Jacques le Goff, Inteligencja w wiekach średnich; notatki

1. wstęp do wydania francuskiego

- główny pkt widzenia tego eseju w słowie intelektualista - zmiana zainteresowania z instytucji na ludzi; osadzenie fenomenu uniwersyteckiego w długin historycznym planie (mentalność, struktury społeczne)

- decydująca dla modelu śred. Intelektualisty - więź z miastem (przestrzeń kulturalna wspólna dla całego chrześcijaństwa, podział pracy, miasto, nowe instytucje - krajobraz intelektualny przełomu XII i XIII w.);

- rozwój szkolnictwa wpisany w rewolucję urbanistyczną wieków X-XIII; rozszczepienie pomiędzy szkołą klasztorną a szkołą miejską (do której jednak garna się też mnisi, zwłaszcza z zakonów żebraczych +debata o wiedzy i ubóstwie) - fundamenty dla wykształcenia się inteligencji

- profesjonalny i korporacyjny charakter uniwersyteckich nauczycieli i studentów („sprzedawcy słów”)

- uniwersytet pozwala na posiadanie władzy właściwie każdemu, niezależnie od warstwy społecznej (awans) (awans dokonuje się poprzez rewolucyjną formę: egzamin)

- inteligenci to przede wszystkim wierni słudzy Kościoła i państwa - celem - władza

- jest jeszcze inteligencja krytyczna (wykorzystanie swobody uniwersyteckiej) - jej progiem herezja; ilustracją tej postawy czterej wielcy intelektualiści XIII-XIV - Abelard, Tomasz z Akwinu, Siger z Brabantu i Wyclif

- funkcja nauki początkowo elementem funkcji obfitości, gospodarki produkcyjnej - czyli jak kupcy - za wykonaną pracę pobierają zapłatę; to się zmienia - staje się to trzecim aspektem władzy - klerykalna, monarchiczna, uniwersytecka

- esej skupia się na czołowych postaciach, nie opowiada o kompilatorach, encyklopedystach i popularyzatorach (choć kompilacja w średniowieczu była podstawową pracą intelektualną)

- należy zrewidować opozycję uniwersytety - humanizm; tak, pod koniec średnio. Był kryzys uczelni, ale po pierwsze nie wszędzie, po drugie, nie miało to wpływu np. na frekwencję na uniwer.; rozkwit myśli scholastycznej pod koniec średniowiecza w Polsce - bardzo interesujące - na wyższym poziomie niż zazwyczaj się przypuszcza. + problem intelektualistów-humanistów - np. Mikołaja z Kuzy

2. Wprowadzenie

- intelektualista - ten, który zdobywa wiedzę i ją przekazuje; klerk; sami nazywali się imieniem philosophus - (ale trzeba pamiętać, że Filozofem był Arystoteles - humanizm chrześcijański - ideał szkół XII-XV)

3. Część pierwsza: wiek XII. Narodziny inteligencji.

Renesans miast i narodziny inteligencji w wieku XII

- trójpodział społeczeństwa na tych, co się modlą, co bronią i co pracują nie do końca ścisły - oni sprawowali jeszcze szereg innych funkcji; działalność intelektualna zawsze drugim rysem osobowości - podporządkowana regule zakonnej, zwraca się ku Bogu

- intelektualista - człowiek, którego zadaniem pisać i nauczać rodzi się z miastami

- renesans miast wiąże się z wymaganiami arabskiego świata - potrzeba rzeczy na handel, czyli potrzeba miast, gdzie to można składować, skąd mogą wyruszać kupcy; zazwyczaj zrośnięte z miastami biskupimi; początki tego IX/X w., ale poważne rozmiary dopiero w XII

- wywołuje zmianę struktur społecznych i ekonomicznych +rewolucja kulturalna - temu towarzyszy rozwój intelektualny

Czy istniał renesans karoliński?

- nie ma ilościowych cech odrodzenia - podnosi się poziom wykształcenia wąskiej grupy arystokracji i duchownych, ale właściwie znika nauczanie początkowe

- od czasu reformy benedyktynów z 817r. znikają otwarte szkoły przyklasztorne

- ruch intelektualny tylko po to, by rekrutować urzędników państwowych, brak bezinteresowności, czy „apostolstwa”

- kaligrafia - znamię epoki nieoświeconej - znak słabego popytu na książki - manuskrypty karolińskie towarem arcyluksusowym i nie przeznaczonym do czytania - miały powiększać skarbce, są jak cenna zastawa stołowa, można sprzedać bez dużej straty duchowej

- dla scriptorów treść książki sprawą drugorzędną - liczy się staranność, zużyty czas, trud - to jest dzieło pokuty, które zapewnia zbawienie. Ilość linijek - odpowiednio mniej czyśćca - Titivullus-zły duch kopistów, który sprawia, że się mylą

- wiedza jest skarbem - jest zamknięta na klucz i księgom wierzy się na słowo

- spuścizna Jana Szkota Eurigeny i Alkuina (przejęcie od Martianusa Capelli koncepcji 7 sztuk wyzwolonych i idea translatio studii) - to wykorzystane dopiero w XII - ostatnia warstwa antycznego spadku

Nowoczesność w wieku XII. Starożytni i nowocześni

- intelektualiści XII w. mają świadomość, że tworzą nowe; określają siebie jako moderni

