Definicje
Fizjoterapia (gr.) = fizykoterapia - leczenie polegające na działaniu na organizm człowieka lub jego części różnych postaci energii, np. mechanicznej, cieplnej, elektrycznej, świetlnej, wytwarzanych za pomocą różnych aparatów.
Rehabilitacja (med.) - przystosowanie do normalnego życia w społeczeństwie osób, które doznały przemijającej lub trwałej utraty zdrowia i stały się na stałe lub na pewien czas inwalidami. Rehabilitacja jest procesem medyczno-społecznym, który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godziwego życia w poczuciu pożyteczności społecznej i bezpieczeństwa społecznego oraz zadowolenia.
Rehabilitacja wyłoniła się z rozwiniętych społeczeństwach z nieszczęść ludzkich i katastrof, za które społeczność czy państwo poczuły się odpowiedzialne. Były to początkowo wojny i epidemie - jak np. choroba Heinego-Medina, kalectwa wrodzone, a później nieszczęśliwe wypadki, choroby okaleczające różne narządy ciała, zaburzenia umysłowe itd.
Leczenie rehabilitacyjne - ćwiczenia, zabiegi rehabilitacyjne.
Ośrodki rehabilitacji - sanatoria rehabilitacyjne, zakłady rehabilitacji, szpitale rehabilitacyjne.
Neurologia (gr.) - dział medycyny klinicznej, nauka o badaniu, rozpoznawaniu i leczeniu schorzeń układu nerwowego.
Pediatria (gr.) - dział medycyny zajmujący się fizjologią i patologią dziecka oraz leczeniem chorób dziecięcych.
Kinezyterapia (gr.) - różne formy ćwiczeń ruchowych - to jedna z form leczenia usprawniającego.
Historia rozwoju rehabilitacji
Rehabilitacja jest prawie tak stara jak ludzkość. Zasady i metody stosowane obecnie w leczeniu usprawniającym mają wiekowe tradycje. Historia rehabilitacji jest bardzo długa. Na całokształt współczesnych osiągnięć często składa się doświadczenie wielu lat a nawet wieków.
Rozwój rehabilitacji w świecie
Najwcześniejsze informacje dotyczące stosowania kul pochodzą ze starożytnego Egiptu z roku 2380 p.n.e.
W dawnej kulturze japońskiej znana była wartość ruchu jako czynnika wpływającego na rozwój i działanie organizmu ludzkiego.
Medycyna w starożytnej Grecji opierała się w dużej mierze na kinezyterapii.
W dziełach Hipokratesa odnajdujemy informacje dotyczące protez po amputacjach, opisy obuwia korygującego zniekształcenia stóp - stopa koślawa, stopa wydrążona i stopa piętowa.
Drewniana proteza kończyny dolnej wykonana 300 lat p.n.e. w Grecji znajduje się obecnie w Royal College of Surgeons w Londynie.
W starożytnym Rzymie - Galen (130-199) opisuje dodatni wpływ ćwiczeń na prawidłowy rozwój ciała.
Caulius Aurelianus (210) podaje wskazówki, co do prowadzenia ćwiczeń biernych w przypadkach porażeń.
Leczenie usprawniające już w czasach starożytnych zajmowało czołowe miejsce w medycynie jako najbardziej fizjologiczny środek profilaktyczny i terapeutyczny.
W czasach średniowiecznych, w których potępiano kult ciała, a hołdowano umartwianie się, nie rozwijano działalności na rzecz niepełnosprawnych i kalekich.
W XIII wieku wynalezienie prochu i wprowadzenie do działań wojennych armat zwiększyło liczbę okaleczonych. W związku z tym powstało zagadnienie leczenia rannych w celu utrzymania zdolności bojowej armii. Wojna i jej skutki odtąd stanowiły najsilniejszy bodziec rozwoju rehabilitacji.
W XVI i XVII wieku na nowo zaczęto interesować się budową i działaniem organizmu ludzkiego, pojawiły się prace na temat wartości gimnastyki.
W Anglii propagowano w tym okresie ćwiczenia w leczeniu zniekształceń klatki piersiowej i kręgosłupa - Glisson (1599-1677) wprowadził pętlę wyciągową za głowę stosowaną do dziś i nazwaną jego imieniem.
W roku 1741 we Francji Nicolas Andre wprowadził do medycyny pojęcie „ortopedia”. Andre połączył rdzenie dwu greckich słów: orthos - prosty oraz paidios - dziecko, w ten sposób chciał określić działanie mające na celu nauczenie różnych sposobów zapobieganie oraz leczenia ułomności u dzieci.
Za twórcę gimnastyki leczniczej uważany jest Szwed Henryk Ling (1776-1839). System Linga opiera się na ćwiczeniach czynnych, które znalazły zastosowanie w leczeniu osób z wadami postawy, zniekształceniami kręgosłupa i innymi schorzeniami narządu ruchu.
Szwed Gustaw Zander (1835-1920) wprowadził ćwiczenia z pomocą specjalnych aparatów i maszyn, które do dziś jeszcze spotyka się w niektórych ośrodkach rehabilitacyjnych i sanatoriach również w Polsce.
Pojęcie rehabilitacja zostało oficjalnie wprowadzone w 1918 roku przez Douglasa Mc Mutie, który w Nowym Jorku prowadził eksperymentalną szkołę reedukacji i rehabilitacji dla inwalidów wojennych, od tego czasu zaczęto używać terminu rehabilitacja w dzisiejszym znaczeniu tego słowa.
Pełny i dynamiczny rozwój rehabilitacji notuje się po II wojnie światowej - odtąd obejmuje ona nie tylko inwalidów wojennych, ale wszystkich chorych i wszystkie osoby niepełnosprawne.
W USA wszechstronny rozwój rehabilitacji łączy się z rokiem 1947 kiedy to w Nowym Jorku powstaje 80-łóżkowy ośrodek - Wydział Rehabilitacji i Medycyny Fizykalnej pod kierunkiem dr Howarda Ruska.
W ostatnich 50 latach powstało wiele metod leczenia ruchem opartych na zasadach anatomii, fizjologii biomechaniki.
E. Kenny (USA) opracowała sposób usprawniający chorych po poliomyelitis z porażeniami - wykonywanie ćwiczeń biernych, stymulacji, ćwiczeń redresyjnych oraz sposób nauki chodzenia w przypadku porażeń wiotkich.
