FILOZOFIA

Nauka o najogólniejszych właściwościach rzeczy o bycie, jako takim, szukająca pierwszych zasad, przyczyn, sensu istnienia.

Działy filozofii:

1. ONTOLOGIA - ogólna nauka o bycie

2. EPISTEMOLOGIA - ogólna nauka o poznaniu, analizująca przebieg poznania (teoria poznania), oceniająca wynik poznania (krytyka poznania).

3. AKSJOLOGIA - ogólna nauka o wartościach

4. ETYKA - nauka o wartościach moralnych

5. ESTETYKA - nauka o wartościach, doznaniach artystycznych.

PLATONIZM

Platon, właściwie Arystokles, uczeń Sokratesa, żył 427 - 347 r. p.n.e.

IDEALIZM
Teoria głosząca, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania obok świata realnego, który ma cechę przemijania i tymczasowości, istnieje świat idealny, wieczny. Byt idealny istnieje, a byt realny jest odeń zależny. Dusza istnieje niezależnie od ciała, które jest zależne od duszy i niższe od niej w hierarchii wartości. Istnieje wiedza rozumowa, samorodna, wrodzona, pewna, która nie opiera się ani na doświadczeniu, ani na postrzeganiu natomiast wiedza zmysłowa jest zależna i niepewna. Wiedza intelektualna jest niezależna i nie zawodna, wyższa od wiedzy zmysłowej, która dotyczy zjawisk i ulega złudzeniom. Nie można, zatem opierać się na wiedzy zmysłowej. Doznania empiryczne nie mają żadnego znaczenia dla poznania intelektualnego, racjonalnego. Celem człowieka są dobra idealne, a dobra realne, jako niższe powinny być im podporządkowane i potraktowane, jako środki.

DUALIZM

Istnieją dwa rodzaje bytu: byt poznawany przez zmysły i byt poznawany przez pojęcia; byt zniszczalny i byt wieczny; rzeczywistość zmienna i niezmienna; byt realny i idealny; są rzeczy i idee.

IDEE
Ich geneza sięga pojęć, które jak zauważył Sokrates są narzędziami myślenia i wiedzy. Już u Sokratesa pojęcia etyczne stały się wzorem dla rzeczywistości, a nie jej odzwierciedleniem. Według Platona cechami pojęć jest jedność, pewność i stałość, tymczasem otaczająca nas rzeczywistość jest zmienna i złożona, więc nie jest źródłem pojęć, lecz musi nim być inny byt o kategoriach takich jak stałość i niezmienność, ten byt to idea. Świat idei jest hierarchiczny, od niższych do ogólniejszych aż do najwyższej idei - idei dobra. Idee są wzorami rzeczy. Porządek realnego świata jest odwzorowaniem świata idei. Naczelną ideą jest idea dobra, która warunkuje inne idee.

DUSZA
Jest czynnikiem życia, źródłem ruchu, niematerialna. Spełnia dwojaką funkcję:

1. Niższą (aktywność zmysłową);

2. Wyższą ( duchową intelektualną, poznawczą), która umożliwia percepcję idei.

Materia to element bierny, zmienny, tymczasowy, niedoskonały i nie jest jak dusza boskiego pochodzenia. Dusza jest niezależna od ciała, doskonalsza od ciała, jest nieśmiertelna. Człowiek to dusza władająca ciałem. Najpierw powstała dusza, dopiero później uformowane zostało niedoskonałe ciało.

PROCES POZNAWCZY
To droga przypomnienia ANAMNEZIS mamy w sobie wiedzę wrodzoną. Poznajemy niezależnie od postrzegania, aktywność intelektualna nie potrzebuje pośrednictwa zmysłów (APRIORYZM, przeciwieństwo SENSUALIZMU). Ciało jest dla duszy więzieniem. Dusza kiedyś żyła bez ciała, zaciążył na niej grzech, dla odkupienia została złączona z ciałem, a gdy odkupi winę stanie się wolna. Poznanie prawdy o pochodzeniu duszy to sposób jej wyzwolenia z ciała. Dusza w poprzednim życiu oglądała idee, przypomina sobie o nich.

Dowody Platona na nieśmiertelność duszy - pojęcie duszy związane jest z pojęciem życia, a skoro życie jest przeciwieństwem śmierci, to dusza wyklucza śmierć. Dusza posiada wiedzę wrodzoną, a musiała ją posiąść przed urodzeniem, a zatem uprzednio istniała jest, więc bytem wiecznym; każda rzecz ginie od swoistego zła, lecz dusza nie ginie od zła moralnego jest, więc nieśmiertelna.

ŚWIAT
Zbudował go boski budowniczy - DEMIURG, wzorcem były wieczne idee, tworzywem bezkształtna materia. Demiurg kierował się dobrocią, utworzył świat celowy, niemal doskonały, rozumny. Za niedoskonałość świata odpowiada materia. Dobro jest osnową, zasadą i celem świata.
DEMIURG + WIECZNE IDEE + NIEDOSKONAŁA MATERIA = ŚWIAT

ETYKA
Teoria czterech cnót:

1. Mądrość - cnota części rozumnej duszy.

2. Męstwo - cnota części impulsywnej duszy.

3. Panowanie nad sobą - cnota części pożądliwej duszy.

4. Sprawiedliwość - łączy wszystkie części duszy wprowadzając w niej ład i harmonię.

Trzy tezy etyczne dobra stanowią hierarchę, najwyżej stoją dobra idealne, a wśród nich idea dobra, dobra realne są początkiem i etapem ku dobrom idealnym. Miłość to dążenie duszy do osiągnięcia i wiecznego posiadania idei dobra. Miłość nadzmysłowa jest celem, a miłość zmysłowa etapem ku niej.