- nie kłócą się jednak ze starożytnymi - chcą ich naśladować - później to stanie się hamulcem, ale na razie to nowość

- wolą starożytnych niż dzieła Ojców Kościołą, czy Pismo Święte, bo - starożytni obfitują w nauki moralne i „pod korą ukrywa się miąższ”, - literatura starożytna to dla nich przede wszystkim dzieła naukowe; starożytni specjalistami (oczywiście, Pismo Święte też ma elementy naukowe, ale wtórnie - PŚ i Ojcowie zastrzeżeni raczej dla teologii, lit. star. - jako wytwór specjalistów, na miejscu w nauczaniu specjalistycznym - sztuk wyzwolonych)

- ale to że naśladują starożytnych i na nich pracują, nie znaczy, że są skostniali - powiedzenie Bernarda z Chartres o tym, że są karłami, którzy wspięli się na ramiona olbrzymów - nie mają lepszego wzroku, ale mogą widzieć więcej i dalej. Veritas filia temporis - to hasło intelektualistów XII w.

Wkład grecko-arabski

- zachód na eksport ma początkowo tylko surowce, towary luksusowe, czyli manuskrypty też - z Bizancjum i od Arabów

- początkowo Arabowie to tylko pośrednicy - w przekazaniu Arystotelesa, Euklidesa, Ptolemeusza… (oni je mieli od heretyków - nestorianów i monofizytów, którzy do nich uciekali z Bizancjum i od Żydów - też prześladowanych);

- oczywiście, kontakty z muzułmanami to przede wszystkim wojny, a nie wymiana intelektualna, więc niewiele rzeczy przenika

- najintensywniej to się dzieje w Hiszpanii (Toledo od 1087 chrześcijańskie - tam pod opieką bpa Rajmunda pracują tłumacze chrześcijańscy) i we Włoszech (Królestwo Obojga Sycylii - Palermo i jego trójjęzyczna - grecko-łacińsko-arabska kancelaria - pierwszy renesansowy dwór włoski)

Tłumacze

- tłumacze to pionierzy renesansu - przecież niewielu zna grekę i arabski - powstają zespoły międzywyznaniowe (chrześcijanie hiszpańscy, żydzi, muzułmanie), szczególnie słynny ten pod wodzą opata Cluny Piotra Venerabilisa - tłumaczą Koran - ten opat wymyślił, że pokonają muzułmanów nie militarnie, tylko w dziedzinie ducha - zatem trzeba poznać ich ducha (w epoce wypraw krzyżowych to trochę zuchwalstwo) - Koran wydali w 1142

- główna działalność przekładowa skupia się jednak na dziełach greckich - ten opat naprawdę musiał dużo zapłacić, żeby tłumacze zechcieli się zająć Koranem

- tłumacze wypełniają luki przede wszystkim w naukach ścisłych + metoda - logika Arystotelesa (wtedy też logika znana za pośrednictwem Boecjusza wraca do łask)

- w naddatku dzieła arabskie z Awicenną na czele, arytmetyka i system cyfr arabskich (w rzeczywistości hinduskie); te dzieła przekazują impuls do poszukiwania eliksiru życia; filozofia - syntezy Al-Farabiego;

- dzieła arabskie wnoszą szereg nowych słów - cyfra, zero, algebra i słownictwo handlowe

- tłumaczenia to tylko początek pracy - potrzebna jest asymilacja - ośrodki tej asymilacji najważniejsze - Chartres i Paryż; a pomiędzy Loarą i Renem wypracowuje się kultura.

Paryż: Babilon czy Jerozolima?

- w mieście najważniejsze szkoły - przy katedrze NMP, kanoników od św. Wiktora, klasztor św. Genowefy (Lewy brzeg - zalążek Sorbony);

- sława Paryża - teologia i dialektyka (wykorzystuje Arystotelesa - w związku z tą nowością - miasto postrzegane jako nowy Babilon (Bernard z Clairvaux-stronnictwo świętej ignorancji), ale też uwodzące intelektualnie - Jan z Salisbury widzi w Paryżu drabinę jakubową - Pan jest tutaj)

- paradoks - intelektualiści miejscy czerpią z kultury grecko-arabskiej metody myślenia - jasność i ścisłość rozumowania, wspieranie się wiary i inteligencji - w tym samym czasie spirytualizm klasztorny domaga się nawrotu ku mistycyzmowi Wschodu

- ruch klasztorny sam umożliwia rozwój nauki miejskiej - 1131 i synod w Reims, któ®y zakazuje mnichom uprawiać medycyny poza klasztorem

Goliardowie

- osobliwa grupa inteligencji; goliardowie, waganci, wędrowni klerkowie

- zazwyczaj są anonimowi + mnóstwo legend, tworzonych tak przez nich samych, jak i przez ich wrogów - trudno cokolwiek o nich powiedzieć pewnego

- jawna opozycja przeciwko feudalizmowi

Włóczęga intelektualna

- Goliardzi są różnego pochodzenia społecznego

- są trochę efektem wyżu demograficznego i rozwijającej się gospodarki - to rozsadzało struktury feudalne i wypychało ludzi z ich miejsc (dlatego oni są takim źródłem zgorszenia - wczesne średniowiecze bardzo chce przywiązać człowieka do jego miejsca) - Goliardzi trochę uciekinierami