Angielskie ośrodki kinezyterapii opracowały i upowszechniły ćwiczenia bloczkowe z ciężarkami w odniesieniu do wszystkich grup mięśniowych i stawów.
W II połowie XX wieku powstało wiele specjalistycznych opracowań ćwiczeń leczniczych dla poszczególnych schorzeń.
Ćwiczenia Frenkela (Szwajcaria) dla chorych z ataksją i niedowładami spastycznymi polegają na powtarzaniu tego samego ruchu, można je prowadzić przy muzyce w określonym rytmie.
Angielska fizjoterapeutka Bobatha opracowała metodę usprawniania dzieci z porażeniami spastycznymi pochodzenia mózgowego.
Rozwój rehabilitacji w Polsce
Historia rehabilitacji w Polsce również ma długie tradycje sięgające XVI wieku. Lekarz nadworny Stefana Batorego - Wojciech Oczko wzorując się na Galenie propagował w Polsce leczeni ruchem.
W XVII wieku prof. Petrycy z Uniwersytetu Jagiellońskiego zalecał stosowanie ćwiczeń jako czynnika leczniczego w różnych schorzeniach (gra w piłkę, pływanie i przechadzki).
Zasadniczy rozwój rehabilitacje w Polsce nastąpił wraz z powstaniem i rozwojem ortopedii - w XIX wieku w Krakowie chirurg Ludwik Bierkowski zorganizował zakład gimnastyczno-ortopedyczny (1837).
Podobny zakład powstał w 1841 r. w Poznaniu, a jego założycielem był Teofil Matecki - propagator gimnastyki leczniczej w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa.
W Warszawie istniały już około 1844 r. zakłady gimnastyczno-ortopedyczne założone przez Roberta Eichlera i Gustawa Manna.
Wartość gimnastyki leczniczej była już wyraźnie doceniana przez lekarzy polskich w XIX wieku, zagadnienia te w tym okresie szeroko omawiano na posiedzeniach naukowych.
W 1892 r. w Warszawie H. Kuczalska uruchomiła zakład gimnastyki szwedzkiej, prowadząc w nim ćwiczenia według systemu Linga. Podobne zakłady były utworzone we Lwowie oraz w Poznaniu w latach 1901-1913.
Po pierwszej wojnie światowej zagadnienia wad postawy u dzieci oraz zapobieganie im wysunięto jako podstawowe wśród ważnych problemów z dziedziny kinezyterapii.
W wielu miastach Polski powstają zespoły gimnastyki wyrównawczej dla dzieci z wadami postawy i skrzywieniami bocznymi kręgosłupa, w Poznaniu zajęcia prowadził dr W. Dega.
W roku akademickim 1925/26 zostały wprowadzone zajęcia z zakresu teorii i praktyki gimnastyki leczniczej i masażu na III roku studiów Wyższej Uczelni Wychowania Fizycznego w Poznaniu.
Po drugiej wojnie światowej rehabilitacja we wszystkich krajach, a także w Polsce stała się zagadnieniem na skalę państwową.
Rehabilitację uznano jako główny czynnik zmniejszający stopień kalectwa i liczbę osób niezdolnych do pracy oraz przyspieszający chorym powrót do zdrowia.
Wiodącymi ośrodkami w dziedzinie rehabilitacji w II połowie XX wieku stały się Klinika Ortopedyczna A.M. w Poznaniu pod kierownictwem prof. W. Degi oraz szpital rehabilitacyjny w Konstancinie koło Warszawy pod kierownictwem prof. M. Weissa.
Fizykoterapia
Fizykoterapia - stosowanie w celach leczniczych różnych zabiegów fizycznych, które wywołują określony wpływ na organizm.
w fizykoterapii wykorzystywana jest energia elektryczna, promieniowa, termiczna, woda i masaż,
bodźce fizyczne działają bezpośrednio na skórę lub błonę śluzową, inne zaś na narządy i tkanki głębiej położone,
oprócz działania miejscowego wywierają wpływ na cały organizm na drodze odruchowej,
fizykoterapia w leczeniu usprawniającym spełnia rolę czynnika pomocniczego,
fizykoterapię stosuje się przed, w czasie albo po ruchowych cwiczeniach leczniczych, rzadko jako podstawowy zabieg leczenia zachowawczego,
przepisywanie zabiegów fizykoterapeutycznych należy traktowac tak jak recepty z podaniem rodzaju zabiegu, miejsca, czasu trwania, liczby i przerw między nimi oraz chronologii zabiegu w programie leczniczym chorego,
Fizykoterapia - w dysfunkcji narządu ruchu najczęściej stosowane są zabiegi:
Elektroterapia - w elektroterapii stosuje się prądy stałe, prądy impulsowe i prądy interferencyjne
prąd stały = galwaniczny - działa stymulująco na zakończenia nerwów czuciowych, ruchowych, układ autonomiczny oraz bezpośrednio na włókna mięśniowe, prądy stałe wywołują przekrwienie tkanek przez rozszerzenie naczyń krwionośnych, wykorzystywane są w leczeniu porażeń wiotkich w celu poprawy ukrwienia, w stanach bólowych, w zanikach mięśni
galwanizacja przepływowa - działanie przeciwbólowe, poprawa i przyspieszenie wytwarzania kostniny w złamaniach kości
jontoforeza - to sposób wprowadzania jonów lub cząsteczek leków poprzez skórę lub błonę śluzową pod wpływem prądu stałego
elektrogimnastyka (elektrostymulacja) - wywołuje skurcze określonych grup mięśni w celu ich usprawnienia, zastosowanie w leczeniu porażeń i niedowładów obwodowych, w zanikach i osłabieniach mięśniowych, np. po opatrunkach gipsowych
prądy diadynamiczne - są to prądy modulowane, powstałe przez nałożenie na prąd galwaniczny prądu sinusoidalnego, zastosowanie - bóle spowodowane urazami (złamania, skręcenia stawów) wypadnięcie jądra miażdżystego, bóle fantomowe, bóle mięśniowe, w zaburzeniach troficznych
prądy interferencyjne - lecznicze działanie wykazują prądy o częstotliwości 0-100 Hz zmniejszają pobudliwośc bólową, pobudzają motorykę tkanek, działają na układ wegetatywny poprzez przekrwienie głębokich naczyń, zastosowanie - obrzęki pourazowe, przykurcze stawów, zaniki mięśni, obwodowe porażenia nerwów, mialgie i neuralgie, niedowłady w poliomyelitis, zespoły bólowe szyi, barku, bóle międzyżebrowe
diatermia krótkofalowa - wykorzystywane są prądy zmienne o wysokiej częstotliwości, działanie polega na wytwarzaniu się ciepła w tkankach ustroju położonych głębiej, ciepło wywiera wpływ przeciwbólowy, przeciwskurczowy i przeciwzapalny, zastosowanie - przewlekłe i ostre stany zapalne stawów, torebek stawowych, tkanki łącznej, mięśniowej, nerwowej i w stanach pourazowych.