TEORIA PAŃSTW
Teoria normatywna według idei dobra i sprawiedliwości. Uniwersalny charakter teorii nie liczy się z indywidulanymi uwarunkowaniami państwowymi. Obywatele mają mieć stałość w sposobie myślenia i odczuwania, więc wygnał z idealnego państwa poetów. Państwo funkcjonuje niczym organizm. Jednostka podporządkowana jest państwu, części ogółowi. Każdy ma wyznaczoną rolę w państwie. Hierarchiczny układ stanowy państwa:

1. Na czele struktury są filozofowie, bo znają dobro, które należy w państwie realizować (mądrość).

2. Pod nimi są strażnicy państwa, czyli wojsko (męstwo).

3. A najniżej rzemieślnicy (panowanie nad sobą).

Trzy stany tak jak trzy cnoty duszy: mądrość cnotą władców, męstwo - wojowników, panowanie nad sobą - rzemieślników, całość harmonijna - ustrój sprawiedliwości (cnota sprawiedliwości) prowadzą do harmonijnej całości - ustroju sprawiedliwości. Idealne państwo jest ascetyczne, dąży do idealnego celu wymaga, zatem wyrzeczenia się dóbr doczesnych, zniesienia własności indywidualnej, w tym osobistego życia rodzinnego (rygory dotyczą dwóch pierwszych stanów). Stan najniższy nie bierze udziału w dążeniu do doskonałości.

Arystoteles ze Stagiry.

Żył w latach 384-322. Urodzony w rodzinie lekarzy. Ojciec był lekarzem nadwornym króla macedońskiego, Filipa. Arystoteles był uczniem Platona, nauczycielem Aleksandra Macedońskiego. Założył i prowadził własną szkołę - Likeion (liceum). Kontynuatorzy: uczniowie Teofrast, Eudem z Rodos, komentatorzy: Aleksander z Afrodyzji. Twórcą syntezy filozofii Arystotelesa z myślą chrześcijańską był w średniowieczu św. Tomasz z Akwinu.

ARYSTOTELIZM
Filozoficzna doktryna środka. Stroni od rozwiązań skrajnych, próbując pogodzić stanowiska materialistów i idealistów. Konkluzja rozważań bliższa jednak myśli idealistycznej.

REALIZM POZNAWCZY
Źródłem poznania świat empiryczny, doświadczalny, realny, lecz nie jest on kresem procesu poznawczego; myśl racjonalna bazuje na empirii, lecz sięga dalej poznawczo, przekracza horyzont zmysłów; nie ma bytu samoistnego poza realnymi, konkretnymi rzeczami(tj. substancjami). Stanowisko poznawcze Arystotelesa było, zatem odrzucenie platońskiego idealizmu. Byt samoistny, to w języku Arystotelesa-substancja. Substancja składa się z 2 składników, innymi słowami kategorii: formy i materii. Forma ma własność pojęciową, ogólną, gatunkową. Materia bez formy jest nieokreślonością, bytem bezkształtnym. Materia nie istnieje samodzielnie, tak jak nie istnieją samodzielnie idee. Istnieją tylko kompozyty, zespoły materii i formy, czyli substancje-pogląd zwany HILEMORFIZMEM. Forma jest najważniejsza, jest realnym odpowiednikiem pojęcia, to rodzaj wcielające się idei. Poznajemy jedynie formę, bowiem forma utożsamiona została z pojęciem. Forma to upostaciowione pojęcie. Materia nieuformowana jest niepoznawalna. Forma, jako składnik pojęciowy rzeczy jest najważniejszą częścią substancji, jest istotą rzeczy. Cechy główne należą do definicji rzeczy, inne są elementem przygodnym, akcydensem np. składniki pojęcia człowiek-rozumność cecha główna i to jest jego istotą, a jego wygląd np. wzrost to cechy drugorzędne.

Inne kategorie:
Przyczyna i cel. Przyczyna sprawcza leży w formie, jest siłą, aktywnością. Materia jest bierna. Jest materiałem, jest dyspozycją. Forma jest energią, aktem, siłą działającą celowo. Forma jest zarówno przyczyną jak i celem rzeczy np. proces rośnięcia rośliny to aktualizowanie potencji-możliwości zawartej w nasieniu; ukształtowana roślina jest pełnym zaktualizowaniem potencji rośliny (entelechią).

Ontologia
Każda rzecz ma przyczynę. Funkcjonuje łańcuch przyczynowo - skutkowy. Istnieje pierwsza przyczyna, byt niezależny i samoistny o następujących cechach:

1. Nieruchomy i niezmienny; nie może być poruszany, bo nie byłby pierwszą przyczyną, a łańcuch przyczynowo - skutkowy nie może iść w nieskończoność; nie może poruszać sam siebie, bo byłby bytem złożonym.

2. Niezłożony, bo zespolenie z części musiałby mieć przyczynę.

3. Niematerialny, bo materia jest źródłem zmiany i wszystko materialne jest zmienne. Jest czystą forma, czystą energią, aktem.

4. Jest istotą duchową, skoro jest niematerialną formą.

5. Jest rozumem.

6. Porusza świat będący przyczyną i celem świata. Celem, który porusza świat.

7. Jest czystą myślą, gdyby za przedmiot myśli miał świat, to upodobnił się do niego i przejoł jego niestałe własności.

8. Jest tylko jeden, inaczej w świecie nie byłoby jedności.

9. Jest konieczny, nie zawiera materii, który nosi w sobie różne możliwości.

10. Jest doskonały, bo najdoskonalszym bytem jest forma, rozum, energia. Świat przypadkowy, niedoskonały, zależny, dowodzi istnienia bytu koniecznego, doskonałego, absolutnego.

