Nauki o człowieku a język

Język

• zjawisko podstawowe i uniwersalne w działaniu poznawczym i społecznym człowieka

• pełni doniosłą rolę w kulturze i ludzkiej egzystencji (determinacja form myślenia, istotny element interakcji społecznych, ważny komponent kultury symbolicznej - współtworzenie komunikatów)

• przedmiot zainteresowań językoznawstwa, psycholingwistyki, etnolingwistyki, socjolingwistyki

Psycholingwistyka

B. F. Skinner

• pozostał w kręgu inspiracji Watsona i Pawłowa

• stworzył oryginalną teorię mowy, wykorzystujac założenia teorii uczenia

• mowa jest reakcją motoryczną, której trwałość jest uzależniona od wzmocnienia (nagrody). Brak wzmocnienia prowadzi do wygaszenia reakcji werbalnej. Np. Prośby, żądania, rozkazy są wzmacniane poprzez zaspokojenie potrzeb wypowiadających je jednostek

N. Chomsky

• zasadniczą cechą języka jest jego twórczy charakter. Dziecko tworzy i rozumie zdania, których nigdy przedtem nie słyszało

• kompetencja językowa (umiejętność tworzenia poprawnych zdań w danym języku, umiejętność ich rozumienia i oceniania) jest biologicznie przypisaną cechą gatunkową człowieka.

J. Piaget

w kształtowaniu się zachowań mownych u dzieci można wyróżnić 4 stadia:

• stadium senso - motoryczne (do 2 r. ż.) Dziecko uczy się koordynować funkcje percepcyjne i motoryczne. Stadium presymboliczne.

• stadium preoperacyjne (od 2 - 7 r. ż.) Początki zachowań symbolicznych, mowa egocentryczna.

• stadium operacji konkretnych (od 7 - 11 r. ż.) Poszerzony repertuar symboli, uwzględnienie przeszłości i przyszłości w działaniach, mowa socjalizowana.

• stadium operacji formalnych (od 12 - 15 r. ż.) Rozumowanie logiczne, umiejętność eksperymentowania, udoskonala się socjalizacja mowy.

Wygotski proponuje inny model rozwoju mowy:

• stadium naturalne - preintelektualna mowa i prewerbalne myśli

• stadium - dziecko używa poprawnych struktur gramatycznych bez ich rozumienia

• stadium eksterioryzacji znaków i operacji zewnętrznych, mowa egocentryczna, np. liczenie na palcach, dźwięki dla siebie

• stadium interioryzacji - dziecko liczy pamięciowo, nie na palcach

Łuria

• język jako narzędzie regulacji działania. W początkowych stadiach rozwoju mowy, dziecko posługuje się nią wyłącznie w celu porozumiewania się z innymi. W miarę rozwoju dziecka - mowa staje się ośrodkiem organizującym jego doświadcznie i regulującym działania.

A. A.Leontiew

psycholingwistyka w momencie swych narodzin dążyła do objęcia 5 zagadnień:

• charakter języka i natura aktywności werbalnej

• hierarchiczna organizacja czynności mownych

• statystyczne prawidłowości zachowań werbalnych

• psycholingwistyczne problemy znaczenia

• problemy pozajęzykowych uwarunkowań zachowań mownych (motywacja, język, kultura)

I. Kurcz

psycholingwistyka - dział psychologii zajmujący się używaniem języka przez człowieka. Niezbędne jest rozróżnienie terminów język i mowa, wprowadzenie pojęcia kompetencji językowej w odróżnieniu od pojęcia wykonania

E. Sapir

język i sposób naszego myślenia są nierozerwalnie ze sobą splecione, wskutek tego społeczności mówiące różnymi językami żyją w różnych rzeczywistościach. Różnice pomiędzy językami powodują, iż używający ich ludzie odmiennie postrzegają świat

Socjotyka

nowa płasczyzna analiz, zaproponowana przez C. W. Millsa

obejmuje:

• socjologiczne zjawiska uwikłane w funkcjonowanie języka

• sposoby, jakimi zjawiska językowe ograniczają czy stymulują formy myślenia

Mills proponuje, aby w każdym systemie językowym wyróżniać 3 wymiary: pragmatyki, semantyki i składni

Geneza i sposoby uprawiania socjologii języka

Socjolingwistyka

• nauka badająca społeczne znaczenie systemu języka oraz użycia języka

• dział językoznawstwa

• bada związki między faktami językowymi a społecznymi

• bierze pod uwagę kontekst, w jakim zachodzą akty komunikacji

• przedmiot badań socjolingwistycznych można wyrazić formułą: kto, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu mówi

• dyscyplina raczej nowa

• 3 założenia charakterystyczne dla socjolingwistyki, wskazujące na jej genezę:

1. Społeczność językowa, będąca zarazem pewną zbiorowością społeczną, posługuje się złożonym repertuarem środków językowego porozumiewania się

2. Istnieją reguły rządzące wyborem środków językowych w zależności od społecznych cech sytuacji komunikowania (ceremoniał, zwroty grzecznościowe, sytuacje formalne i nieformalne, dystanse płci, wieku i statusu społecznego)

3. Zróżnicowanie językowe, pochodne od zróżnicowania kulturowego i społecznego

Punkt zwrotny w historii językoznawstwa:

oddzielenie języka (langue) od procesu mówienia (parole) jako dwóch różnych aspektów całościowo pojętego zbioru zjawisk stanowiących ludzką mowę (langage) przez Ferdynanda de Saussure'a

Język

• zbiór reguł porządkujących indywidualne akty mówienia

• stanowi wobec jednostki fakt zewnętrzny, niezależny od procesu mówienia

• uporządkowany system narzuconych reguł

• ma 2 podstawowe piętra konstrukcyjne: monemy - cząstki, niosące znaczenie, odnoszące się do świata zewnętrznego, fonemy najbardziej podstawowe, najmniejsze i niepodzielne cząstki wypowiedzi językowej

Mowa

• zmienna, przypadkowa

• podległa woli jednostkowej

• kulturowo uwarunkowana

J. P. Rona

proponuje odróżnić socjolingwistykę:

1. lingwistyczną - opis wewnętrznej struktury języka

2. nielingwistyczną - wzajemne wpływy języka i społeczeństwa

Podobie czyni jeden z najbardziej znanych socjolingwistów -

J. A. Fishman:

1. socjologia języka - w jej obrębie społeczeństwo traktowane jest jako kategoria obszerniejsza od języka

2. socjolingwistyka - wywodzi się z lingwistyki, podporządkowuje w opisie i wyjaśnianiu fakty społeczne zjawiskom językowym, dzieli się na:

• socjolingwistykę opisową - opis ogólnie akceptowanego sposobu użycia języka w społeczeństwie

• dynamiczna socjologia języka - badanie i wyjaśnianie zmian w zachowaniach językowych i zmian postaw wobec języka

Społeczne uwarunkowania zróżnicowań językowych

Jednostką analizy socjologicznej jest społeczność językowa (może być jedno-, jak i wielojęzyczna) - jest to grupa ludzi żyjących wspólnie na pewnym terenie i utrzymujących ścisłe stosunki, komunikujących się za pomocą różnych form językowych. W obrębie takiej społeczności może występować wiele różnych języków oraz wiele ich odmian.

Repertuar językowy

zbiór wszystkich form językowych, używanych przez członków danej społeczności językowej podczas powszechnych aktów komunikacji.

Klasyfikacja repertuarów językowych Ch. Fergusona:

1. język główny

2. język mniejszości

3. różne typy języków specjalnych, np. języki używane dla celów religijnych, języki stosowane w literaturze

W społecznościach wielojęzycznch

jeden język wyraźnie odcina się od drugiego, więc odróżnienie ich nie sprawia większego kłopotu. Przynależność do pewnej kategorii społecznej pociąga za sobą używanie określonego, odmiennego języka.

