lub ostrołukową,
w Xl w. bez gurtów, potem
z gurtami; nawa środkowa wyższa
- jak w bazylice - jednak bez okien
nawy boczne znacznie węższe niż
środkowa, sklepione półkolebką (czasem
podkowiastą) lub przęsłami krzyżowynu
czasem budowano wyniosłe wieże,
w których narożniki górnych kondygnacji
ujmowane bywały filarami lub
kolumnami
polichromie we wnętrzach.
OWERNIA
Charakterystyczna dla tej prowincji jest
grupa hal emporowycJl z XII w. (Clermont-
Ferrand, I 18*). Sciśle rzecz biorąc
są to pseudobazyliki, ponieważ nawy
główne są wyższe niż poziom sklepień
empor.
W nawach głównych sklepienia kolebkowe
bez gurtów oparte na gzymsach
w nawach bocznych sklepienia krzyżowe
ponad nawami bocznymi empory z oknami,
sklepione półkolebkami
"owerniacki masyw krzyżowy " , tzn.
potężny masyw poprzeczny na skrzyżowaniu
naw, między prezbiterium
a korpusem ; transept podzielony jest na
pięć przęseł; skrajne z nich sklepione
są kolebkami poprzecznymi, dwa zaś
nad nawami bocznymi sklepione półkolebkami,
otwarte są do skrzyżowania
naw arkadami, nad którymi umieszczono
przezrocza
wieża skrzyżowania ośmioboczna ,
z oknami, trompami i sklepieniem
klasztornym
chór nakryty płytami kamiennymi,
niższy od nawy głównej, z obejściem
i wieńcem niskich kaplic, nad którymi
(jak w bazylice) rząd okien
mozaikowy wątek śc i an z ciosów i łupanego
krzemienia
bogato rzeźbione głowice.
przęsło
zewnę trzne
z kolebką
poprzeczną
przęsło
nawy
bocznej
z półkolebką
wieża l empora
skrzyżowa- nad nawą
nia ze skle- boczną
pieniem
klasztornym sklepienie
kolebkowe
nawy
głównej
Charakterystyczny dla Owernii masyw na skrzyżowaniu
naw.
Clermont-Ferrand, Notre-Dame-du-Port, k. XI-pot.
XII w. Przekrój przez północne ramię skrzyżowania
naw, nawę główną i nawę boczną z emporą
(wg P. Meyera), zob. 118".
PROWANSJA
Kościoły halowe
- Nawa środkowa sklepiona kolebką
okrągło- lub ostrołukową
nawy boczne sklepione kolebkowo
lub krzyżowo
kamienne pokrycie niezbyt stromego
dachu spoczywa bez drewnianej więźby
bezpośrednio na sklepieniach
Bazyliki
Nawa środkowa, wąska i wysmukła ,
sklepiona kolebką okrągło- lub ostrołukową
górny rząd okien na ogół tylko z jednej
strony
wąskie nawy boczne, sklepione kolebkami,
często podkowiastymi
ramiona transeptu i kopułowe skrzyżowanie
zwykle tej samej wysokości co
nawa główna
- wschodnia partia niska, czasem oddzielona
od nawy ścianą z arkadami
wspaniałe figury portalowe (Arles*,
St-Gilles*) wykazujące wpływy antycznej
rzeźby rzymskiej
liczne antykizujące detale architektoniczne
Kościoły salowe
- Sklepione ostrołukową kolebką na
gurtach (St-Gabriel, l J 3*)
często po bokach nawy rzędy kaplic
sklepionych poprzecznymi kolebkami
(Orange*; por. Francję południowo-
źachodnią, L'Escale-Dieu, 124*)
apsydy na ogół wieloboczne, artykułowane
gęsto ślepymi arkadami, pilastrami
i kolumienkami
na skrzyżowaniach naw okrągłe lub
kwadratowe wieże
ważnym elementem są krużganki , nieraz
bogato zdobione rzeźbą (Arles*).
FRANCJA
POŁUDNIOWO-
ZACHODNIA
W południowo-zachodniej Francji przeplatają
się wpływy architektury sąsiadujących
prowincji. Aż po tereny zach. Hiszpanii
przeważa typ kościoła halowego.
- Filary ze służkami przechodzącymi
w gurty wspierające kolebkę nad nawą.
Hale emporowe
Empory przekryte półkolebkami
wspierającymi kolebkę nawy głównej ,
po raz pierwszy zastosowane w Conques
lub w Tuluzie, St-Semin*
- w Tuluzie, w największym zachowanym
do dziś romańskim kościele na
świecie, również transept jest trójnawową
halą emporową (podobnie jak
w Limoges i w Santiago de Compostela)
- obejście prezbiterium z wieńcem kaplic
kwadratowe filary z nałożonymi półkolumienkami,
biegnącymi aż do poziOlnu
oparcia kolebki sklepiennej
i wspierającymi jej gurty
- bogata dekoracja głowic i portali.
