Projekt III

Nauczyciel - wychowawcą: Kontrakty jako metoda rozwiązywania trudnych sytuacji

Pytania do analizy podczas realizacji projektu

Pytania do realizacji I części projektu:

1. Jak konstruować skuteczne kontrakty edukacyjne?

2. W odniesieniu do jakich sytuacji można stosować kontrakty?

3. Jakie korzyści wynikają z zawierania kontraktu?

4. Jakie błędy bywają popełniane przy zawieraniu kontraktów?

Pytania do realizacji II części projektu:

1. Jakie formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz oddziaływań wychowawczych stosowane są w szkole?

2. Stosowanie których z poznanych na wykładach metod i ingerencji wychowawczych zaobserwowałeś w szkole/zastosowałeś wobec ucznia? W odniesieniu do jakiej sytuacji? Jaki był rezultat?

3. Czy w szkole stosowane są kontrakty jako narzędzie pomocne w rozwiązywaniu sytuacji trudnych? W jakich sytuacjach?

4. Jakie jest zdanie opiekuna praktyk na temat kontraktu edukacyjnego i jego skuteczności?

Literatura obowiązkowa:

1. Żmijska H., Kontrakty jako metoda rozwiązywania trudnych sytuacji uczniów szkół ponadpodstawowych, w: Trudne sytuacje w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej,
Wyd. Raabe

Kontrakty jako metoda rozwiązywania trudnych sytuacji uczniów szkół ponadpodstawowych

Hanna Żmijska - dyplomowana nauczycielka języka polskiego, pedagog Ośrodka Diagnostyczno-Kwalifikacyjnego will Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Łodzi, absol­wentka UŁ (polonistyka,1990); ukończyła Studium Socjoterapii, Studium Metod Psychokorekcyjnych, Podyplomowe Studia Pedagogiki Specjalnej.

Spis treści:

1. Wstęp ................................................................................................................. 1

2. Kontrakt z uczniem .............................................................................................. 2

2.1. Co to jest kontrakt edukacyjny ....................................................................... 2

2.2. Po co zawierać kontrakty ................................................................................ 3

2.3. Kontrakt edukacyjny z uczniem w trudnej sytuacji ........................................... 3

2.4. W jakich sytuacjach zawierać kontrakt............................................................ 6

2.5. Czynności nauczyciela przed podjęciem rozmowy............................................ 7

2.6. Czynności nauczyciela w trakcie prowadzenia rozmowy ................................. 13

2.7. Czynności nauczyciela po podpisaniu umowy ................................................ 14

2.8. Jak zawierać skuteczne umowy..................................................................... 22

2.9. Sposoby unikania niepowodzeń w procesie zawierania kontraktów ................. 24

3. Zakończenie ...................................................................................................... 25

4. Załączniki .......................................................................................................... 27

1. Wstęp

Artykuł ten omawia kwestię zawierania umów z uczniami, będącymi w trudnej sytuacji edukacyjnej bądź sprawiającymi kłopoty wychowawcze. Przedstawiono zastosowanie kontraktu edukacyjnego jako metody pracy z młodzieżą, wymagającą specyficznego oddziaływania pedagogicznego, np. w sytuacji trudności w nauce, nagminnych wagarów, destrukcyjnego funkcjonowania na terenie szkoły czy problemów rodzinnych lub zdrowotnych.

Tekst ilustruje istotę kontraktu jako narzędzia pracy wychowawczej oraz przedstawia czynności, które nauczyciel powinien podjąć, aby wykorzystać umowę z uczniem szkoły ponadpodstawowej do zaplanowanych działań naprawczych.

Dla czytelnika, pragnącego pogłębić swoje umiejętności w zakresie realizowania kon­traktów z młodzieżą, przydatne będą również uwagi, dotyczące monitorowania poziomu wypełniania zawartych umów oraz postępowania w przypadku naruszania przez ucznia spisanych w nich warunków. Podsumowanie stanowi opis kluczowych zasad, istotnych przy sporządzaniu kontraktów.

2. Kontrakt z uczniem

2.1. Co to jest kontrakt edukacyjny

Autorce najbliższe jest rozumienie kontraktu edukacyjnego jako wzajemnych zobo­wiązań, dotyczących nauczania i/lub zachowań w klasie, jawnych i najczęściej spisanych oraz potwierdzonych podpisami przez strony. Zobowiązania te mogą być określane jedno­stronnie lub poprzez negocjacje.

Jeśli uwzględnimy wykorzystanie kontraktu zarówno do stymulowania osiągnięć eduka­cyjnych, jak i jego zastosowanie wychowawcze, można zdefiniować go jako umowę pomię­dzy uczniem a instytucją lub jej przedstawicielem, dotyczącą nabywania wiedzy w sposób systematyczny zarówno w klasie, jak i samodzielnie¹ oraz zmiany zachowań i postaw względem tej instytucji, jej przedstawicieli lub rzeczywistości w ogóle.