Światłolecznictwo - działanie lecznicze wykazują promienie świetlne widzialne, podczerwone i krótkie nadfioletowe, zastosowanie:
promienie podczerwone (Sollux) - rozgrzewanie tkanek przed cwiczeniami lub przygotowanie do elektrogimnastyki
promienie nadfioletowe (lampy kwarcowe) - działanie miejscowe i ogólne - wpływ na gospodarkę Ca-P w niektórych chorobach układu kostnego.
Ultradźwięki - to fale dźwiękowe o częstotliwości powyżej 20 000 drgań na sekundę, są niesłyszalne dla ucha ludzkiego, w terapii wykorzystywane są fale o częstotliwości 80 000 - 1 000 000. Ultradźwięki działają na organizm mechanicznie i termicznie. Zastosowanie - stany zapalne stawów, zniekształcenia stawów, mięśni i nerwów, jako środek przeciwbólowy w bólach fantomowych po amputacjach, w bólach mięśni, w bólach blizn.
Parafinoterapia - polega na stosowaniu gorącej parafiny o temperaturze 50-55o C w postaci kąpieli, okładów czy opasek parafinowych, działanie lecznicze polega na przegrzaniu skóry i tkanek głębiej położonych. Zastosowanie - w leczeniu przykurczów, przygotowanie do ćwiczeń, w bliznach i zrostach pooperacyjnych, w porażeniach po poliomyelitis, w chorobach gośćcowych.
Masaż - szereg ruchów wykonywanych ręką masażysty w pewnej kolejności i w określonym tempie w celach leczniczych, ruchy te to: głaskanie, ugniatanie, rozcieranie, oklepywanie i wstrząsanie - masaż klasyczny. Masaż stosuje się w celu pobudzenia obiegu krwi i uzyskania lepszego ukrwienia tkanek. Masaż wirowy - podwodny.
Fizykoterapia w neurologii dziecięcej
Odrębnośc rehabilitacji leczniczej w chorobach układu nerwowego pozostaje w ścisłym związku ze specyficzną rolą układu nerwowego w sterowaniu procesami życiowymi i koordynowaniu wszelkich czynności organizmu ludzkiego. Objawy zaburzeń czynności nerwowych zależą w większym stopniu od umiejscowienia i rozległości ogniska chorobowego niż od rodzaju czynnika chorobowego. Wiele jednostek chorobowych mimo różnej etiologii wykazuje podobne zaburzenia i objawy neurologiczne oraz podobny deficyt czynnościowy. Również podobny jest przebieg rehabilitacji i technika zabiegów fizykoterapeutycznych niezależnie od przyczyny choroby. Właściwe prowadzenie usprawnienia ruchowego i skutecznośc rehabilitacji neurologicznej w dużej mierze zależy od poznania mechanizmów patologicznych, stanowiących podłoże zmian strukturalnych i zaburzeń czynnościowych uzewnętrzniających się w różnych zespołach chorobowych. Główne objawy charakteryzujące choroby układu nerwowego i sprawiające największe trudności w ich usunięciu to:
zmiany napięcia mięśniowego
niedowłady ruchowe
upośledzenie czucia
bóle i przykurcze w obrębie narządu ruchu
zaburzenia równowagi
upośledzenie procesów odżywczych oraz przemiany energii.
Wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego
Przyczyny - różnorodne czynniki teratogenne:
substancje chemiczne - leki
promienie jonizujące
czynniki biologiczne
czynniki infekcyjne
czynniki genetyczne - dziedziczenie nieprawidłowych cech
1. Wady rozwojowe mieszczące się w pojęciu dysrafii, będące wynikiem
zaburzonego zamykania się cewy nerwowej
przepuklina oponowa czaszki i oponowo mózgowa:
rozszczep czaszki utajony
przepuklina oponowa czaszki
przepuklina oponowo-mózgowa
największy problem kliniczny stanowią przepukliny oponowo-mózgowa i oponowa czaszki - konieczne jest leczenie neurochirurgiczne
prawdziwa dziurowatośc mózgu - wada ta występuje w związku z zaburzeniami zamykania się dogłowowej części cewy nerwowej, polega na istnieniu w półkulach mózgowych różnego kształtu ubytków i jam, łączących się z układem komorowym mózgu oraz z powierzchnią kory mózgu. Objawy: niedowłady połowicze, objawy pozapiramidowe ze znacznym opóźnieniem w rozwoju psychoruchowym i padaczką
leczenie jest w zasadzie objawowe połączone z usprawnianiem psychoruchowym dziecka, wyjątkowo wada ta wymaga leczenia neurochirurgicznego
przepuklina oponowo-rdzeniowa
objawy neurologiczne: niedowłady wiotkie kończyn dolnych, deformacje stóp, zaburzenia czynności zwieraczy, zmiany troficzne, przykurcze kończyn dolnych
leczenie - operacyjne w pierwszych godzinach życia dziecka, dzieci operowane wymagają długotrwałego leczenia wielospecjalistycznego - zwłaszcza rehabilitacyjnego w ścisłej współpracy z psychologiem i z rodzicami dziecka
zaburzenia rozwojowe móżdżku - występują często z wadami półkul mózgu, mogą polegac na znacznym lub częściowym niewykształceni móżdżku (robaka, półkul móżdżkowych), kliniczne wady móżdżku objawiają się obniżeniem napięcia mięśniowego, zaburzeniami w rozwoju funkcji statycznych oraz koordynacji ruchowej - wymienione objawy mogą być znacznie nasilone i często występują w połączeniu z zaburzeniami mowy, drżeniem zamiarowym i dysmetrią, zaburzeniami równowagi, oczopląsem itp.
leczenie jest objawowe oraz usprawniające za pomocą fizjoterapii.