Dusza
Jest formą, energią ciała organicznego. Dusza i ciało są nierozłączną całością. Dusza nie może istnieć bez ciała, a ciało nie może spełniać swych funkcji bez duszy, która ożywia ciało. Człowiek ma duszę myślącą. Jej atrybut-rozum-jest najwyższą zdolnością duszy. Rozum poznaje byt i dobro. Znając dobro, kieruje wolą, czyni wolę rozumną. Rozum kierujący wolą nazywa się praktycznym. Rozum poznający to rozum teoretyczny. Dusza ludzka łączy wszystkie zdolności duszy-wegetatywne i rozumowe.

Etyka
Nie ma innego dobra, niż realne. Trzeba ustalić, jakie ludzie stawiają sobie rzeczywiste cele, a nie im narzucać celów ponadczasowych jak u Platona. Człowiek dąży do szczęścia, doskonalenia się-eudajmonia. Działalność rozumy dwojaka: poznawcza i praktyczna: pierwszej funkcji odpowiadają cnoty dianoetyczne: np. hojność, męstwo. Arystoteles opracował doktrynę środka np. hojność to mediana pomiędzy rozrzutnością, a skąpstwem; męstwo to opcja środkowa między tchórzostwem, a zuchwalstwem. Najwyższym dobrem nie jest cnota, lecz szczęście. Nie chodzi jednak o doznawanie przyjemności, lecz postępowanie rozumne i cnotliwe, godne człowieka. Do osiągnięcia pełni szczęścia potrzebny jest człowiekowi nie tylko świat wartości etycznych i dianoetycznych, ale także sfera doznań cielesnych i dóbr materialnych.

Państwo
Człowiek z natury jest stworzony do życia w państwie. Celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka. System państwowy zależy od rożnych elementów: społeczno-gospodarczych, geograficznych, mentalnych danego narodu, kulturowych. Najlepsza forma ustrojowa - politeja oparta na rządach stanu średniego. To synteza ustroje demokratycznego i oligarchicznego, z przewagą zasad demokracji. Politeja ustrojem harmonijnym, stabilnym, prawnym gwarantującym pomyślność i swobody jak największej liczby obywateli. System ten jest oparty na maksymie umiarkowania i rozsądku.

Sceptycy

Sceptycy ("rozpatrujący", "rozważający", "wątpiący").
Główni myśliciele: Pirron 376-286, Karneades 214-129.

Początki sceptycyzmu u sofistów, cyników, cyrenaików, a także Platona, który negował wiedzę zmysłową. Sceptycyzm krytykował możliwości poznawcze człowieka, wiedzę, naukę. Sceptycyzm w założeniu jego twórców, wiódł do etycznej doktryny spokoju, wewnętrznego opanowania. Skoro żadnego problemu człowiek nie może zbadać i rozstrzygnąć, to winien porzucić spory i zachować spokój i powściągliwość. Mędrzec to ten, który nie angażuje się w dysputy, bo wie, że żadna argumentacja nie jest rozstrzygająca i pewna. Osiąga w ten sposób stan spokoju i w konsekwencji szczęścia. Pierwotny radykalny krytym poznawczy sceptyków, złagodził Karneades, teorię probabilizmu, nauką o sądach, ocenach prawdopodobnych.

Epistemologia
Żaden sąd nie jest logicznie mocniejszy od innego. Panuje równowaga sądów (izostenia). Metoda rozumowania sceptyków polegała na podawaniu sprzecznych ze sobą i równych wagą argumentacji sądów. Wiedza zmysłowa jak i pojęciowa jest równie bezsilna w dotarciu do prawdy.

Argumenty przeciw obiektywności wiedzy zmysłowej:

1. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różne gatunki istot. Są różne i rozmaicie zbudowane receptory; nie sposób rozstrzygnąć czyje i jakie receptory trafniej odbierają bodźce.

2. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez ludzi; subiektywizm postrzegania.

3. Te same rzeczy są różnie odbierane przez różne narządy zmysłowe człowieka.

4. Te sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od jej położenia i odległości od postrzegającego.

5. Te same rzeczy są różnie postrzegane, zależnie od osobistych warunków postrzegającego, np. w stanie choroby.

6. Rzeczy są postrzegane bezpośrednio, lecz pośrednio przez środowisko, w którym rzecz się znajduje.

7. Te same rzeczy wywołuje różne spostrzeżenia w zależności od tego, w jakiej występują ilości i w jakim układzie.

8. Wszelkie spostrzeżenia są względne i zależne od natury postrzegającego i od warunków, w jakich znajduje się postrzegana rzecz.