Celem artykułu jest zilustrowanie sposobu, w jaki nauczyciele i pedagodzy mogą wyko­rzystać kontrakt jako narzędzie do pracy z uczniem będącym w trudnej sytuacji edukacyj­nej lub przejawiającym zaburzenia zachowania. Często oba te obszary występują jednocześ­nie, a niejednokrotnie towarzyszą im inne, np. trudności z integracją, nagłe wydarzenia, problemy rozwojowe i uzależnienia (tu także czyny karalne), zaburzenia zdrowia, a w efekcie

- prawie zawsze kłopoty rodzinne.

Umowy można zawierać z poszczególnymi uczniami - wtedy są to kontrakty indywidu­alne, lub z całą klasą - będą to zatem kontrakty zbiorowe².

Aby zdecydować się na określony rodzaj i zakres kontraktu zawieranego z uczniami, nau­czyciel musi odpowiedzieć sobie na kilka ogólnych pytań:

- Jaki to będzie rodzaj kontraktu?

- Czemu kontrakt będzie służył, jakie są jego cele?

- Czy i w jakim stopniu będzie negocjowany?

- Kto będzie stroną (np. wszyscy uczniowie, konkretny uczeń, rodzice uczniów)?

- Jakie elementy kontrakt będzie zawierał?

- Czy któreś z nich warto uczynić przedmiotem negocjacji?

- W jakiej formie kontrakt będzie zawierany (pisemny - ustny)?

- Jaki czas zostanie przeznaczony na realizację ustaleń?

- Kto i jak zajmie się rozstrzyganiem kontrowersji?

- Jak informować o naruszeniu umowy?

- Jakie sankcje dla stron zostaną ustalone za naruszenie warunków kontraktu?

- Jaką strony przyjmą procedurę ewaluacji kontraktu?

¹ Codde J.: Using learning contracts in the college classroom, Michigan State University, 1996. (zob. http://www.msu.edu/ user/coddeios/contract.htm). Korzystam z tłum. Janusza Żmijskiego.

² Więcej zob. Żmijska H.: Zawieranie kontraktu z klasą, [w:] Poradnik Nauczyciela, Raabe, G 1.8, s.1-37.

2.2. Po co zawierać kontrakty

Niewątpliwie zawieranie kontraktów edukacyjnych z uczniami ma zalety, ale i też wady, które należy wziąć pod uwagę podejmując decyzję o zaproponowaniu młodzieży takiej formy wspólnej pracy.

Mocne strony kontraktu:

• Pozwala nauczycielowi radzić sobie ze zróżnicowanym poziomem edukacyjnym uczniów w klasie.

• Zwiększa motywację nastolatków do uczenia się.

• Pogłębia relacje, rozwija wzajemny szacunek pomiędzy nauczycielem a wychowankiem.

• Umożliwia indywidualizację procesu nauczania.

• Rozwija samodzielność.

• Zaspokaja uczniowską potrzebę samodecydowania.

• Pomaga organizować uczenie się wokół rzeczywistych zadań i problemów życiowych młodzieży, uwzględniając je.

• Usprawnia komunikację uczeń - nauczyciel.

Słabe strony kontraktu:

• Wymaga od nauczyciela czasu i planowania.

• Zakłada negocjacje, a więc konieczność posiadania w tym obszarze konkretnych, dodatkowych umiejętności i doświadczeń.

• Czasem jego zapisy nie są przestrzegane.

• Zdarza się, że nie udaje się doprowadzić do pomyślnego zakończenia negocjacji lub realizacji zapisów umowy.

2.3. Kontrakt edukacyjny z uczniem w trudnej sytuacji

Proces dochodzenia do wypracowania takiego kontraktu, określanego także umową edu­kacyjną, wymaga od nauczyciela zaplanowania kolejnych działań, form pracy, przygoto­wania materiałów, a także gotowości do negocjacji.

Aby nauczyciel mógł uczestniczyć w zawieraniu kontraktu edukacyjnego z uczniem/ klasą w trudnej sytuacji szkolnej, powinien:

- zdiagnozować potrzeby edukacyjne i wychowawcze ucznia/klasy,

- określić obszar planowanych negocjacji, opracować swoje propozycje,

- ocenić własne umiejętności w zakresie negocjowania,

- przygotować argumenty,

- zaplanować czas i sposób (metody) wypracowania wspólnego kontraktu,

- kształtować zachowania dobrego negocjator

- monitorować proces pracy nad zawieraniem umowy,

- być gotowym do korekty własnej wizji współpracy z uczniem/klasą,

- respektować zapisy kontraktu,

- zdecydowanie reagować na przejawy nieprzestrzegania zawartej z uczniem/klasą umowy.