2. Wady rozwojowe struktur linii środkowej
całkowity lub częściowy brak ciała modzelowatego i wady przegrody przeźroczystej - wady te powstają w związku z zaburzeniami tworzenia się szwu środkowego, objawy: napady drgawek (niekiedy połowicze), opóźnienie w rozwoju psychoruchowym - wymienione wady łącznie z padaczką oraz zmianami ocznymi tworzą zespół Aicardi; przyczyny: czynniki zewnątrzpochodne (w pierwszym trymestrze ciąży) lub zespół dziedziczący się autosomalnie recesywnie w sprzężeniu z chromosomem X
leczenie - głównie objawowe
3. Wady wynikające z zaburzonej migracji neuroblastów (heterotopie)
zaburzenia migracji neuroblastów prowadzą do nieprawidłowego
ukształtowania zarówno zakrętów płaszcza mózgu, kory mózgowej oraz struktur istoty szarej mózgu; heterotopie towarzyszą zwykle wielu
wadom rozwojowym ośrodkowego układu nerwowego; często stwierdzic je można w zespole małogłowia (małomózgowia prawdziwego)
małomózgowie i małogłowie pierwotne prawdziwe - przyczyna: głównie czynniki genetyczne, dziedziczy się recesywnie autosomalnie; kliniczne oprócz małych wymiarów czaszki może występowac niewielkiego stopnia opóźnienie w rozwoju psychoruchowym (zaburzenia rozwoju mowy) oraz padaczka; leczenie w wielu przypadkach neurochirurgiczne, rozległośc zabiegu zależy od rodzaju stwierdzanej wady i objawów neurologicznych; każde dziecko z wrodzoną wadą układu nerwowego powinno być konsultowane łącznie z jego rodziną w poradni genetycznej, rehabilitacja zależna od objawów klinicznych
4. Inne, współistniejące i często łączące się z w/w rodzajami - wodogłowie wrodzone, wodomózgowie, małogłowie prawdziwe, wielkogłowie, prawdziwa dziurowatośc mózgu, zaburzenia rozwojowe móżdżku
Zespół wodogłowia - pojęcie wodogłowia łączy się z zachwianiem równowagi i proporcji pomiędzy ilością wytwarzanego i wchłanianego płynu mózgowo-rdzeniowego, doprowadza to do znacznego poszerzenia przestrzeni płynowych mózgu na skutek ostrego lub przewlekłego, nadmiernego gromadzenia się w nich płynu; podział wg stopnia aktywności:
wyrównane
niewyrównane
komunikujące (otwarte)
niekomunikujące (zamknięte)
wrodzone
nabyte
Wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego doprowadzające do zespołu wodogłowia:
wrodzona niedrożnośc i dysplazja wodociągu mózgu (Sylwiusza) - dziedziczenia recesywne sprzężone z chromosomem X
zespół Arnolda-Chariego, zwłaszcza jeśli łączy się z obecnością przepukliny mózgowej lub opnowo-rdzeniowej
zespół Dandy'ego-Walkera, związany z niedrożnością otworów bocznych komory IV oraz z nieprawidłową budową robaka móżdżku
najczęstsze przyczyny wodogłowia - zarówno wrodzonego jak nabytego - procesy o etiologii zapalnej, doprowadzają one wtórnie do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym (zlepy, zrosty itp.), które zakłócają krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego; zbliżony mechanizm można obserwowac także w związku z pourazowym wylewem krwi do przestrzeni podpajęczynówkowej; wśród przyczyn pozapalnych wodogłowia wymienia się najczęściej przebyte w okresie noworodkowym lub niemowlęcym bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwłaszcza o etiologii pneumokokowej; wodogłowie wrodzone często spowodowane jest procesami zapalnymi wewnątrzłonowymi typu bakteryjnego;
objawy kliniczne:
u dzieci młodszych (do 2 r.ż.) - nadmierne powiększanie się wymiarów czaszki, postępujący rozstęp szwów, u niemowląt uwypuklenie ciemienia przedniego, tylnego oraz bocznych
w związku z zastojem w naczyniach widoczne jest rozszerzenie naczyń żylnych na powierzchni głowy
przy opukiwaniu czaszki - odgłos czerepowi (dzbanowy)
zmiany na dnie oczu w postaci zatarcia granic nerwu wzrokowego lub tarczy zastoinowej
objaw zachodzącego słońca polegający na uwidacznianiu się twardówki nad górną częścią tęczówki przy patrzeniu na wprost lub ku górze
u dzieci z zespołem wodogłowia może występowac ponadto niedowład nerwu odwodzącego (n. VI), niezbornośc typu móżdżkowego i przetrwałe automatyzmy ruchowe oraz zaburzenia w motoryce dużej
podstawą do rozpoznania wodogłowia oprócz wymienionych objawów klinicznych są badania diagnostyczne przestrzeni płynowych (punkcja lędźwiowa, u niemowląt ponadto nakłucie podtwardówkowe i komór bocznych mózgu), badania morfologiczne płynu mózgowo-rdzeniowego i jego ciśnienia, kontrola krążenia płynu; badania diagnostyczne obejmować powinny także usg czaszki, osiową tomografię komputerową, rezonans magnetyczny
leczenie wodogłowia czynnego powinno być przyczynowe, a więc związane z usunięciem przyczyny jeśli jest ona znana i możliwa do usunięcia (np. guz, zrosty); wodogłowie aktywne leczone jest w zasadzie chirurgicznie; wprowadzenie fizjoterapii w zależności od stanu ogólnego dziecka oraz objawów neurologicznych.