- to oni tworzą rzesze ubogich studentów - muszą jakoś zarabiać - albo usługują bogatszym, albo robią z siebie błaznów (joculator - żongler - to ich kolejne określenie), albo żebrzą

- są awanturnikami; nie tworzą klasy społecznej; woleli wybrać naukę niż wojnę

- wszyscy goliardzi krytykują, ale część z nich marzy o tym, żeby zająć miejsce tych krytykowanych - wolą sami być beneficjentami ustroju społecznego niż go zmieniać

Immoralizm

- hazard, wino i miłość - tego dotyczy twórczość goliardów

- prowokacyjny immoralizm i pochwała erotyzmu

- obraz koła fortuny nieustannie pojawia się w ich twórczości - wieczny powrót i ślepy los przekreślający ludzkie rachuby - czyli nie warto troszczyć się o swoje jutro, czyli temat rewolty

Krytyka społeczeństwa

- przedmiotem krytyki goliardowskiej są wszystkie warstwy społeczeństwa, niw yłaczając chłopów

- tendencja antypapieska i antyrzymska wiąże się z nurtem gibelińskim (oburz się na doczesne uroszczenia papiestwa) i z prądem moralizatorskim (zarzuca kompromis na rzecz epoki, miłość pieniądza), ale goliardzi atakują papieża przede wszystkim jako zwierzchnika i gwaranta określonego porządku społecznego - goliardzi są bardziej anarchistami niż rewolucjonistami

- tworzą zwierzyniec satyryczny - papież-lew, biskup-cielec, łakomy pasterz, archidiakon-ryś, dziekan-ogar

- goliardzi mają względy dla proboszcza - trakują go jako ofiarę systemu, za to obrywa się nieźle zakonnikowi - wydzierają proboszczom prebendy + skrajne przeciwstawienie życia czynnego życiu kontemplacyjnemu, raju poszukiwanego na ziemi - zbawieniu poszukiwanemu poza światem

- goliardzi to ludzie miasta - dostaje się też chłopu - brzydzą się nim - głupi, rozbójnik, złodziej, kłamca

- odebranie szlachcie przywileju urodzenia - nowy porządek oparty na zasłudze

- w szlachcie nienawidzą jeszcze żołnierza

- antagonizm między szlachcicem-żołnierzem, a goliardem-intelektualistą - u źródła rywalizacja ich o kobietę

- mimo że liczni - goliardowie zepchnięci na margines działalności intelektualnej - przekazują wiele idei moralności naturalnej, libertynizmu

- w XIII w. goliardzi znikają - wyroki i prześladowania + stabilizacja życia intelektualnego

Abelard

- chluba ośrodka paryskiego

- początkowo goliard

- pochodzi z drobnej szlachty, zostawia rzemiosło wojenne swoim braciom, by się kształcić - nazywany rycerzem dialektyki

- pragnie obalać bożyszcza i w ogóle jest niekonwencjonalny, ma świadomość własnej wartości i ciągle atakuje

- najpierw Wilhelma z Champeaux, ale Wilhelm jest zasiedziały w Paryżu i zmusza Abelarda do opuszczenia miasta - nie wychodzi mu to na dobre, bo za Abelardem do Melun, a potem do Corbeil idą rzesze uczniów

- kilkuletnia choroba zmusza Abelarda do usunięcia się ze sceny, potem wraca do Paryża i znów ściera się z Wilhelmem, tym razem tak, że wszyscy uczniowie opuszczają Wilhelma a on przestaje się zajmować nauką; Abelard zajmuje jego miejsce na wzgórzu św. Genowefy

- Abelard jest logikiem i wkurza się, że ponad wszystko wynosi się teologię - idzie na wykłady Anzelma z Laon, bo chce też zostać teologiem, ale tam go prowokują do dyskusji - mówią, że zna filozofię, ale teologii nie, Abelard mówi, że wystarczy ta sama metoda i improwizuje komentarz do księgi Ezechiela, wszyscy są zachwyceni, Abelard sławny, notatki z jego wykładów rozchwytywane, kres temu - przygoda z Heloizą

Heloiza

- ona jest gorącą 17 i słynie z uczoności w całej Francji (on ma 39 lat)

- on bierze ja jako swoją uczennicę i się zakochuje, zresztą z wzajemnością; Abelard porzuca wykłady i pracę; sekret wychodzi na jaw, skandal, muszą się spotykać potajemnie, a do tego Heloiza jest w ciązy, ukrywa się u siostry Abelarda i rodzi syna - Astrolaba

- w końcu zapada decyzja o małżeństwie - Abelard jest trochę zrozpaczony, ale nie dlatego, że jest duchownym (miał tylko niższe święcenia - mógł się ożenić), tylko dlatego że to zwichnie jego karierę profesorską

Kobieta i małżeństwo w XII w

- w XII w. silny prąd antymatrymonialny

- kobieta wyzwala się, kult maryjny kwitnie, ale małżeństwo traci kredyt zaufania (jest miłość dworna, która może istnieć tylko poza małżeństwem)

- jednocześnie humanizm Abelarda domaga się, by był w pełni człowiekiem (to wychodzi z nurtu goliardowskiego)

- najpierw Heloiza chce się poświęcić i odmawia małżeństwa (tłumacząc się, że będą parą ubogich intelektualistów), ale Abelard nie przyjmuje tego; ślub postanowiony, tylko ma zostać w tajemnicy