9. Rzeczy są postrzegane inaczej w zależności od tego, czy już przedtem i jak często przedtem były postrzegane.

10. Sąd człowieka o rzeczach jest zależny od jego wychowania, obyczajów, wiary i przekonań.

Argumentacja przeciw wiedzy pojęciowej
Przedmiotem pojęć jest gatunek. Gatunek winien obejmować wszystkie podległe mu cechy jednostek. Nie jest to jednak możliwe, bo musiałby gatunek zawierać jednocześnie wszystkie własności indywiduów, np. drzewo musiałoby być jednocześnie klonem i bukiem; być szpilkowe i liściaste; każde drzewo musiałoby posiadać wszystkie własności gatunku, co jest absurdalne. Gatunek, zatem nie istnieje i żaden przedmiot nie odpowiada pojęciom, więc nie poznajemy przez pojęcia. Wnioskowanie logiczne też nie jest możliwe. Popełniamy błędne koło w dowodzeniu, np. z przesłankami, że wszyscy ludzie są śmiertelni, twierdzimy, że X jest śmiertelny, ale w założeniu już jest zawarty sąd; konkluzje są, zatem obecne w przesłankach, co jest błędem logicznym, czyli myślenie logiczne jest wewnętrznie sprzeczne. Inny błąd rozumowania to opieranie się na nieuzasadnionych przesłankach, bowiem wyprowadzamy przesłanki na podstawie skończonej ilości przykładów, więc nasz osąd bazuje na wyrywkowych próbkach, a należałoby weryfikować każdą, może nieskończoną, ilość przypadków, co z kolei nie jest wykonalne. Absurdalna jest zdaniem sceptyków, analiza przyczynowo - skutkowa. Przyczyna nie może być wcześniejsza od skutku, bo nie byłoby koniecznego stanu łączności między przyczyną, a skutkiem; nie byłoby przyczyn; gdy istnieje skutek. Tym bardziej przyczyna nie może występować wraz ze skutkiem, bo nie byłaby odróżnialna przyczyna od skutku. A jeszcze większym nonsensem byłoby uważać, że przyczyna następuje po skutku.

Teologia
Sceptycy zauważają panującą rozbieżność opinii wśród filozofów, teologów na temat natury bóstwa, co już uniemożliwia wyrobienie o nim obiektywnego zdania. Pojęcie bóstwa jest doskonałe, to musi posiadać wszystkie cnoty, w tym możność znoszenia cierpień, ale jeśli doznaje cierpień, to nie może być bytem doskonałym. Jeśli jest doskonałe to winno być nieograniczone i stąd nieruchome=nieporuszone to bezduszne, a bezduszne to niedoskonałe; a jeśli z kolei ulega afektom to jest niedoskonałe jak człowiek. Pojęcie opatrzności boskiej też jest sprzeczne. Opatrzność winna czuwać nad wszystkimi osobnikami, czemu fakty przeczą. Jeśli natomiast opiekuje się tylko niektórymi, to jest bóstwem niesprawiedliwym, co z kolei kłóci się z naturą boską. Nie można udowodnić istnienia bóstw, a nie zaprzeczyć ich obecności.

Etyka
Sceptycy konstatowali rozbieżności wśród etyków na temat teorii etycznych. Nie ma także jednoznacznych norm moralnych i obyczajowych. Społeczeństwa kierują się różnymi wartościami. Panuje dowolność w rozumieniu, czyn jest dobro. Nie ma też dobra naturalnego, kryteria są umowne, konwencjonalne. Dobro jak i zło są niepoznawalne. Aby funkcjonować w życiu zbiorowym, trzeba wsłuchiwać się w naturalny popędy i obyczaje. Skoro nie ma aksjomatów postępowania, należy kierować się reguła rozsądku.

Cynicy

CYNICYZM
Antystens z Aten - Antystens przejął od Sokratesa myśl, że najważniejsza w życiu jest cnota. Dodał interpretację, że skoro cnota jest najważniejsza, to wszystko inne jest bez znaczenia, obojętne, w tym wiedza, co było interpretacją zupełnie odległą d myśli sokratejskiej - cnota to wiedza. Szedł dalej w odstępstwach od Sokratesa. Zaprzeczał, że pojęcia mogą być samoistnym źródłem poznania. Przyjął pogląd sofistów - sensualizm, czyli ograniczał poznanie do spostrzeżeń. Według cyników istnieją tylko konkretne rzeczy, a nie pojęcia, np. konkretny człowiek, a nie człowieczeństwo. Jedynym dobrem i celem życia jest cnota. Cynicy mówili, że cnota ze swej natury jest dobra. Pozostałe wartości są umowne, konwencjonalne. Poza cnotą wszystko inne jest niepotrzebne, tylko cnota jest samym szczęściem. Głosili obojętność dla pozornych dóbr, w tym materialnych. Tylko cnota daje wolność i niezależność. Zalecali życie według natury. Krytykowali bogacenie się. Atakowali instytucje społeczne i państwowe, jako twory konwencjonalne (zbieżność z niektórymi sofistami). Cnota jest jedną i ta sama dla wszystkich ludzi. Ludzie są równi, bo majątek i pochodzenia nie mają znaczenia. Cynicy żądali równouprawnienia, w tym niewolników i kobiet. Nie uznawali granic państwowych, byli kosmopolitami.

CYRENAICY
Asystyp z Cyreny - dla cyrenaików sprawy praktyczne były ważniejsze od teoretycznych (wpływy sofistów), lekceważyli wiedzę, bowiem pochodzi od zmysłów i jako taka jest niepewna i względna. Stanęli na stanowisku subiektywizmy. Poznajemy tylko własne stany emocjonalne, a nie rzeczy, które te uczucia wywołują. Stany są albo przyjemne, albo przykre i tylko to doznajemy. Przyjemność jest jedynym dobrem, a przykrość jedynym złem. Zabiegajmy o przyjemność - hedonizm. Sokrates łączył dobro i przyjemność, ale głosił, że dobro daje przyjemność, natomiast Arystyp uważał, że przyjemność jest jedynym dobrem. Przyjemność jest stanem przelotnym, chwilowym, to moment, kiedy działa bodziec, zatem te chwile są celem życia, trzeba przyjemność chwytać - carpe diem. Przyjemność jest natury cielesnej i jest stanem pozytywnym. Stan negatywny to brak cierpienia. Wszystko jest dobre, gdy daje przyjemność. Nie ma zróżnicowania przyjemności.

1. Teodoros twierdził, że dobrem i celem życia nie jest chwilowy stan przyjemności, a stała radość; złem nie jest chwilowa przykrość, lecz stały smutek. Przyjemność duchowa jest odrębną klasą przyjemności obok cielesnych.