Bazyliki (sporadyczne przykłady)
- Plan krzyża łacińskiego
- w nawach sklepienia kolebkowe
- czasem górny rząd okien tylko po
jednej stronie kościoła.
Kościoły salowe
Na ogół bez transeptów (St-Gabriel,
113*; Rhedes*; St-Macaire, 125*)
Bardzo liczne założenia jednonawowe
- Nawa prostokątna, okna tylko po jednej
stronie kościoła (RMdes*)
- z wydzielonym prostokątnym prezbiterium
lub bez niego
- półokrągła lub wieloboczna apsyda,
z reguły bogato rozczłonkowana
- czasem wieża nad chóJ·em.
Powszechne jest budownictwo ceglane.
ROUSSILLON
I KATALONIA
Do poło XIII W. Katalonia i południowa
Francja stanowią po l ityczną i kulturową
jedność. Kilka setek różnego typu kościołów
romański ch daje temu rejonowi
pierwszeństwo wśród innych krajów europejskich
w dziedzinie budownictwa
wczesnoromańskiego.
- Przeważają kościoły halowe z trzema
apsydami oraz
jednonawowe kościoły salowe, czasem
z transeptem o układzie halowym,
wież ą na skrzyżowaniu i jedną lub
trzema apsydamj
- rzadziej chóry prosto zamknięte lub
z obejściem
sklepienia kolebkowe, czasem z gurtami;
przy niedostatku drewna i z obawy
przed pożarem pachy s klepień
wypełniano zaprawą lub ziemią i kładziono
bezpośrednio , bez w i ęźby dachowej,
kamienne płyty niezbyt stromych
dachów, jednolitych nad całym
korpusem lub z małymi uskokami
rzadziej otwarte więźby dachowe (Tahull*)
okrągłe , kwadratowe lub bardziej zło żone
przekroje fi larów, także z nałożonymi
służkami ; rzadziej kolumny
- wielobarwne polichromie (obecnie najczęściej
przeniesione do muzeów)
- wnętrza mroczne, słabo dośw i et l one
oknami
- z zewnątrz bryły krępe, ściany z rzadka
artykułowane lizenami i fryzami arkadkowymi
- wieniec małych wnęk pod gzymsami
dachów
drobny wątek z ciosów lub łamanego
kamienia
wyjątkowo krypty lub większe wieże
- często krużgankj z bogatą rzeźbą architektoniczną.
- Rzadkie, lecz interesujące bazyliki
nawy główne sklepione kolebkowo
rzadziej drewruane stropy (Rjpoll*,
obecne sklepienie z XIX w.)
- czasem doświetlerue tylko z jednej strony.
PÓŁNOCNE WŁOCHY
Piemont, Lombardia, Emilia, Veneto
Wczesnochrześcijańska bazylika kolumnowa,
bez transeptu i masywu zach.,
jest zasadniczym wzorem dla wczesnoromańskich
(i nie tylko) kościołów Italii.
Filary, empory i transepty, wydzielone
skrzyżowania i dwuchórowość pojawiają
się wyjątkowo.
- Jedna lub trzy apsydy od wschodu
prosta ściana zachodnia
cegła , kamień łamany lub drobny
wątek ciosowy
fryzy arkadkowe łączące lizeny
rząd arkadek pod gzymsem dachu
cienkie mury
dzwonnica (campanile) wolno stojąca.
W okresie rozwiniętego romanizmu
formy bardzo zróżnicowane
Drewniane stropy
podział na przęsła czasami wyznaczane
łukami jarzmowymi, także przemienność
podpór, system wiązany
dwukondygnacyjny podział wnętrza
nawy głównej
kościoły sklepione żebrowo , z emporami,
ale często bez okien w nawie
głównej (Mediolan, S. Ambrogio*)
kolumny, filary krzyżowe ze służkami
fasady płaskie, bogato artykułowane,
z portalami (baldachimowymi), oknami,
fryzami rzeźbiarskimi , galeryjkami
arkadkowymi w grubości murów
(Pawia*)
wieża na skrzyżowaniu naw
krypty, często obszerne (Piacenza*).
Budowle centralne jako kościoły lub
baptysteria należące do zespołów katedralnych
Ośmioboczne, okrągłe, czasem czteropodporowe
także z emporami, obejściem i podwyższoną
częścią centralną.