- po ślubie Abelardowi wraca spokój sumienia, chce wrócić do pracy, Heloiza idzie do klasztoru jako nowicjuszka (ale nie ma zostać mniszką - to tylko ma położyć kres plotkom). Niestety, krewni Heloizy maja trochę inne zdanie, myślą, że Abelard zerwał małżeństwo, odbywają nocną wyprawę na niego i go kastrują. Ten zrozpaczony i żeby uniknąć skandalu chroni się w Saint-Denis

Nowe walki

- uczniowie błagają, żeby Abelard napisał dla nich traktat teologiczny, zgadza się, pisze, traktat cieszy się powodzeniem

- 1121, kowektykl w Soissons sądzi jego traktat, zasądza spalenie księgi i zamknięcie Abelarda w klasztorze do końca życia

- Abelard ucieka z Saint Denis do bpa Troyes, tam dostaje kawałek ziemii, zakłada kaplicą, skórce wytopią go uczniowie i działalność zaczyna się od nowa

- ale św. Norbert i św. Bernard z Clairvaux nie śpią - są zaciekłymi wrogami Abelarda, więc niedługo się cieszy spokojem

- tamci prześladują go tak, że chce uciekać do muzułmanów

- żeby to jakoś załagodzić dostaje opactwo w Bretoni. Niestety uważa tamtejszych mnichów za barbarzyńców, chce ich nauczać, a oni chcą go otruć; ucieka w 1132

- w 1136 jest znó na wzgórzu św. Genowefy, żywa działalność nauczycielska, dołącza do niego Arnold z Brescii wypędzony z Rzymu. No i się zaczyna w 1140 walka z Bernardem

Święty Bernard i Abelard

- św. Bernard pozostał człowiekiem wsi, feudałem, rycerzem, nie jest w stanie zrozumieć inteligencji miejskiej; nieustannie zwalcza nowości - są niebezpieczne, rządzi chrześcijaństwem pod koniec życia - dyktuje rozkazy papieżowi, chce, żeby cały zachód był rycerstwem chrystusowym - prekursor inkwizytorów

- Wilhelm z Saint Thierry - jego najbliższy współpracownik prowadzi atak na Abelarda i podjudza do tego Bernarda, ten w to wchodzi, jedzie do Paryża, ale nie jest w stanie odciągnąć uczniów od Abelarda, ktoś rzuca pomysł dysputy w Sens

- Bernard po kryjomu zmienia charakter wydarzenia - z dysputy w sąd nad Abelardem; w noc przed zbiera biskupów i pokazuje im materiał dowodowy, że Abelard jest heretykiem. Abelard apeluje u papieża, tylko że biskupi przesyłają do Rzymu wyrok zbyt powściągliwy wg Bernarda - więc ten się postarał i Abelard zostaje ekskomunikowany, jego prace spalone u św. Piotra. Kiedy się o tym dowiaduje, szuka schronienia w Cluny (tam opat, który Koran tłumaczy; przyjmuje go, godzi ze św. Bernardem, udaje się zdjąć ekskomunikę)

- opat wysyła go do klasztoru Chalon-sur- Saone - w 1142 r. Abelard tam umiera, jego ciało na prośbę opata Cluny, zostaje oddane Heloizie

Logik

- Abelard, jak wszyscy wielcy filozofowie, stwarza swoją metodę

- pisze podręcznik do logiki dla początkujących i rozprawę Tak i nie - dowodzi tam, ze rzeczą konieczną jest odwoływać się do rozumowania. Z tego wypływa konieczność wiedzy o języku. Słowa po to by oznaczały - nominalizm, ale ich korzenie w rzeczywistości. Cały wysiłek logiki - aby wydobyć adekwatność znaczeniową języka z rzeczywistością

Moralista

- Etyka, czyli poznaj samego siebie - przyznanie doniosłości introspekcji (tak jak św. Bernard), ale w przeciwieństwie do cystersów nie skupia się nad bezsilnością grzesznego człowieka, tylko poznanie samego siebie to analiza wolnego wyboru

- u Abelarda grzech jest brakiem - zatem nie jest substancją - to przyczynia się do obalenia dotychczasowych zasad sakramentu pokuty

- do tej pory człowiek z gruntu zły miał katalog grzechów i taryfę kar - najważniejszym elementem sakramentu był grzech i kara; u Abelarda ważny jest grzesznik (jego intencja) i jego skrucha - czyli pogłębienie analizy psychologicznej

Humanista

- najusilniej domaga się sojuszu rozumu i wiary - jak można wierzyć w coś, czego się nie rozumie

- pod koniec życia zaczyna pisać dialog między chrześcijaninem, żydem i muzułmaninem, gdzie stara się odnaleźć prawa naturalne poza obrębem religii, żeby móc każdego człowieka uznać za Boże dziecko

Chartres i jego atmosfera

- wyżej studiowania wyrazów(trivium) stawiano tam studiowanie rzeczy (quadrivium - arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia)