2. Hegezjasz uważał, że celem życia jest brak trosk i smutków, brak przyjemności. Pozytywnej przyjemności nie można osiągnąć, zostaje cel negatywny. Aby go osiągnąć trzeba wyrzec się wszystkiego, zobojętnieć dla życia i śmierci. Namawiał do śmierci, która łatwiej niż życie może uwolnić od cierpienia.

3. Annikeris wprowadził różnice jakościowe między przyjemnościami. Zachęcał do wyższych przyjemności, takich jak przyjaźń, miłość do ojczyzny.

EPIKUREIZM
Epikur - szkoła ta oparta jest na myśli cyrenaików - hedonistyczna etyka i sensualizm. Epikur przedstawiał pogląd materialistyczny, oparty na koncepcji atomistycznej Demokryta. Zwolennikami epikureizmu w Starożytnym Rzymie byli Horacy i Lukrecjusz.

ETYKA
Szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Szczęście to już brak cierpienia, bowiem naturalny stan człowieka jest stanem przyjemnym, radosnym, (jeśli tylko nie dotyka go przykrość). Stan wrodzony to usposobienie szczęśliwe. Życie jest radością, ale jest krótkie i przemijające. Trzeba cieszyć się chwilą życia. Życie po życiu nie istnieje. Dusza jest cielesna, choć swoistej materii nie ma. Jest zniszczalna, jaki i ciało. Nie ma nieśmiertelności. Bogowie wprawdzie istnieją, wiodą szczęśliwy byt i nie zajmują się światem. Troska o świat nie da się pogodzić z beztroskim, błogim, a więc boskim bytowaniem. Jesteśmy zdani na siebie i nasz los, w tym szczęście, jest w naszych rękach. Rozum jest niezbędny do osiągnięcia szczęścia. Wybiera trafnie przyjemności i kieruje racjonalnie myślą, aby nie zakłóciła stanu spokoju.

'Nie ma życia przyjemnego, które nie byłoby rozumne, moralnie podniosłe i sprawiedliwe, ani też nie ma życia rozumnego, moralnie podniosłego i sprawiedliwego, które nie byłoby przyjemne.'

'Najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb.

Negatywna przyjemność jest wyższa. Nie zabiegać o przyjemności, ale unikać cierpień. Pozytywna przyjemność trudniejsza do osiągnięcia - ryzyko niezaspokojenia potrzeb, co rodzi stan cierpienia. Nie ma jakościowych różnic między przyjemnościami.

Epikur propagował jednak wzorzec życia oparty o wartości duchowe. Epikur zachęcał do życia skromnego, prostego i spokojnego, spędzanego w gronie najbliższych osób - 'Nie uczty i pochody świąteczne, rozkosze miłości i podniebienia przy zastawnych stołach czynią życie słodszym, lecz trzeźwy rozum, który odrzuca błędne mniemania, najwięcej niepokoju sprawiające duszy.' Należy dbać o cnoty, choć tylko, jako środki do realizacji przyjemności, np. przyjaźń jest ważna, bo daje bezpieczeństwo i spokój potrzebne jednostce, ale przyjaźń nie jest celem, lecz tylko środkiem pomocnym dla człowieka. Podobnie społeczeństwo to instytucja służąca do realizacji egotycznych, ale rozumnych celów poszczególnych osób. Państwo jest funkcją egoistycznych interesów obywateli.

Cztery lęki człowieka i środki zaradcze:

1. Strach przed niemożliwością osiągnięcia szczęścia; radość jest jednak osiągalna, należy tylko żyć rozumnie;

2. Strach przed cierpieniem - to nie cierpienie, lecz lęk przed nim trapi człowieka; cierpienie, jeśli jest długotrwałe, to nie jest silne, a jeśli jest silne to nie długotrwałe;

3. Strach przed bogami; nie ingerują w życie człowieka;

4. Strach przed śmierci; 'śmierć nie dotyka nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas'

Stoicyzm

Twórca kontynuacja cynizmu, zwłaszcza w kwestiach etycznych, także wpływy arystotelizmu. System filozoficzny powstał w III w. p.n.e. w Atenach. Twórca to Zenon z Kition na Cyprze, który zetknął się w Atenach z poglądami z poglądami Sokratesa, cyników, platoników i arystotelików. Założył własną szkołę w Atenach w tzw. BRAMIE MALOWANEJ-STOA POIKILE, stąd nazwa. Najwybitniejszy kontynuator to Chryzyp. Prąd filozoficzny stoików był bardzo popularny w starożytnym Rzymie. Stoiccy myśliciele w Rzymie to: Seneke, Epiktet, Cyceron oraz cesarz Marek Aureliusz panujący w latach 161-180.

Ontologia
System monistyczny, materialistyczny, czym zrywano z dualizmem platońskim i Arystotelesa. Świat ma budowę jednolitą. Jest materialny, ale zarazem ożywiony i boski. Bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu. Te właściwości mają tylko ciała, zatem wszelki byt ma charakter cielesny. Co niematerialne, duchowe jest, zatem niebytem. Dusze, jeśli istnieją, muszą być cielesne, choć tę ich cielesność rozumieli stoicy, jako materie szczególną.