Ludzie dwujęzyczni

od wczesnego dzieciństwa posługują się dwoma różnymi językami. Najczęściej jest tak, że jednym z tych języków jednostka posługuje się w pewnych dziedzinach życia (dom, życie rodzinne), drugim zaś w odmiennych, bardziej publicznych sytuacjach (szkoła, urzędy, sprawy polityczne)

W społecznościach jednojęzycznych

wyróżnienie określonych odmian językowych może nastręczać olbrzymie trudności (sytuacja językowa w Polsce zbliża się do tego schematu). Poszczególne grupy takiej społeczności posługują się postaciami tego samego języka etnicznego, są to jednak odrębne odmiany językowe. Trzeba tu uwzględnić 2 zmienne: zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi regionami oraz klasowo-warstwowe zróżnicowanie społeczeństwa. Podział klasowy uzupełniany jest podziałem zawodowym, podziałem według wysokości zarobków, według wykształcenia.

Język standardowy

norma, typ idealny, mniej lub bardziej odbiegający od rzeczywistej sytuacji, podstawą jego kształtowania jest najczęściej określony dialekt miejski, pełni 4 podstawowe funkcje:

1. Jednoczącą: łączy różne dialekty, umożliwia identyfikację jednostki z szerszą zbiorowością

2. Separującą: przeciwstawia się innym językom narodowym, określa narodową identyczność, tworzy więzi emocjonalne

3. Prestiżową: istnienie języka standardowego świadczy o wyższej organizacji społecznej, możliwości założenia narodowego państwa

4. Funkcje ramy odniesienia: dostarcza norm będących miarą poprawności, umożliwia ocenę zarówno odmiany używanej przez siebie, jak i przez innych.

Język a interakcja społeczna

Idiolekt

• zbiór nawyków mownych pojedynczego indywiduum w danym czasie.

• Zasadniczo każdej jednostce przypisuje się jedną odmianę językową. Każdy człowiek posługuje się tym językiem, którego nauczył się we wczesnym dzieciństwie (język macierzysty). Dziecko przyjmuje język grupy, która je wychowuje. W miarę wchodzenia w życie społeczności jednostka jest poddawana wpływowi coraz to innych grup. Jednostka biorąca udział w życiu różnych środowisk, pełni w nich różne role. Uczy się, jakich form językowych należy używać w określonych sytuacjach. Zmiana roli i sytuacji może pociągać za sobą konieczność użycia innych form językowych.

Kompetencja socjolingwistyczna

idealna znajomość wszystkich reguł używania języka w zależności od sytuacji i roli społecznej. Jest to tylko pewien typ idealny, gdyż w rzeczywistości żadna jednostka nie osiągnie nigdy pełnej znajomości tych reguł ani też idealnej znajomości języka-kodu. Znajomość samego języka sama w sobie nie wystarcza, równie ważna jest znajomość reguł posługiwania się tymi terminami, wiedza o tym, co w jakiej sytuacji wolno powiedzieć, a co jest raczej nie wskazane i z jakich względów.

Etnografia mówienia

koncentruje się na sytuacjach, użyciach, wzorach i funkcjach mówienia jako czynności. Można to zagadnienie ująć, pytając: czego musi nauczyć się obcy, aby uczestniczyć efektywnie w ramach jakiejś wspólnoty językowej.

Czynniki sytuacji socjolingwistycznej: (R. Jakobson)

1. Uczestnicy: nadawca

odbiorca

2. Przekaz językowy: forma przekazu

kanał

kod

temat

3. Kontekst społeczny

Nadawca

posiada cechy stałe: pochodzenie, grupa społeczna, zawód, miejsce stałego zamieszkania, wiek, płeć i cechy zmienne: specyficzna rola w danej chwili, która wpływa na wybór innych środków językowych

Nadawca - odbiorca

ważna jest długotrwałość znajomości, stopień zażyłości, obecność innych osób jako świadków

Kontekst społeczny

nie da się go oddzielić od uczestników aktu językowego. Dana rozmowa odbywa się w określonym miejscu, czasie, instytucji, czy grupie społecznej, a jej uczestniczy występują w chwilowych, specyficznych rolach.