Wybrane problemy fizjoterapii narządu ruchu u dzieci
Skolioza, czyli boczne skrzywienie kręgosłupa jest deformacją, a właściwie chorobą występującą znacznie częściej niż oceniano na podstawie przesiewowych badań radiologicznych klatki piersiowej w latach wcześniejszych. Systematyczne badania dużych grup dzieci szkolnych na świecie, a także w Polsce wykazują występowanie skoliozy u 4-14% uczniów w wieku 10-14 lat. Zdecydowaną większośc stanowią skoliozy małe poniżej 20o. W grupie uczniów w wieku 10-11 lat skrzywienie kręgosłupa występuje jednakowo często u chłopców i dziewcząt. W wieku lat 14 stosunek dziewcząt do chłopców ze skoliozą progresywną wynosi 5:1. Wniosek - skolioza nie jest związana z płcią jednak progresja skrzywienia jest zależna od hormonów płciowych.
Skoliozy - podział
skolioza funkcjonalna - cechuje się bocznym wygięciem kręgosłupa, zazwyczaj jednołukowym w kształcie litery C bez wyraźnie zaznaczonej torsji
wygięcie boczne kręgosłupa nie jest utrwalone
jest to skrzywienie małego stopnia rzędu 10-20o rzadko przekracza 30o
dobre rokowanie co do progresji i związanych z tym zaburzeń krążeniowo-oddechowych
najczęściej występuje w zespole wady postawy u dzieci z osłabionym układem mięśniowo-więzadłowym
u podłoża mogą również leżec wadliwe odruchy oraz wadliwa koordynacja mięśniowo-nerwowa tułowia
czynniki przyczyniające się - złe nawyki stania i siedzenia zwłaszcza podczas zajęc szkolnych, wady wzroku i słuchu, noszenie teczki stale w jednej ręce a także niekiedy ogólne przemęczenie dziecka
skoliozy strukturalne - wykazują utrwalone zmiany w budowie poszczególnych kręgów, całego kręgosłupa i tułowia
objawy są stwierdzane zarówno klinicznie, jak i radiologicznie
skrzywienie boczne występuje zawsze z torsją kręgosłupa wzdłuż jego osi długiej
dewiacje kręgosłupa pociągają za sobą zawsze zniekształcenia klatki piersiowej z upośledzeniem funkcji oddychania i krążenia
często występują również zniekształcenia miednicy
skoliozy strukturalne mogą osiągnąc dużą wielkośc, stwarzają wtedy znaczne problemy lecznicze
wyodrębniamy trzy główne grupy skolioz: idiopatyczne, wrodzone i porażenne.
Skoliozy - etiologia i klasyfikacja
skoliozy idiopatyczne są najliczniejsze - stanowią 80-90% wszystkich skolioz
skoliozy wrodzone stanowia nierzadko wyjątkowo trudne problemy lecznicze
skoliozy porażenne (neurogenne) występują zazwyczaj w zespołach porażeń i niedowładów obejmujących tułów i kończyny
w skoliozach porażennych i wrodzonych etiologia jest znana w sytuacji, gdy znana jest przyczyna choroby zasadniczej (np. wirus poliomyelitis i niesymetryczne niedowłady mięśni tułowia, zaburzenia segmentów kręgosłupa itp.)
w skoliozach idiopatycznych czynnik etiologiczny jest nieznany
czynniki sprzyjające powstaniu skoliozy idiopatycznej: upośledzony stan ogólny dziecka, krzywica, niedobór masy ciała i wzrostu, obniżenie przemiany materii, wzrost stężenia cholesterolu we krwi, zwiększony katabolizm białek, nadmierne wydalanie aminokwasów w moczu
zmiany biochemiczne są bardziej intensywne, im bardziej progresywna jest skolioza
skolioza idiopatyczna powstaje więc w wyniku zaburzeń metabolicznych w chrząstkach wzrostowych kręgów oraz potężnych więzadłach kręgosłupa
skolioza idiopatyczna to nie tylko lokalna deformacja kręgosłupa, lecz choroba ogólnoustrojowa
istotną rolę odgrywa czynnik genetyczny - dziedziczenie dominujące wieloczynnikowe
Skoliozy - klasyfikacja etiologiczna
skoliozy funkcjonalne (wady postawy, skrócenie kończyny, skrzywienie reflektoryczne, bóle)
skoliozy strukturalne:
kostnopochodne (osteopatyczne): wrodzone (kręg klinowy, zrosty żeber, kręcz karku), torakogenne (ropniak opłucnej, torakoplastyka) i inne kostnopochodne
nerwopochodne (neuropatyczne): wrodzone, po poliomyelitis, inne nerwopochodne (porażenia spastyczne, nerwiakowłókniowatośc)
mięśniopochodne (miopatyczne): wrodzone, dystrofie mięśniowe, inne mięśniopochodne
idiopatyczne
Skoliozy - patiologia
Rozwinięta skolioza strukturalna wykazuje duże zmiany patologiczne w obrębie kręgosłupa i tułowia
kręgosłup
kręgi mają kształt klinowy lub trapezoidalny
są niższe po stronie wklęsłości skrzywienia, a ich utkanie jest bardziej zagęszczone
kręg zwraca się swym trzonem w stronę wypukłości skrzywienia a łuk wraz z wyrostkami w stronę wklęsłości wygięcia
zjawisko skręcania się trzonów nazywamy torsją
w związku z torsją układ beleczkowy jest wewnątrz trzonu spiralnie skręcony
w przekroju poziomym trzon nie jest owalny, lecz ma kształt jajowaty, zwrócony szerszym biegunem w kierunku wypukłości
krążki międzykręgowe zatracają elastycznośc i ulegają zwłóknieniu
krążki są zagniecione po stronie wklęsłości, często w całości zwężone
więzadła kręgosłupa są pogrubiale po stronie wklęsłości, zaś rozciągnięte i ścieńczone po stronie wypukłości wygięcia
klatka piersiowa
wygięcie boczne i torsja piersiowego odcinka kręgosłupa pociąga za sobą deformację klatki piersiowej
wskutek torsji kręgów żebra przemieszczają się do tyłu po stronie wypukłości wygięcia, a do przodu po stronie wklęsłości
ponadto po stronie wypukłej wygięcia, tylne kąty żeber ulegają zaostrzeniu - wytwarza się znaczne uwypuklenie - garb żebrowy