Formę arystotelesowską traktowali stoicy, jako subtelną materię, którą określali słowem PNEUMA (tchnienie) -stan skupienia między ogniem i powietrzem. Pneuma przenika i modeluje "surową" materię, nadaje jej dynamizm. Pneuma staje się duszą, rozumem, nadaje własność rzeczom martwym. Pneuma jest wszechobecna. Przenika świat. Jest źródłem życia, jedności wszechświata, ma boski charakter. Bóg objawia się z pneumą. Świat, a bóg to jedność w pneumie. Bóg nie istnieje poza światem, jest w świecie, a wręcz jest tym samym co świat-PANTEIZM. Świat jest jeden, rozumny, wieczny, nieograniczony, nieskończony, po prostu boski. Pneuma, jako rozumna, działa celowo-FINALIZM. Pnemua=logos. Prawo rozumu i prawo przyrody, natury stało się jednym i tym samym. Wg Marka Aureliusza: "Wszechświat jest jeden i bóg jest jeden we wszystkim, i substancja jedna, i jeden cel dla istot jednorodnych i jednego używających rozumu".

Epistemologia
Przedmiotem pojęć ogólnych nie są wprawdzie rzeczy materialne, niemniej pojęcia są jedynie wytworami mowy. Pojęcia nie mają odpowiednika w rzeczywistości i są to tylko konstrukcje, schematy myślowe, pozbawione realnego desygnatu. Poznajemy tylko konkretnie bytujące, indywidualne przedmioty, obiekty.

Etyka
Kult naturalny, bowiem natura, jako przeniknięta pneumą jest boska, harmonijna, rozumna. Zadaniem człowieka - żyć zgodnie z naturą, to realizacja doskonałości, droga ku szczęściu. Życie z naturą to życie wolne, zgodne z rozumem, rozsądkiem, oparte na wiedzy i unikaniu namiętności. Naturą człowieka rozumność. Ideałem człowiek rozumny, prawy, co czyni go szczęśliwym, wolnym. Cel moralny -osiągnięcie stanu beznamiętności (apatia), nie ulegać namiętnościom, afektom jako czynnikom bezrozumnym. Zobojętnieć zwłaszcza dla dóbr życiowych, choć ich się nie wyrzekać, ale i nie zabiegać. Wartości duchowe na plan pierwszy. Istotne dla stoików jest życie społeczne. Interes własny, wprawdzie ważny, należy jednak harmonizować ze wspólnym, ogólnym. Społeczeństwo jest organicznym zespołem. Państwo wspomaga więzi społeczne, ale nie deprecjonuje jednostek. Instytucja państwa musi kierować się prawem oraz sprawiedliwością. Człowiek ma wyzwania względem rodziny, grupy lokalnej, społeczności państwowej, a także ludzkości jest charakterystyczne dla innych nacji i ich kultur.

FILON

Żył w Aleksandrii (25 p.n.e-50 n.e.) Myśliciel pochodzenia żydowskiego. Dokonał syntezy filozofii greckiej (głownie platońskiej i arystetelowskiej, a także stoickiej) z teologią judaistyczną.

Ontologia
Kategorią centralną w systemie Filona jest Bóg. Wyobrażanie o Bogu łączy koncepcję grecką ze Starym Testamentem. Bóg jest absolutny, bytem niezależnym, jedynym, niezłożonym, niezmiennym, wiecznym, ponadczasowym i ponad przestrzennym(cechy zaczerpnięte od filozofów greckich). Prócz tego Bóg wg Filona był osobą, dobrotliwy, potężny i wszechwiedzący (cechy przyjęte od judaizmu). Bóg był niedostępny, niepojętny, bytujący poza światem i poza poznaniem. Filońskie utożsamianie boskiego bytu niezmiennego z niepojętą osobą, to dobitny przejaw syntezy filozofii greckiej z religijnym prądem judaizmu. Swoistą antytezą Boga jest materia. Czerpiąc z Platona, Filon definiował materię, jako twór bezkształtny, bezwładny, bezduszny, pozbawiony własności, wręcz zły. Nie może pochodzić od Boga. Jest odwieczna. Transcendentny Bóg utworzył świat i o niego się troszczy poprzez byt pośredni - LOGOS (określenie, które pojawiło się już u stoików). Logos jest szczeblem pośrednim między Bogiem, a światem. Filon zaczerpnął pomysł od idei platońskiej, a dopełnił go ujęciem teologicznym. Logos to idee w Bogu, to jednocześnie myśli i siły boskie, bowiem myśl boska natychmiast przeistacza się w czyn. Logos to zarazem byt osobowy, to wysłannik i zastępca Boga. Jego stwórcą jest Bóg, a Logos bezpośrednim twórcą świata, którego ukształtował z materii. Koncepcja bytów stopniowalnych hierarchicznie od doskonałości do niedoskonałości (Bóg, Logos, świat materialny) nosi nazwę GRADUALIZMU METAFIZYCZNEGO. Elementem boskim w człowieku jest dusza, a ścisłej jej część rozumna, duchowa, a nie zmysłowa.

Etyka
Człowiek należy do niższych bytów w hierarchii bytów. Winien dążyć do powrotu do Boga, do złączenia się z Bogiem. Umożliwia to dusza wyzwalająca się z materii, ale nie drogą dyskursywną, lecz poprzez stany mistycznej ekstazy, kontemplacji duchowej. Bóg pomaga na tej drodze zsyłając objawienie. Pomocą Biblia, która zawiera prawdę objawioną.

ORYGENES

185/186-254 - chrześcijanin, teolog, filozof. Pochodził z Aleksandrii. Przez pewien okres był wpływowym intealistą chrześcijańskim, który ostatecznie popadł w oskarżenie o herezję i został potępiony przez synod aleksandryjski. Głosił koncepcje na gruncie chrześcijańskim, pokrewne Filonowi i neoplatończykom, czerpał ze schematu gradualizmu aleksandryjskiego (triada aleksandryjskiego).