Przekaz językowy

ciąg dźwięków o określonym znaczeniu.

Funkcje przekazu językowego:

Nadawca - funkcja ekspresyjna (emotywna)

Odbiorca - funkcja perswazyjna (rozkazująca, pragmatyczna)

Forma przekazu - funkcja poetycka

Kanał - funkcja fatyczna (kontaktowa)

Kod - funkcja metajęzykowa

Temat - funkcja denotacyjna (referencyjna, odniesieniowa)

Kontekst - funkcja kontekstowa (sytuacyjna)

W różnych sytuacjach używa się nieco innych form językowych. Można powiedzieć, że odmiana repertuaru językowego występuje zawsze w pewnym wariancie funkcjonalnym. Specjalnym rodzajem wariantu będzie rytuał językowy.

Warianty stylowe:

• wariant konsultatywny (neutralny, rzeczowy)

• wariant formalny (instytucjonalny)

• wariant pełen szacunku

• wariant zimny (odpychający, unikowy, złośliwy)

• wariant serdeczny (wylewny)

• wariant intymny

• wariant potoczny

Język jako wskaźnik pozycji społecznej.

Funkcjo - znaki (Roland Barthes)

czynności czy przedmioty, które pełniwszy początkowo funkcje zewnętrzne, instrumentalne - a więc ochrony przed zimnem czy zapewnienia szybkości poruszania się - zaczęły oznaczać przynależność ich posiadaczy do pewnych grup społecznych, przyjęcia przez nich określonego systemu wartości, posiadania pewnego bogactwa, statusu czy władzy.

Wiliam Labov (badania w Nowym Jorku)

zaproponował podział różnic między odmianami językowymi na dwie kategorie:

1. indicators - tworzyły wskaźniki nieuświadamiane; przykładem może być zróżnicowana grupowo wymowa określonej głoski, z czego różnie wymawiające jednostki nie zdają sobie sprawy

2. markers - różnice językowe uświadamiane, toteż pewne jednostki w niektórych sytuacjach starają się np. wymówić daną głoskę bardziej starannie.

Labov zauważył zjawisko hiperpoprawności klasy średniej.

Socjolingwistyczna teoria Basila Bernsteina

• Wyrosła ona z praktycznych potrzeb: z poszukiwania niepowodzeń szkolnych dużych grup młodzieży, wywodzącej się głównie z klasy robotniczej

• Bernstein zwrócił uwagę na istotny czynnik. Jest nim język, którym posługuje się dziecko w momencie przestępowania progów szkoły, a którego nauczyło się przede wszystkim w rodzinie. Wyróżnia on 2 systemy mowy, nazwane przez niego początkowo językiem formalnym i publicznym, a potem kodem rozwiniętym i kodem ograniczonym.

Właściwości kodu ograniczonego:

1. Krótkie, proste gramatycznie, często niedokończone zdania, uboga konstrukcja składniowa, proste i powtarzające się spójniki

2. Sztywne i ograniczone użycie przymiotników i przysłówków, tendencja do jak najprostszego określania zjawisk.

3. Częste używanie krótkich rozkazów (np. Zrób to! Dlaczego? Bo tak Ci mówię!) Rozkazy mają byc wykonane na zasadzie autorytetu rozkazodawcy.

4. Stwierdzenia są często formułowane jednocześnie jako pytania, które mają ustanowić uczuciową wzajemność i zrozumienie. Poszukując wzajemności uczuć, poglądów podkreśla się spójność grupy, rezygnując z własnej odrębności.