- duch ciekawości, obserwacji, dociekania

- gloryfikacja i popularyzacja postaci z przeszłości, które po chrystianizacji stają się symbolami wiedzy - protoplastami uczonego (oni się nimi trochę zasłaniali - z racji tego, że musieli walczyć o przetrwanie tych uniwersytetów, mówili, że oni nic nowego nie wymyślili - to wszystko jakiś starożytny): Salomon - wiedza hermetyczna, patronuje encyklopedii nauk magicznych; Aleksander - poszukiwacz, namiętność dociekania, twórca korpusu uczonych zbierających wiedze w różnych częściach świata, Wergiliusz - Eneida to summa wiedzy świata starożytnego - tu początek legendy, która doprowadzi do Wergiliusza z Boskiej komedii

- jednak najważniejszy w Chartres jest racjonalizm

Naturalizm w Chartres

- podłożem racjonalizmu - wiara we wszechmoc Natury

- Natura - płodną potęgą z nieograniczonymi zasobami - naturalistyczny optymizm XII

- Natura jest kosmosem - całością zorganizowaną i rozumną - świat jest racjonalny, choć niepojęty, jest harmonią

- duch Chartres - fizyka przeciw symbolice

- Bóg stworzył naturę, ale respektuje jej prawa - nie jest to sprzeczne z determinizmem - prowadzi do desakralizacji natury

Humanizm w Chartres

- duch humanizmu - bo w centrum swoich zainteresowań stawiają człowieka

- rozwijają myśl św. Anzelma, że człowiek był od początku przewidziany w planie Bożym i że dla człowieka świat został stworzony (do tej pory, że człowiek to trochę wynik konieczności - trzeba było kimś zastąpić upadłe anioły)

- Honoriusz z Autun - popularyzator tej szkoły - nie ma innego autorytetu niż prawda dowiedziona rozumem

- szkoła ta patrzy na człowieka jako na istotę rozumną - i może stąd jej zainteresowanie zwierzętami - na zasadzie antytezy

- największa nowość - że człowiek obdarzony rozumem, obserwujący naturę, któ®a jest rządzona rozumnie przez Stwórcę, uważany jest za naturę i dzięki temu wciela się idealnie w porządek świata

Człowiek-mikrokosmos

- taki obraz człowieka zmusza do traktowania go jako całości - a więc z ciałem - zainteresowanie anatomią, fizjologią - idzie w parze z postępem medycyny

- ostatnie słowo tego humanizmu - człowiek sam jest naturą, jest zdolny ją ogarnąć rozumem, co więcej potrafi naturę przekształcać swoim działaniem

Warsztat i homo faber

- inteligencja wieku XII stoi w samym centrum miejskiego warsztatu - widzi wszechświat na jego obraz - jako wielką fabrykę

- w tym warsztacie Boskim, człowiek jest rzemieślnikiem, współpracownikiem Boga (homo faber) - w związku z tym następuje rehabilitacja pracy

- uważają, że nowe nauczanie powinno zapewnić poznanie nowych dyscyplin - fizyki, etyki, dialektyki - i technik naukowych i rękodzielniczych (mechanika i ekonomika)

Ludzie

- Bernard z Chartres - poprzez solidne wykształcenie gramatyczne, chce swoim studentom nakłaść do głowy podstaw kultury i metod myślenia

- Bernard Silvestris i Wilhelm z Conches - matematycy i przyrodnicy - przedstawiciele najoryginalniejszego kierunku szkoły z Chartres - dzięki nim równowaga z duchem literackim - bardziej dbają o naukę niż o wymowę

- Jan z Salisbury - szuka równowagi między elokwencją a wiedzą

- Gilbert de la Porree - metafizyk

Promieniowanie

- Chartres wychowuje pionierów - w Paryżu umysły umiarkowane próbują to zaadaptować do konserwatyzmu kościelnego - wprowadzić nowatorów bez zgorszenia - Piotr Lombard i Petrus Comestor tworzą Księgę sentencyj i Historię kościelną - systematyczne wykłady prawd filozoficznych i faktów historycznych - podstawowe podręczniki w XIII wieku

Pracownik umysłowy i warsztat miejski

- przedstawiciel inteligencji czuje się jak każdy inny mieszkaniec miasta - jak rzemieślnik

- jego funkcją studiowanie i nauczanie sztuk wyzwolonych, ale sztuka to nie wiedza ścisła, tylko technika - trzeba wytwarzać dla niej narzędzia materialne i intelektualne

Badanie i nauczanie

- w tym czasie nie gromadzą już wiedzy jak skarbów - wierzą, że wiedza powinna krążyć między ludźmi

- szkoły są warsztatami, idee to towary

Narzędzia

- książki - do lamusa odchodzi model nauczania ustnego - trzeba czytać, żeby wiedzieć

4. Część II - wiek XIII. Dojrzałość i jej problemy

Profil wieku XIII

- wiek XIII wiekiem uniwersytetów, dlatego że wiekiem cechów - uniwersytet to korporacja

- szczyt rozwoju demograficznego

- Bolonia, Paryż, Oksford - najwięcej w dziejach mistrzów i studentów, metoda uniwersytecka - scholastyka - nie wyda nigdy więcej pomnikowych dzieł - summy Alberta Wielkiego, Tomasza z Akwinu, Aleksandra z Halles, Rogera Bacona, św. Bonawentury

- początki korporacji uniwersyteckich są często niejasne - oni silnie musieli walczyć o istnienie, autonomię zyskują w walce - raz z władzą kościelną, raz ze świecką