ŚRODKOWE WŁOCHY
Protorenesans jest to określenie użyte
przez Jacoba Burckhardta na oznaczenie
nawrotu do form starożytnych w niektórych
budowlach kościelnych XI i XII
w. w Toskanii i - mniej może wyraźnie
- w Prowansji. Kościół S. Miniato* al
Monte we Florencji jest główną budowlą
tego kierunku ze wzg l ędu na swą wczesnochrześcijańską
formę i konsekwentn ie
stosowane inkrustacje zewnętrzne oraz
nieco późniejsze wewnętrzne. Równie
istotne znaczenie dla kościołów protorenesansowych
miała architektura zespołu
katedralnego w Pizie (401 *). Jakkolwiek
plan i przekrój katedry* nie
zna lazły bezpośrednich naśladowców , to
arkadowe galerie górnych partii fasady
powtarzano później wielokrotnie (Pawia,
132*, Lucca, Pistoia, Prato, Empoli).
Inkrustacje marmurowe spotykamy potem
w licznych kościołach Florencji
(katedra, 173*; baptysterium, 142*;\
S. Maria Novella, 171 *; i in. ), w Pistoi,
Pizie i in.
Kościoły omawianego okręgu są w zasadzie
indywidualnymi kombinacjami elementów
architektury romańskiej.
Przeważają bazyliki kolumnowe, trójnawowe,
zwykle bez transeptu i bez
empor, kryte stropem lub otwartą
więźbą dachową
kolumny monolityczne, murowane filary
okrągłe lub prostokątne
- przemienność podpór
- krypta otwarta na nawę główną
- bezwieżowa fasada odpowiadająca
przekrojowi bazyliki
wolno stojąca dzwonnica
we wczesnym okresie kamień łamany
lub wątek muru z drobnych ciosów
- później wątek z dużych ciosów i bogata
dekoracja zewnętrzna: fryzy arkadkowe
łączące lizeny, blendy arkadowe,
luki na pilastrach lub przyściennych
kolumienkach, galerie arkadowe
- wyjątkowo spotykane wieże na skrzyżowan
iach , obejścia prezbiterium, założenia
dwuchórowe, fasady dwuwieżowe,
transepty, galerie niszowe, mury
ceglane z motywem przecinających się
arkadek.
W Marche i Abruzji występują kościoły
halowe oraz grupa kolebkowo sklepionych
bazylik kolumnowych, z kopułą na
skrzyżowa niu naw
POŁUDNIOWE WŁOCHY
Apulia
Normanowie podbili południe Italii, poczynając
od 1030, w którym opanowali
wybrzeże wschodnie, niegdyś podlegające
Bizancjum. Szczególnie grupa apulijskich
kościołów wokół Bari*: Barletta,
Trani*, Bitonto i Troia wykazuje pewne
wpływy normandzkie. Długi okres budowy
kościoła S. Nicola w Bari spowodował,
że późniejsze, jednak w krótszym
czasie wzniesione kościoły , wzorowały
się na kolejnych fazach jego realizacji.
Bazyliki kolumnowe, o wyciągniętych
w górę wnętrzach, stropowe:
- transept przechodzący, trzy wysokie
apsydy (może na wzór Salerno, 96*)
- przemienność podpór
- szerokie, o półkolistych łukach, arkady
międzynawowe; nad nimi empory,
odpowiadające zewnętrznym galeriom
kolumnowym
- do 5 wież (nie wolno stojących)
- czasem chór z obejściem (Acerenza)
- czasem rząd kopuł (Molfetta).
Sycylia, Kampania, Kalabria
Po wyparciu Arabów, osiadłych na Sycylii
od 917, Normanowie stworzyli w budownictwie
eklektyczny styl arabsko-
bizantyjsko-normański. Jego wpływ sięga
Neapolu, a czasowo obejmuje okres
panowania dynastii staufijskiej (od 11 94).
Kilka mniejszych kościołów (Palermo, S.
Cataldo, przed 1161; Castel vetrano*) ma:
- kubiczne formy
- 1-5 półkolistych kopuł (wpływy arabskie)
- ostre łuki na podciętych lizenach, w ich
obramieniu ostrołukowe okna.
Głównymi budowlami są północnosycylijskie
katedry w Palermo, Cefalu, Monreale*.
Bazyliki kolumnowe
- Arkady ostrołukowe , także lancetowe
- brak empor
płaski strop, otwarta więźba dachowa
(Cefalu, Monreale) lub arabskie stropy
stalaktytowe (Palermo, Cappella Palatina)
- transept i chór podwyższone (wyższe
od nawy głównej)
- trzy apsydy wsch. przy transepcie
(Palermo) lub przy prezbiterium i aneksach
przychórowych (Monreale*)
- grupy wież , fasady dwu w i eżowe
- bogata dekoracja: fryzy ostrołukowe na
wydłużonych lizenach i przenikające
się ostrołukowe blendy; inkrustacje
lawą i kolorowymi marmurami; mozaiki
(wpływy bizantyjskie); posadzki
typu artesonado (wpływy arabskie).