5. Rzadkie używanie zaimków nieosobowych jako podmiotu. Bernstein traktuje to jako wskaźnik bardziej obiektywnego stosunku do własnych doświadczeń. Formy bezosobowe, odpowiadające polskim mówi się, można powiedzieć itp. miałyby wskazywać na osiągnięcie bardziej abstrakcyjnego poziomu rozumowania.

6. Jest to język znaczenia ukrytego, wypowiedzi są na niskim stopniu ogólności, ocena indywidualna nadawcy ukryta.

Właściwości kodu rozwiniętego:

są przeciwstawne.

Każda rodzina charakteryzuje się pewnym układem stosunków między swymi członkami. Bernstein wyróżnił 2 typy takich układów ról:

1. system pozycjonalny - każdy z członków rodziny zajmuje ściśle określoną pozycję. Wydawanie decyzji, poglądy, opinie są przypisane poszczególnym osobom. Status z góry przypisany. Używa się często apeli skierowanych na pozycję jednostki. Decydującym argumentem jest fakt, że jest to polecenie rodziców, a nie to, że jest to moralnie słuszne czy sprawiedliwe.

2. system zorientowany na osobowość - o pozycji danej jednostki decyduje nie jej formalna rola (np. ojca czy córki), ale jej indywidualne cechy psychiczne, doświadczenie życiowe. Status osiągany. W wydawanych poleceniach bierze się pod uwagę nie tylko formalny status jednostki, ale też jej cechy osobiste, psychiczne - jest ona traktowana jako odrębna osobowość. Polecenia są tak formułowane, by dziecko samo mogło zrozumieć słuszność danej reguły zachowania.

Kod rozwinięty - jest zrozumiały niezależnie od kontekstu.

Kod ograniczony - jego znaczenie jest zależne od kontekstu

Typy kontekstów (Bernstein nazwał je kontekstami krytycznymi. W tych kontekstach język bywa używany w różnych funkcjach):

1. Kontekst regulatywny: dziecko uczy się różnych zachowań i ich oceny, reguł i całości porządku moralnego.

2. Kontekst instrukcyjny: dziecko uczy się obiektywnej natury przedmiotów oraz nabywa określonych umiejętności.

3. Kontekst wyobrażeniowy (innowacyjny): ma zachęcać dziecko do eksperymentowania i przetwarzania świata na swój sposób.

4. Kontekst stosunków międzyludzkich: dziecko jest świadome stanów uczuciowych swoich i cudzych, uczy się na nie reagować, a także wpływać na ich zmianę.

Socjologia języka w badaniach empirycznych.

W Polsce przeprowadzono badania związane z problemami zawartymi w pracach B. Bernsteina.

Koncepcja pola semantycznego

została wprowadzona w latach trzydziestych XX wieku przez niemieckiego lingwistę Josta Triera. Zaproponował on, aby wyrazy grupować według dziedzin ludzkich zainteresowań i aktywności. Posługiwanie się koncepcją pola semantycznego pozwala na uzyskanie dwojakiego rodzaju informacji:

• jakimi środkami językowymi charakteryzuje się dany przedmiot, osobę lub stan rzeczy w określonych tekstach

• jakie są najogólniejsze relacje pomiędzy elementami pola semantycznego

Socjologia języka a zagadnienia demokratyzacji kultury

Socjologia języka

jest dyscypliną badającą sprawność komunikacyjną członków poszczególnych środowisk społecznych.

Język

• Ulega presji nowych zjawisk społeczno-kulturalnych, a nie one podporządkowują się jego idealnej wersji, chronionej przez językoznawców.

• Poprawny, literacki pod względem formy język służyć może banałowi, treściom trywialnym, zaś daleki od poprawności sposób wyrażania się nieść może myśli ważne i ciekawe. Często zapomina się, iż równie ważne są oba poziomy języka: stylistyczny i treściowy.

14

---