W walce z władzami kościelnymi

- ludzie uniwersytetu to klerkowie - czyli bp uważa ich za swoich podwładnych

- w każdym mieście jest kościelny urząd scholastyka (nazywany też kanclerzem), który daje licencję od bpa na nauczanie

- w Paryżu kanclerz traci władzę w 1213 - prawo wydawania licencji dostają profesorowie uniwersytetu; 1229-1231 - wielki strajk na uniwersytecie, wtedy uwalnia się spod jurysdykcji bpa

- w Oksfordzie kanclerz zostaje wchłonięty przez uniwersytet - staje się urzędnikiem uczelni a nie bpa

- Bolonia - bardziej skomplikowana sprawa - tam 1219 uniwersytet dopiero otrzymuje archidiakona jako nadzorcę, ale on nie miesza się do wewnętrznych spraw uniwersytetu

Walka z władzą świecką

- przede wszystkim przeciwko włądzy królewskiej - oni próbują położyć łapę na korporacjach, bo dostarczają forsy i dobrych urzędników

- Paryż; też strajk 1229-31 - krwawe zamieszki z królewską policją, uniwersytet w ramach strajku przenosi się do Orleanu, do czasu aż Ludwik Święty i Blanka Kastylijska nie rozszerzą jego przywilejów i nie zapewnią niezawisłości

- uniwersytety walczą też przeciw władzy municypalnej - mieszczan wkurza, że przez studentów spada bezpieczeństwo miasta, a profesorowie mieszają się w jego sprawy - np. ustalają ceny maksymalne na towary albo żądają przestrzegania prawa w transakcjach handlowych

- Bolonia - władze miejskie - nakazują profesorom mieć stałe dożywotnie miejsce zamieszkania i robią z nich urzędników, wtrącają się do promocji na stopnie naukowe itd.

- sukces uniwersytetów - dzięki strajkom i przenosinom do innego miasta - władze ciągnęły za duże zyski z ich obecności

Poparcie i kontrola papiestwa

- no i uniwerki mają wszechmocnego sojusznika - papieża; Celestyn III, Innocenty III i Grzegorz IX - najwięcej zrobili

- oczywiście papież myśli o swoim interesie również - opiekuje się uniwersytetami, ale wciąga je pod swoją jurysdykcję i zmusza trochę klerków, żeby zostawali w służbie kościelnej - przeciwdziała silnym tendencjom laicyzacji

- wprzęga ich w swoją walkę - np. przeciwdziałanie herezjom

Sprzeczności wewnętrze w korporacji uniwersyteckiej

- uniwersytet nie ma monopolu na rynku miejscowym - polem jego działania jest cały świat chrześcijański (prawo do nauczania wszędzie) + skład też międzynarodowy

- jednocześnie korporacja obficie korzysta z rozwoju narodowego i lokalnego

Ustrój korporacji uniwersyteckiej

- Paryż - typowy ustrój

- 4 fakultety - sztuk, dekretów (prawa kanonicznego), medycyny i teologii. 3 ostatnie wyższe

- wyższymi kierują profesorowie tytularni - regenci z dziekanem na czele

- fak. Sztuk - system nacji - tworzą grupy względem miejsca pochodzenia; na czele każdej nacji - prokurator, zwierzchnik fakultetu - rektor

- uniwer. Zbiera się w klasztorach i kościołach, które udzielają mu gościny

- w ciągu XIII w. wyłania się zwierzchnik całej uczelni - rektor faku sztuk - bo trzyma kasę i przewodniczy zgromadzeniu; jest na stanowisku przez jeden trymestr

- Bolonia - do korporacji należą tylko studenci - profesorowie tworzą kolegium doktorów, każdy fakultet właściwie osobnym uniwer

Organizacja studiów

- chaos, niewiele wiadomo,

- w średniowieczu nie rozróżniano za dobrze Stępniów kształcenia, dlatego często na uniwer nauczano rzeczy zupełnie podstawowych jak pisanie i czytanie

- nie wiadomo dokładnie jak młodzi ludzie mogli wstępować na u., bo jest jeszcze przy u. system kolegiów, gdzie przyjmowano od lat 8 i to wszystko gmatwa

- na ogół na wydziale sztuk studia trwały 6 lat i był to przedział wiekowy 14-20 lat - po 2 latach bakalaureat, doktorat po ukończeniu

- medycyna i prawo 20-25 lat

- teologia to przynajmniej 8 lat studiów i trzeba mieć co najmniej 35 lat, żeby dostać doktorat - czyli studia teo trwały 15 lat 6 lat - słuchacz, 4 lata - komentarze Biblii, 2 lata - komentarze Sentencji Lombarda

Programy

- zależy od czasu i miejsca

- studia polegają głównie na komentowaniu tekstów

Egzaminy

- boloński prawnik: egzamin właściwy i egzamin publiczny - 2 etapy uzyskania stopnia doktora;

- egzamin właściwy - po mszy kolegium doktorów wyznacza 2 fragmenty do skomentowania, kandydta idzie do domu i się przygotowuje a wieczorem wygłasza komentarz w miejscu publicznym, w obecności doktorów, nie mają prawa przerwać, potem pytania, potem głosowanie - po tym dostaje licencję

- tytuł i prawo do nauczania po egz. publicznym - taka ceremonia

Klimat moralny i religijny

- jak się dostaje stopień trzeb wyprawić nieco uczt i zabaw na swój koszt

- obrządki wtajemniczające nowego studenta - przejście od zwierzęcości w stan człowieczeństwa