w następstwie wpuklenia się trzonów kręgowych do klatki piersiowej oraz zmian w ukształtowaniu żeber - płuco po stronie wypukłości zostaje uciśnięte
płuco po stronie wklęsłej przejmuje zastępczo funkcję płuca uciśniętego, ulegając częściowej rozedmie
pojemnośc życiowa płuc zmniejsza się
również serce i duże naczynia ulegają przemieszczeniu, co w dużych zniekształceniach może powodowac zaburzenie ich funkcji
obniżenie żeber po stronie wklęsłości, które niekiedy zachodzą aż na talerz kości biodrowej oraz kompensacyjne obniżenie przepony zmniejszają pojemnośc jamy brzusznej, powodując stłoczenie i ucisk narządów jamy brzusznej
miednica
skolioza lędźwiowego odcinka kręgosłupa powoduje powstanie garbu lędźwiowego oraz może spowodowac zmiany w obrębie miednicy
ustawienie i kształt miednicy determinuje konfiguracja V kręgu lędźwiowego
gdy V kręg lędźwiowy jest normalny, to miednica jest też prawidłowa
gdy V kręg lędźwiowy jest nieprawidłowy, to decyduje o zniekształceniu miednicy
gdy V kręg lędźwiowy stanowi częśc wygięcia lędźwiowego; jest klinowaty, a jego dolna powierzchnia ustawia się skośnie - wtedy miednica jest niesymetryczna i skręcona - jej częśc po stronie wypukłości wygięcia lędźwiowego jest obniżona, wysunięta w bok i skręcona do tyłu (czołowe osie barków i miednicy nie biegną równolegle, lecz krzyżują się)
gdy V kręg lędźwiowy jest przejściowym między wygięciem lędźwiowym i krzyżowym - wtedy miednica jest zniekształcona i jednocześnie występuje skrzywienie w obrębie kręgów krzyżowych; po stronie wypukłości skrzywienia krzyżowego, a więc wklęsłości skrzywienia lędźwiowego jest ona obniżona, wysunięta w bok i skręcona ku tyłowi - używany termin - skolioza paradoksalna
Skoliozy - typy skolioz
Ze względów klinicznych używany jest podział skolioz na typy:
1. typy lokalizacyjne - w zależności od umiejscowienia wygięcia pierwotnego
2. typy chronologiczne - w związku z okresem rozwoju dziecka, w którym skolioza się
zmniejsza
Skoliozy lokalizacyjne
pierwotne skrzywienie piersiowo-szyjne - wygięcie pierwotne jest umiejscowione na poziomie Th1-Th5 ze szczytem wygięcia przypadającym na Th3
pierwotne skrzywienie piersiowe - wygięcie pierwotne umiejscowione w odcinku Th6-Th12
pierwotne skrzywienie piersiowo-lędźwiowe - wygięcie pierwotne umiejscawia się w odcinku Th7,8-L1,2
pierwotne skrzywienie lędźwiowe - wygięcie pierwotne umiejscawia się w odcinku Th11,12-L3,5, jest skierowane wypukłością w stronę lewą
podwójne pierwotne skrzywienie piersiowe i lędźwiowe - wygięcie piersiowe obejmuje odcinek Th5,6-Th11,12 jest skierowane w prawo, wygięcie lędźwiowe umiejscawia się w odcinku Th11,12-L3,4, skierowane jest w lewo
Skoliozy chronologiczne
typ niemowlęcy - skolioza pojawia się między 6 a 24 miesiącem życia
typ dziecięcy - skolioza pojawia się między 3 a 10 rokiem życia
typ młodzieńczy - skrzywienie pojawia się między 10 a 14 rokiem życia
Skoliozy - leczenie
1. cele leczenia:
usunięcie lub zmniejszenie deformacji
utrwalenie uzyskanej korekcji
zatrzymanie postępu zniekształcenia, jeśli niemożliwa jest jego korekcja
2. środki i sposoby leczenia:
odciążenie i wyciągi
łóżeczka korekcyjne
gimnastyka lecznicza
gorsety ortopedyczne
gorsety gipsowe korekcyjne
leczenie operacyjne
Leczenie usprawniające - znaczenie gimnastyki:
zrównoważenie sił układu mięśniowego przez usunięcie przykurczów mięśni i ograniczeń ruchów w stawach oraz przez wzmocnienie mięśni
zwiększenie wydolności układu oddechowego i krążenia
poprawienie postawy
poprawienie ogólnej kondycji i sprawności fizycznej
Schemat postepowania fizjoterapeutycznego:
masaż grzbietu lub okład parafinowy grzbietu
ćwiczenia redresyjne czynne i bierne za pomocą różnego sprzętu i aparatów
wyciąg na pętli Glissona
ćwiczenia oddechowe w pozycji leżącej na plecach
ćwiczenia czynne mięśni grzbietu i pośladków
ćwiczenia czynne mięśni brzucha
chód w klęku z wysuwaniem kończyny górnej i dolnej
ćwiczenia oddechowe w pozycji leżącej z udziałem kończyn górnych
ćwiczenia ogólnie usprawniające w pozycji leżącej lub w siadzie
marsz swobodny z utrzymaniem dobrej postawy
Wady postawy
Wadą postawy określamy odchylenia od ogólnie przyjętych cech prawidłowej postawy. Zasadnicze typy wadliwej postawy:
plecy wklęsło-wypukłe
plecy kołyskowe
plecy płaskie
plecy okrągłe
Wady postawy - zagadnienia do przygotowania:
zasady badania postawy
postępowanie rehabilitacyjne w wadach postawy
rodzaje ćwiczeń
profilaktyka wad postawy
Wrodzone wady klatki piersiowej - zagadnienia do przygotowania:
klatka piersiowa lejkowata, szewska
klatka piersiowa kurza
Wrodzona dysplazja stawu biodrowego
Wrodzone wady stopy - zagadnienia do przygotowania:
stopa końsko-szpotawa
Wybrane problemy fizjoterapii w chorobach układu oddechowego u dzieci
choroby układu oddechowego stanowią istotny problem zdrowotny we wszystkich krajach uprzemysłowionych
główną przyczyną występowania chorób płuc i oskrzeli u dzieci i młodzieży są zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego pyłami przemysłowymi, środkami chemicznymi, gazami spalinowymi (diesel), dymem (tytoń)