Metafizyka
Bóg, jako byt niepojętny, niezmienny, nieskończony, niematerialny (tradycja starogrecka); zarazem Bóg jest dobrocią i miłością(nauka chrześcijańska).Chrystus to Logos-hipostaza, pośrednie ogniwo między Bogiem, a światem; pierwszym szczeblem w przejściu od Boga do świata, od jedności do mnogości, od doskonałości do niedoskonałości; wyłonił się z Boga, a z niego świat; jest właściwym stwórcą świata, a także jego zbawcą. Najniższe ogniwo schematu gradualistycznego to świata-a w nim duchy i materia są bytami boskiego pochodzenia, stworzone z niczego, ale odwiecznie, bo Bóg, jako odwieczny, również kreuje odwiecznie. Duchy upadłe, które odwróciły się od Boga, zmieszały się z materią. Wcielenie Chrystusa-Logosa oznacza rozpoczęcie procesu zbawienia duchów, uwolnienia od zła i materii. Wraz z wcieleniem następuje proces odwrotny do poprzedniego (odwrócenie się od Boga) -nawrócenie się do Boga poprzez poznanie przez duchy ich właściwej materialnej natury, obcującej kiedyś z Bogiem. Końcem świata będzie powrót bytów do pierwotnego źródła, do Boga-APOKATASTAZA.

Neoplatonizm

Główny przedstawiciel PLOTYN (ok. 203-269/70). Studia filozoficzne odbył w Aleksandrii. Resztę życia spędził w Rzymie. Wpływy u cesarza Galiena. Kontynuatorzy, jako filozofii: Porfiriusza, Jamblich. Posiłkował się myślą Platona, Arystotelesa, stoików, a przede wszystkim Filona.
Teoria emanacji
Jest tylko jeden boski byt, ekspandujący, rozwijający się i przebierający różne formy. Wszechświat z bogiem tworzą rodzaj jedności, (co np. sankcjonowało przez Plotyna astrologię), choć bóg w tym systemie filozoficznym nie jest tym samym, co wszechświat, gdyż jest ponad wszystkim. Boski byt przypomina naturę światła, którego istotą jest promieniowanie. Wywołane postacie są promieniami bytu; jego emancją, przejawami jego ekspansji.
Świat ziemski wywodzi się od bytu boskiego, jest jego kolejną emancją, ale mniej doskonałą. Porządek powstania bytu jest, bowiem porządkiem zmniejszającej się doskonałości. Naczelnym bytem jest absolut = Bóg, to źródło wszystkiego, co istnieje. Kulminuje w sobie wszystkie kategorie doskonałości.
Absolut to twór przeważający zdolności poznawcze człowieka. Nie sposób ogarnąć go rozumem, przybliża doń trop irracjonalny. Z absolutu emanują pozostałe formy bytu, lecz coraz mniej doskonałe, jakby siła boskiego światła przygasła, im dalej od absolutu. Te kolejne emanacje ogniwa to HIPSTAZY. Pierwszą hipostazą to świat ducha, świat idealny. Kolejną hipostazą jest świat psychiczny - to dusza świata, w której są dusze jednostkowe.
Świat dusz jest emanacją świata idei. Ostatnią hipostazą to materia, twór najmniej doskonały, ale który jest pochodną absolutu (inaczej w innych systemach mówiących o odwiecznej materii), dlatego Plotyn ostrożnie uznawał piękno świata zmysłowego, niemniej mówiono o nim, że wstydził się, że ma ciało.

Dusza
Dwuskładnikowa, funkcja zmysłowa i funkcja duchowa, niematerialna. Ta pierwsza odpowiada za niedoskonałość i grzechy. Ta druga ma pochodzenie z bytami wyższymi, doskonalszymi. Jako związana z ciałem, utraciła kontakt z boskim bytem i zadaniem człowieka jest nawrócenie, zwrot ku najwyższej doskonałości i odwrócenia się w akcie ekstatycznym, intuicyjnym, drogą ćwiczeń ducha i oczyszczenia.

Sztuka
Bardzo wysoko oceniana przez Platona dziedzina twórczości ludzkiej; działalność zbliżona do kreatywności boskiej; twórczość urzeczywistnia idee. Grecy uważali, że sztuka jedynie naśladuje rzeczywistość i artysta nie różnił się wiele od rzemieślnika. Plotyn podniósł wydatnie rangę twórczości.

ŚW. AUGUSTYN

354 - 430 - chrześcijanin od 386 r. pod wpływem kazań biskupa Mediolanu św. Ambrożego i dzieł neoplatońskich. Został kapłanem, a następnie biskupem Hippony. Jego myśl filozoficzno-teologiczna bazuje na koncepcji platońskiej i neoplatońskiej.

Zarys poglądów
Nacisk na psychologiczną introspekcję (Boga poznajemy w swoim wnętrzu przez duszę), przewaga woluntaryzmu nad intelektualizmem Bóg, jako byt nieskończony, personalny;
świat - twór nadprzyrodzony, dzieło łaski (miłości); doktryna miłości i łaski bożej;
nauka o predestynacji (uprzedni wybór przez Boga ludzi do zbawienia i kategoria odrzuconych);
teologiczno-filozoficzna koncepcja dziejów świata (historiofilozofia), jako arena walki dobra ze złem.