Uniwersytecka pobożność

- trzeba uczestniczyć w niektórych nabożeństwach - przede wszystkim świętych patronów - św. Mikołaj - patron studentów, Kosma i Damian - patroni lekarzy

- bardzo żywy kult NMP wśród środowiska - to przecież sami bezżenni mężczyźni

Narzędzia pracy

- dla klerków - pulpit, księgi, lampka nocna z łojem, rożek z atramentem, pióro, pion i linia, stół i feruła, katedra, tablica, kamień do szlifowania, kreda

- dużo tego wyposażenia materialnego - dlatego św. Franciszek jest przeciwny

Książka jako narzędzie pracy

- powszechne użycie - pojawia się kursywa - użytkowa, nie jak minuskuła - kaligraficzna

- wykłady są publikowane w takim systemie, że mogą zostać szybko skopiowane - po jednej karcie, na wykład składa się ileś tam kart, które krążą między kopistami

- zmiana formatu książki - wcześniej in folio - duży, tylko do ozdobnych. Teraz często się korzysta z książek - musza być mniejsze

- minuskuła gotycka wchodzi - szybsza w pisaniu, zmiana trzcin na pióra ptasie

- książki mniej ozdobne - seryjna produkcja inicjałów i miniatur

- rosnąca ilość skrótów - trzeba pracować szybko

Metoda: scholastyka

Myślenie jest rzemiosłem, którego prawidła są ustalone

Słownictwo

- na podłożu gramatyki; relacja między określeniem a określanym

Dialektyka

- metoda dowodzenia

- metody, które z przedmiotu wiedzy czynią problem, wykład i obrona

Autorytet

- sch. opiera się na dorobku wcześniejszych kultur - chrystianizm, starożytność, Arabowie

- wyczucie koniecznego postepu historii i myśli

- optymizm - wszystko jest do odkrycia

Rozum: teologia jako nauka

- uzasadnienie swojej wiary

- rozum oświecony wiarą

Ćwiczenia: quaestio, disputatio, quodlibet

- podstawą komentowanie tekstu

- komentarz rodzi dyskusję - quaestio - tekst tylko pkt. wyjścia - konkluzje to samodzielne twory myśli

- w XIII w. quaestio odrywa się od tekstu i przeradza w disputatio, to taki turniej

2 etapy - najpierw się gromadzą, z góry obrany temat, mówią zarzuty przeciwko prowadzącemu profesorowi, jego bakałarz je odpiera; następnego dnai, profesor zbiera zarzuty, porządkuje je, i wygłasza wykład podsumuwający

- dysputa quodlibetyczna - specjalny rodzaj, 2 razy w roku prof. Miał prawo zarządzić i zebranie i gotowość do mówienia o zagadnieniu postawionym przez kogokolwiek - charakterystyczną cechą - improwizacja

Z czego żyć? - wynagrodzenie, czy beneficjum

- wynagrodzenie - nauczycielowi płacą studenci albo władze

- dla studentów stypendia/prebendy - prywatny mecenas albo instytucja publiczna

- dążeniem profesorów - żyć z wynagrodzeń płaconych przez studentów - są wtedy sprzedawcami, nie urzędnikami - niezależność

- Kościół propaguje bezpłatne nauczanie - wiedza to dar Boga, nie można nią kupczyć

- sobór laterański 3 - 1179 - przy każdej katedrze ma być szkołą z nauczycielem, któ®y ma beneficjum

- liczni profesorowie i studenci byli ludźmi świeckimi, a mimo to korzystali z beneficjów kościelnych

Spór duchowieństwa zakonnego ze świeckim

- początkowo zakonnicy żebrzący są gościnnie przyjmowani na uniwersytetach (dominikanie potrzebują wykształcenia jako kaznodzieje walczący z herezją), w 2 poł XIIIw. - ostre konflikty; 1252-59, sprawa Wilhelma de Saint-Amour - to profesor, który wystąpił pisemnie przeciwko zakonnikom, został wygnany z uniwer mimo protestów części studentów i profesorów

- zarzuty wobec zakonników - gwałcenie zasad korporacyjnych - robią stopnie naukowe z teologii nie ukończywszy fakultetu sztuk, poza tym domagają się dwóch katedr, choć statuty przyznają im jedną, prowadzą wykłady w czasie strajków - łamią solidarność, nie chcą forsy za wykłady - więc są niebezpieczni dla innych pracowników

- wniosek - zakonnicy nie są prawdziwymi intelektualistami, bo nie mają faku sztuk i nie żyją z nauczania

- papieże kolejni mieszają do tego ich widzimisię (różne) i spór przenosi się na poziom dogmatyczny - czy w ogóle zakony żebrzące powinny istnieć

- generalnie świeccy trochę przesadzają („Ewangelia potępia ubóstwo”)

- w rezultacie Paryż został przejęty przez zakonników

- tak naprawdę problemem centralnym w tym sporze - ubóstwo - to nowa forma ascezy, pesymizmu wobec świata - to się kłóci z akademickim optymizmem i naturalizmem

- konsekwencją ubóstwa - żebractwo - tu protest środowiska akademickiego bezwzględny - powinno się żyć tylko z pracy

- no i tu sprawy uniwersyteckie schodzą na drugi plan - to jest kłótnia między zakonnikami a duchownymi świeckimi'