Korzyści wynikające z zawierania kontraktu edukacyjnego

Nauczyciel Uczeń

- realizacja celów edukacyjnych i wycho­wawczych

- uznanie i dowartościowanie siebie jako skutecznego dydaktyka i wychowawcy

- konstruktywny sposób rozwiązywania

konfliktów i trudności

- możliwość odwołania się do wspólnych ustaleń w sytuacji ich nieprzestrzegania

- efektywność w oddziaływaniu

- wzmocnienie relacji z uczniami

- otwartość w kontakcie z uczniami

- rozwijanie umiejętności związanych

z negocjowaniem

- jawność reguł szkolnej gry

- możliwość współtworzenia własnego procesu uczenia się

- poczucie odpowiedzialności

- wzrost motywacji i efektywności

- zaangażowanie w pracę

- uznanie i dowartościowanie

- czucie się „podmiotem"

- nauka tworzenia i respektowania norm

- współpraca z innymi uczniami i nauczycielem

- jawność reguł szkolnej gry

- poczucie bezpieczeństwa

- możliwość odwołania się do wspólnych ustaleń

- wzmocnienie relacji z nauczycielem

- rozwijanie umiejętności negocjowania

Tabela 1. Korzyści z kontraktu edukacyjnego

Zawieranie kontraktu indywidualnego z uczniem jest szczególnie przydatne w przypadku konieczności dokonania „interwencji kryzysowej", np. kiedy uczeń jest zagrożony niepromowaniem lub jego zachowanie jest na tyle destrukcyjne, że utrudnia funkcjonowanie jemu samemu, rówieśnikom i nauczycielom.

W takich sytuacjach warto określić sposób i warunki funkcjonowania ucznia na terenie szkoły (a często także w domu), a więc wyróżnić możliwe obszary umowy, np. odpowia­dając na pytania:

Pytanie	Odpowiedź
Kto jest uczestnikiem kontraktu?	Np.: uczeń, nauczyciel, rodzic, pedagog
Jaki jest cel kontraktu?
Jaki jest czas jego realizacji?
W jaki sposób, w czyjej obecności i kiedy zostanie dokonana analiza stopnia jego realizacji?
Jaka jest frekwencja ucznia na zajęciach lekcyjnych?
W jaki sposób wychowanek funkcjonuje na terenie szkoły?
Jaki jest jego stosunek do wykonywanych zadań edukacyjnych?
Do czego zobowiąże się uczeń i nauczyciel?
Jakie zadania warto przewidzieć do reali­zacji umowy?
Jakie będą terminy wykonania zadań?
Kto i w jaki sposób dokona analizy efektów?
Jakie skutki wynikają z niezrealizowania jego postanowień?

Tabela 2. Obszary umowy. Pytania i odpowiedzi

Ważne!!!!!

Dopasuj treści umowy do faktycznych, a nie potencjalnych możliwości konkret­nego ucznia!

Zaangażuj w budowanie kontraktu rodziców twojego ucznia! Wzrasta wtedy ich poziom aktywności, odpowiedzialność. Sprzyja to wspieraniu przez nich dziecka w realizacji umowy po zajęciach szkolnych.

Zastanów się !!!

Jakie trudne sytuacje w szkole mogą być inspiracją do zawarcia kontraktu z uczniem lub uczniami

2.4. W jakich sytuacjach zawierać kontrakt

Kontrakt można wykorzystać jako narzędzie pracy z uczniem wymagającym szczególnego wsparcia w trudnej dla niego sytuacji, kiedy to dotychczas poczynione działania wychowawcy, nauczyciela lub pedagoga nie oddziałują pozytywnie i nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.

Kontrakt jako metodę pracy z uczniem lub uczniami warto wprowadzić, kiedy:

Uczeń:

• nie realizuje obowiązku szkolnego,

• często wagaruje,

• osiąga bardzo niskie lub niedostateczne wyniki w nauce,

• nagminnie spóźnia się,

• przejawia zaburzenia w zachowaniu, np. agresję wobec innych lub siebie,

• lekceważy obowiązki szkolne,

• pozostaje w klasie outsiderem,

• nagminnie przeszkadza w prowadzeniu lekcji lub korzystaniu z niej,

• jest pozbawiony opieki rodziców lub opiekunów.

Klasa/uczniowie:

• składa się z wielu uczniów niezmotywowanych do nauki,

• jest podzielona na antagonistyczne podgrupy,

• demonstruje antyedukacyjne nastawienie wobec innych uczniów lub nauczycieli,

• nagminnie wagaruje (wspólnie lub w grupach),

• neguje swój udział w życiu szkoły,

• z różnych względów „trudno" się w niej pracuje.

Coraz częściej w szkolnictwie polskim stosowany jest także kontrakt z grupami klasowymi w celu ustalenia zasad funkcjonowania w relacji z wychowawcą, nauczycielami, rówieśnikami.