u dzieci bierne palenie tytoniu sprzyja występowaniu astmy oskrzelowej i jest istotnym czynnikiem powstawania POChP w wieku dorosłym
układ oddechowy stanowi główne wrota wnikania do organizmu szkodliwych czynników zawartych we wdychanym powietrzu
patogenne czynniki działają bezpośrednio na błonę śluzową górnych i dolnych dróg oddechowych, powodują uszkodzenie jej prawidłowej funkcji i struktury doprowadzając do powstania procesu chorobowego w świetle oskrzela i w tkance płucnej
schorzenia układu oddechowego przebiegają zwykle przewlekle, mogą być przyczyną inwalidztwa oddechowego
najczęstszym objawem choroby układu oddechowego jest kaszel
Definicje
kaszel - odruchowa odpowiedź dolnych dróg oddechowych na stymulację lub drażnienie receptorów kaszlu w ich błonie śluzowej
receptory kaszlu znajdują się również w gardle, zatokach przynosowych, w żołądku i zewnętrznym przewodzie słuchowym - dlatego źródło kaszlu też może znajdowac się poza płucami
Anatomia i neurofizjologia odruchu kaszlowego
istnieją bezsprzeczne dowody, że mimowolny kaszel regulują dośrodkowe włókna nerwów błędnych
kaszel podobnie jak połykanie, odbijanie, oddawanie moczu i oddawanie stolca należy do odruchów wyjątkowych z powodu większej kontroli korowej
kontrola korowa może się przejawiac jako zahamowanie kaszlu lub kaszel warunkowy
kaszel może być także zachowaniem afektywnym, dlatego jako przyczynę lub skutek kaszlu należy brac pod uwagę również zaburzenia psychologiczne
Powikłania kaszlu
u chorych z kaszlem nieskutecznym należy pamiętac należy o możliwych powikłaniach - zapalenie płuc, niedodma, niewydolnośc oddechowa
powikłania ze strony innych układów i narządów - sercowo-naczyniowe, ogólnoustrojowe, żołądkowo-jelitowe, moczowo-płciowe, mięśniowo-szkieletowe, neurologiczne, okulistyczne, psychospołeczne i skórne - mogą prowadzic do obniżenia jakości życia pacjenta związanej ze stanem zdrowia
Najczęstsze przyczyny kaszlu u dzieci
nadreaktywnośc dróg oddechowych (astma)
działanie czynników drażniących: nadmierna ilośc wydzieliny, aspiracja ciała obcego, wdychanie cząsteczek kurzu lub szkodliwych gazów, odpowiedź zapalna na czynniki infekcyjne lub procesy alergiczne
Rodzaj kaszlu
kaszel ostry - trwający < 3 tygodni
kaszel podostry - trwający 3-8 tygodni
kaszel przewlekły - trwający > 8 tygodni
Charakterystyka kaszlu
Rodzaj kaszlu oraz odpowiadający mu zespół chorobowy
wytwórczy z płynną wydzieliną (niestały) - zapalenie oskrzeli, astma, CF, rozstrzenie oskrzeli
metaliczny - zapalenie tchawicy, kaszel napadowy
ze świstem wdechowym - zwężenie krtani, krztusiec
napadowy (z wymiotami i dławieniem się lub bez nich) - CF, krztusiec, ciało obce
staccato - chlamydlowe zapalenie płuc
nocny - reakcje alergiczne górnych i dolnych dróg oddechowych, zapalenie zatok
najbardziej nasilony rano po przebudzeniu - CF, inne rozstrzenie oskrzeli, przewlekłe zapalenie oskrzeli
przy znacznym wysiłku - astma wysiłkowa, CF, inne rozstrzenie oskrzeli
ustępujący w czasie snu - kaszel nawykowy, stany umiarkowanej hipersekrecji jak w CF i w astmie
krótki, urywany, świszczący - nadreaktywnośc dróg oddechowych
Diagnostyka różnicowa nawracającego i przewlekłego kaszlu u dzieci
nawracający kaszel:
nadreaktywnośc oskrzeli z astmą oskrzelową włącznie
spływanie wydzieliny z górnych dróg oddechowych
zespoły zachłyśnięcia
często nawracające zakażenie układu oddechowego
samoistna hemosyderoza płuc
przewlekły kaszel:
poinfekcyjna nadwrażliwośc receptorów kaszlu
choroba z nadreaktywności dróg oddechowych (astma)
astmatyczne zapalenie oskrzeli
przewlekłe zapalenie zatok przynosowych nosa
zapalenie oskrzeli, zapalenie tchawicy spowodowane przewlekłym zakażeniem, paleniem tytoniu czynnym i biernym
rozstrzenie oskrzeli z mukowiscydozą włącznie, pierwotny zespół nieruchomych rzęsek, niedobory immunologiczne
ciało obce w drogach oddechowych
nawracające zachłyśnięcia spowodowane niewydolnością mięśni gardła, szczelina tchawiczo-krtaniowa, przetoka przełykowo-tchawicza
refluks żołądkowo-przełykowy z zachłystywaniem (lub bez)
krztusiec
ucisk z zewnątrz na tchawicę lub oskrzela (pierścień naczyniowy, nowotwór, węzły chłonne, torbiel płuca)
rozmiękanie tchawicy lub oskrzeli
guzy wewnątrzkrtaniowe i wewnątrztchawicze
gruźlica oskrzeli
kaszel nawykowy
alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych
zakażenia grzybicze
wdychanie czynników drażniących np. dym tytoniowy
podrażnienie zewnętrznego przewodu słuchowego
Wybrane choroby układu oddechowego
Najczęstsze choroby układu oddechowego wymagające oprócz postępowania farmakologicznego również fizjoterapii:
przewlekłe zapalenie oskrzeli
astma oskrzelowa
zapalenia płuc
odma opłucnowa
rozedma płuc
gruźlica płuc
przewlekłe śródmiąższowe zapalenie płuc
nowotwory płuc
Unieruchomienie pacjentów z w/w schorzeniami wywołuje zwolnienie przepływu krwi zarówno w krążeniu dużym, jak i w krążeniu płucnym, co powoduje odkładanie złogów włóknistych na opłucnej, zwiększa zaleganie śluzu w drogach oddechowych i doprowadza do osłabienia sprawności układu oddechowego. Dlatego pacjentów ze schorzeniami układu oddechowego należy usprawniac ruchowo, gdyż ruch jest czynnikiem leczniczym i może zapobiec powstaniu inwalidztwa.