Sprzeczności w łonie scholastyki

Niebezpieczeństwo naśladowania starożytnych

- czasem trudno dopasować konteksty

- przejęcie teorii pracy niewolniczej - nie potrafi wyznaczyć pracy ręcznej właściwego miejsca - kapitalny błąd - odgradza intelektualistę od reszty warsztatu

- nie potrafi się oderwać od sztuki-naśladownictwa natury - hamuje dzieło pracy ludzkiej - nie potrafi stworzyć rzeczy żywych

- przejęcie dewizy umiarkowania i złotego środka w postawie intelektualisty - wychodzi małoduszne wyrzeczenie i zmieszczanienie

Pokusy naturalizmu

- tradycja goliardowska żywa - rozpasanie seksualne i małżeństwu się obrywa, głoszenie konieczności poddania się prawom płodnej natury (np. Powieść o Róży - każdy został zrodzony dla każdej)

- naturalizm tez może przerodzić się w teorię społeczeństwa a la Rousseau - wszelki ustrój złem (też Powieść o Róży)

Równowaga wiary i rozumu: arystotelizm i awerroizm

- Arystoteles w XIII w. bogatszy niż w XII - wzbogacony o dzieła i o komentarze arabskie - to go oddala od Chrześcijaństwa (o ile można tak powiedzieć)

- poza tym każdy ma swojego Arystotelesa

- dwie tendencje - 1. Albert Wielki i Tomasz - chcą go pogodzić z PŚ 2. awerroiści (Siger Brabantu) - chcą iść i za PŚ i za Awerroesem - teoria dwóch prawd

- jest też opozycja wobec ich wszystkich - zwolennicy św. Augustyna - Platon; będą się odwoływać do Awerroesa i Arysa, żeby zniszczyć scholastykę

- każde takie ataki to kryzys uniwersytecki

- fakultet sztuk - najbardziej żywiołowy, najskrajniejszy; tam awerroiści, tam wypracowuje się najbardziej skrajny ideał intelektualisty (Boecjusz z Dacji) - cnotliwi, czyści, sprawiedliwi, silni, liberalni, łagodni, wielkoduszni, wspaniałomyślni, posłuszni, prawom

Związki pomiędzy rozumem a doświadczeniem

- związki pomiędzy teorią i praktyką; środowisko angielskie podejmuje (Robert Garosseteste i oksfordzka grupa franciszkanów, z której Roger Bacon) - potrzebne jest doświadczenie oprócz rozumowania

Związki między teorią i praktyką

- lekarze głoszą, że połączenie teorii i praktyki jest konieczne

- scholastyka ulega pokusie abstrakcji, choćby przez sam język - łącina jest żywa, ale języki narodowe się rozwijają dynamicznie, łacina odseparowuje inteligencję od reszty społeczeństwa

- pokusa technokracji intelektualnej, scholastycy zgarniają najwyższe stanowiska państwowe i kościelne, stają się politykami, mówią, że są więcej niż królami, chcą włądzy - chcą utopii

5. Część trzecia: od człowieka uniwersytetu do humanisty

Zmierzch średniowiecza

- schyłek średniowiecza - okres przeobrażeń - fale głodu i zarazy, kryzys gospodarczy, wojny - stuletnia, dwóch róż, iberyjskie, włoskie - przyspieszona wymiana struktur społecznych i ekonomicznych

- epoka księcia - stając się jego dworzaninem osiąga się władzę, znaczenie, majątek

- zanika inteligencja - na scenę wchodzi humanista

Sytuacja materialna ludzi uniwersytetu

- przestaje istnieć pracownik naukowy, mają beneficja, ale kurczowo się trzymają opłat od studentów - coraz mniej ubogich studentów - coraz mniejszy ferment

- pazerność na forsę i tak nie wystarcza - muszą szukać protekcji

Ku arystokracji dziedzicznej

- odnowieniu stanowisk akademickich chcą przeciwdziałać profesorowie - chcą wprowadzić przywilej dziedziczenia katedry i pierwszeństwa przy przejmowaniu wakującej dla synów doktorów

- synowie doktorów zwolnieni np. z opłat egzaminacyjnych

- obniżenie poziomu intelektualnego + stworzenie kasty

- aby wejść do arystokracji prowadzą pański tryb życia

- ubiory i atrybuty nie oznaczają już funkcji lecz dostojeństwo

Kolegia i arystokratyzacja uniwersytetów

- kolegia - fundacje dobroczynne

- kończą dzieło arystokratyzacji uniwer - dla nielicznych i wracają do stylu dawnych opactw

Ewolucja scholastyki

- zaprzecza swoim własnym założeniom

- bardzo skomplikowane, ale głównie - sceptyczny krytycyzm (Duns Szkot, Okham), eksperymentalizm prowadzący do empiryzmu, awerroizm, który przeradza się w politykę, antyintelektualizm (mikołaj z Kuzy)

Rozdźwięk między rozumem a wiarą

- Duns Szkot postanawia wyeliminować rozum ze spraw wiary

- Okham - poznanie rozumowe i poznanie intuicyjne

- rozdźwięk między naturą a łaską

- teologia sceptycyzmu

-Triumf świętej ignorancji

- nacjonalizacja uniwersytetów

-stają się narzędziami władzy, powstaje ich mnóstwo

---