Metafizyka
Bóg jest centralną kategorią myśli św. Augustyna. Jest to pogląd teocentryczny. Istnieje pełna zależność świata od Boga Stwórcy. Bóg jest największym bytem, bo istnieje z własnej natury, inne byty mogłyby nie istnieć. Bóg jest bytem niezależnym, inne byty istnieją tylko dzięki Niemu. Bóg jest przyczyną wszelkiego bytu. Stworzył świat i stale podtrzymuje jego istnienie: `Gdyby Bóg rzeczom stworzonym swą twórczą moc odjął, przepadłaby. Bóg włada światem, troszczy się o niego: `Nie należy słuchać tych, którzy nauczają, że wyższymi świata dziedzinami rządzi Opatrzność, niższą zaś częścią wstrząsają okoliczności i ruchy przypadkowe'. Bóg jest najważniejszym przedmiotem poznania: `Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej'. Poznanie innych bytów nie ma większego znaczenia: `Poszukiwania bardzo ciekawe i bardzo próżne'. Główny wysiłek poznawczy ma być skierowany na Boga. Jednocześnie Bóg jest przyczyną poznania, bowiem Bóg oświeca człowieka. Bez boskiego oświecenia (iluminacji łac. iluminatio) umysłu człowieka, nie moglibyśmy dostrzec, pojąć prawdy. Ta teoria poznania zwie się iluminizmem i nawiązuje do chrześcijańskiej doktryny łaski. Bóg jest najwyższym dobrem, przyczyną wszelkiego dobra, jest celem życia. Dobro to należenie do Boga. Szczęście człowieka polega na dążeniu do Boga i zespoleniu się z Nim: `Uczyniłeś nas dla Siebie i niespokojne jest serce nasz, póki nie spocznie w Tobie'. Bez pomocy Boga (aktu łaski) człowiek nie może własnoręcznie osiągnąć dobra i szczęścia. Bez pomocy bożej łaski, człowiek nie może czynić dobrze i osiągnąć zbawienie. Augustyn połączył myśl filozoficzną starogrecką z ujęciem chrześcijańskim. Bóg jest bytem nieskończonym, wiecznym, przyczyną świata, (o czym nauczała już filozofia grecka) i zarazem osobą godną miłości, tym, który kieruje światem i jest jego sędzią (myśl chrześcijańska). Również przyroda nie mogłaby funkcjonować bez stałej aktywności bożej - supernaturalizm. Świat jest wolną kreacją Boga. Jest dziełem rozumnym. Został stworzony wg idei, które są w umyśle boskim. W Bogu istnieje idealny wzór realnego świata. Istnieje, zatem świat idealny w Bogu i świat realny w postaci ucieleśnionych idei bożych. Jak pisał św. Augustyn: `Idee są to główne formy lub zasady rzeczy, trwałe i niezmienne, które znajdują się w umyśle bożym' - jest to koncepcja określana chrześcijańskim platonizmem.

Dusza
Koncepcja spirytualistyczna duszy, która jest substancją samoistną i nie ma nic w sobie materialnego. Jej funkcje: myśl, wola, pamięć. Dusza jest doskonalsza od ciała, gdyż jest pokrewna Bogu. Jest niezniszczalna i nieśmiertelna. Dusza poznaje Boga, zawiera prawdę o Bogu. Należy dbać o duszę, a nie o ciało. Ciało z jego pragnieniami zmysłowymi utrudnia poznanie prawd wyższych, duchowych. Przejawem życia duchowego jest nie tyle rozum, co wola. O naturze człowieka przesądza jego strona wolicjonalna, a nie intelektualna, analogicznie jest u Boga. Prymat woli nad rozumem to woluntaryzm. Tym poglądem św. Augustyn zerwał ze starogreckim intelektualizmem. O Bogu dowiadujemy się w pierwszym rzędzie poprzez wiarę, która jest aktem bliższym woli niż rozumu. Wiara, jako akt wolicjonalny związana jest bardziej z uczuciem, stanem emocjonalnym, intuicyjnym niż intelektualnym. Akt rozumowy musi być ściśle sprzęgnięty z aktem wiary, decyzją wolicjonalną: `Zrozum, byś mógł wierzyć, wierz, byś mógł zrozumieć'. `Są rzeczy, którym wierzyć nie będziemy, jeśli ich nie zrozumiemy i są inne, których nie zrozumiemy, jeśli nie będziemy w nie wierzyć'. Nie wystarczy znać dobro, by je czynić, trzeba dobro kochać, kierować się ku niemu wolą miłości, zwłaszcza ku dobru najwyższemu, czyli Bogu. Człowieka musi w tym wspomagać łaska boża.

Etyka
Problem istnienia zła w świecie stworzonym przez dobrego Boga św. Augustyn tłumaczył, że zło jest wynikiem działania złej woli człowieka: `Bóg dobrą ustanowił przyrodę, lecz zatruła ją zła wola'. Zło nie ma samorodnego bytu, jest brakiem dobra. Zło nie jest kreatywne, jedynie psuje, niszczy dobro. Zło wypływa od człowieka, dobro od Boga. Bez łaski, człowiek nie może czynić dobra, ale też na łaskę nie może zasłużyć. Łaska nie jest udzielana za zasługi, bo żaden człowiek nie jest w stanie działać dobrze bez uprzedniej łaski. Na łaskę nikt nie zasłużył, łaska nie jest zależna od człowieka a od Boga. Dobrymi uczynkami nie osiągnie się łaski, bo nie można zrobić dobrego uczynku bez stanu łaski. Samowolnie czynimy tylko zło. Nie wszyscy otrzymali łaskę. Ludzkość dzieli się na tych, co łaskę otrzymali i na tych, co jej nie dostąpili. Bez łaski ci źli będą popełniać zło, a pozostali, którym dana została łaska, będą czynili dobro. W związku z tym ci, którzy dostąpili aktu łaski będą zbawieni, a pozostali potępieni. Ludzkość bez stanu łaski tworzy `państwo ziemskie', a ludzkość w stanie łaski `państwo Boże' (civitas Dei - civitas terrena). Dzieje świata to walka tych państw. Ostatni okres dziejów świata wiąże się z przyjściem na świat Zbawiciela. Po zakończeniu czasu ziemskiego członkowie `państwa Bożego' osiągną wieczną szczęśliwość, inni wieczne potępienie.

---