Kwalifikacja chorych do kinezyterapii powinna opierac się na aktualnych badaniach:
rtg klatki piersiowej
badanie czynnościowe układu oddechowego
gazometria
EKG
Grupy pacjentów kwalifikowanych do kinezyterapii:
pacjenci ze wskazaniami bezwzględnymi
pacjenci ze wskazaniami względnymi
Bezwzględnie powinni być usprawniani pacjenci w fazie wydolności oddechowej, u których nie stwierdza się zaburzeń wymiany gazowej między nadmiarem dwutlenku węgla a znacznym obniżeniem ciśnienia parcjalnego tlenu - jednostki chorobowe:
wysiękowe zapalenie opłucnej
ropniak opłucnej
zapalenie płuc z odczynem opłucnowym
odma samoistna
przed zabiegami torakochirurgicznymi
po zabiegach torakochirurgicznych
przewlekłe zapalenie oskrzeli z nadmiarem gromadzenia wydzieliny
rozstrzenia oskrzeli
astma oskrzelowa
nieusprawnianie pacjentów z tymi schorzeniami może doprowadzic do stanu inwalidztwa oddechowego
w tej grupie chorych jednocześnie z rozpoczęciem leczenia farmakologicznego ustala się program rehabilitacji leczniczej, który ma doprowadzic chorego do pełnego wyleczenia i powrotu do codziennych zajęc
rehabilitacja lecznicza w pulmonologii obejmuje: diagnostykę czynnościową układu oddechowego, kinezyterapię, fizykoterapię, wybrane formy terapii zajęciowej
we wspomnianej grupie pacjentów stosując kinezyterapię uczymy chorego prawidłowego oddechu przez wykorzystanie maksymalnej ruchomości przepony - stosujemy oddychanie dolnożebrowe, ćwiczenia mięśni brzucha, obręczy barkowej i ogólnie usprawniające
Przed zabiegami torakochirurgicznymi
wykonuje się ćwiczenia oddychania przeponowego, dolnożebrowego, mięśni obręczy barkowej i ogólnie usprawniające w celu zapobieżenia asymetrii klatki piersiowej, która może wystąpic przy zaniku mięśni międzyżebrowych, zwężeniu przestrzeni międzyżebrowych czy deformacji piersiowego odcinka kręgosłupa
W wysiękowym zapaleniu opłucnej i w zapaleniu płuc z wysiękiem opłucnowym
w pierwszym okresie choroby z wysoką gorączką stosujemy leżenie ułożeniowe pacjenta na boku zdrowym w celu przyspieszenia wchłaniania płynu z opłucnej, zapobiegania wytrącania się złogów włóknika na opłucnej oraz zrostów opłucnowo-przeponowych
po ostrym okresie choroby przystępujemy do ćwiczeń oddechowych przepony na łóżku chorego, później na sali gimnastycznej, ćwiczenia mięśni brzucha, oddychania dolnożebrowego, mięśni obręczy barkowej
W odmie opłucnowej samoistnej
chorego układa się na boku chorym w celu zmniejszenia ruchów oddechowych klatki piersiowej i przyspieszenia resorpcji powietrza
w kolejnych dniach przystępujemy do ćwiczeń mających doprowadzic do rozprężenia tkanki płucnej - dmuchanie w respirator lub spirometr
ćwiczenia oddechowe takie jak w wysiękowym zapaleniu opłucnej zapobiegają wtórnym odmom samoistnym, gdyż poprawiają sprężystośc tkanki płucnej
W rozedmie płuc
należy stosowac ćwiczenia oddechowe poprawiające sprężystośc tkanki płucnej przez zwrócenie uwagi na oddychanie przeponowe i ćwiczenia pogłębiające wydech
W przewlekłym zapaleniu płuc
W mukowiscydozie
zalecamy na czczo leżenie ułożeniowe na brzuchu z głową niżej, poprzedzone inhalacjami z leków rozluźniających wydzielinę (mukolityki)
zmniejsza to obrzęk błony śluzowej oskrzeli oraz powoduje rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli
pozycja drenażowa powinna być wzmocniona masażem klatki piersiowej od podstawy płuc ku szczytom lub też oklepywaniem dłońmi kinezyterapeuty
po wykonaniu drenażu można włączyc ćwiczenia drenażowe czynne - przodoskłony oraz ćwiczenia poprawiające wydech
W rozstrzeniach oskrzeli
stosujemy pozycje drenażowe bierne i czynne zależne od topografii rozstrzeni
pozycje drenażowe wspomagamy masażem klatki piersiowej ręcznym lub masażem wodnym aparatem Aquavibron
pozycje drenażowe czynne przez wykonywanie rozmaitych skłonów i przewrotów na materacach
wspomaganie lekami mukolitycznymi
W astmie oskrzelowej
drenaż oskrzeli w celu oczyszczenia z gęstej wydzieliny
ćwiczenia pogłębiające wydech
ćwiczenia oddechowe należy prowadzic w okresach pomiędzy napadami duszności
najlepsze efekty uzyskuje się we wczesnych okresach choroby, zwłaszcza u małych dzieci
Chorzy ze wskazaniami względnymi do usprawniania - przewlekłe schorzenia płuc:
przewlekłe śródmiąższowe zapalenie płuc
gruźlica płuc
pylica płuc
przewlekłe zmiany rozsiane
chorzy z w/w przewlekłymi chorobami wymagają indywidualnego toku usprawniania
U pacjentów z chorobami układu oddechowego nie ma przeciwwskazań wiekowych do kinezyterapii, gdyż usprawniamy zarówno niemowlęta, dzieci starsze, jak i dorosłych. Istnieją jednak stany kliniczne, które są przeciwwskazaniem do ćwiczeń oddechowych:
niewydolnośc oddechowa z kwasicą oddechową
rany otwarte klatki piersiowej
zmiany zakrzepowe na kończynach dolnych i górnych
krwotok płucny i krwioplucie
zawał serca i płuc w pierwszej dobie
Przeciwwskazania do ćwiczeń oddechowych:
niewydolnośc nerek z kwasicą metaboliczną
niewydolnośc wątroby z kwasicą metaboliczną
niewydolnośc krążenia z uogólnionymi obrzękami
nadciśnienie tętnicze z utrwalonymi zmianami narządowymi w nerkach i w sercu
17