W sytuacjach krytycznych można proponować młodzieży (i być może rodzicom) także indywidualne kontrakty nienegocjowane, np. kiedy wychowankowi grozi:

• nieotrzymanie promocji,

• relegacja z klasy bądź placówki.

Wtedy kontrakt jest formą zapoznania ucznia z warunkami uniknięcia powtarzania klasy czy zmiany szkoły oraz wyznaczenia zadań koniecznych do realizacji.

Kontrakt indywidualny negocjowany można zawierać także z:

• uczniami zdolnymi, komunikującymi potrzebę intensywniejszej pracy,

• wychowankami z problemami zdrowotnymi, często nieobecnymi w szkole,

• podopiecznymi przeżywającymi trudności emocjonalne, adaptacyjne,

• nastolatkami niezmotywowanymi do systematycznej pracy, choć tzw. zdolnymi,

• młodzieżą wymagającą specjalnych metod uczenia się ze względu na jej ograniczenia, np. z dysgrafikami (mogą pisać na komputerze, gromadzić materiały w segregatorach).

W praktyce są oczywiście możliwe kontrakty mieszane, np. indywidualny z nienegocjowanym zakresem czynności (zadań), a negocjowaną formą ich realizacji.

Zawarcie kontraktu jest także możliwe w innych uzasadnionych przypadkach, np. kiedy nauczyciel zdiagnozuje, że niektóre zachowania ucznia są dla niego samego destrukcyjne, choć nie zawsze mogą one być takie dla szkoły, np. perfekcjonizm (popełnienie każdego, nawet drobnego błędu powoduje w nim frustrację).

Wymienione wyżej okoliczności często występują jednocześnie, od dwóch, np. wagary i niskie noty z przedmiotów, aż do wszystkich typów zachowań. Wtedy praca różnych przed­stawicieli szkoły z pewnością jest niezmiernie trudna, choć pozytywne efekty nie są niemożliwe.

Zastosowanie kontraktu jako narzędzia w efektywnym oddziaływaniu naprawczym wymaga od nauczyciela realizacji szczegółowo zaplanowanego szeregu czynności.

2.5. Czynności nauczyciela przed podjęciem rozmowy

Nauczycielu! Na etapie przygotowań zrealizuj 10 kroków.

Krok nr 1: Zastanów się, czy kontrakt to dobra dla Ciebie metoda pracy z uczniem.

Aby przekonać się o tym, odpowiedz sobie na następujące pytania:

- Czy uważam swoich uczniów za zdolnych do przestrzegania umów?

- Czy zgadzam się z poglądem, że umiejętności stanowią niezwykle istotny element życia społecznego?

- Czy dotrzymuję zawartych przez siebie umów?

- Czy posiadam wystarczająco dużo czasu, aby wprowadzić, monitorować i finalizować kontrakty z uczniami?

- Czy jestem człowiekiem uporządkowanym?

- Czy potrafię słuchać uczniów i brać ich punkt widzenia pod uwagę?

- Czy potrafię konstruktywnie współpracować z innymi nauczycielami w sprawie ucznia?

- Czy potrafię udzielać informacji zwrotnej według zasad komunikacji interpersonalnej?

- Czy potrafię wspierać uczniów w pokonywaniu trudności?

- Czy jestem asertywny?

Krok nr 2: Zbierz informacje o uczniu z dostępnych źródeł.

Podstawowym dla nauczyciela źródłem informacji o uczniu jest dziennik lekcyjny. Może dostarczać on wiedzy, będącej wyraźnym sygnałem, że z wychowankiem dzieje się coś niedobrego, np.:

• wysoka absencja,

• nieprzystąpienie do realizacji wyznaczonych przez nauczycieli zadań lub niezaliczenie ich (ocena niedostateczna).

Podstawą do niepokoju nauczyciela w sprawie konkretnego ucznia może być codzienna obserwacja jego funkcjonowania, która motywuje do zebrania bardziej szczegółowych danych, np.:

• podczas spotkań z danym uczniem,

• nauczycielami z wcześniejszych lat nauki,

• pedagogiem lub psychologiem szkolnym,

• pielęgniarką (karta zdrowia informuje o przebytych chorobach czy wadach, np. wzroku),

• rodzicami czy innymi ważnymi dla dziecka dorosłymi, jeśli o nich coś wiadomo,

• pracownikiem socjalnym, w przypadku kiedy rodzina korzysta z opieki społecznej,

• kuratorem sądowym, jeśli w rodzinie jest prowadzony nadzór,

• obserwacji funkcjonowania ucznia na terenie szkoły lub poza nią.

Uzyskane w ten sposób informacje należy wziąć pod uwagę podczas diagnozy sytuacji ucznia i planowania działań korekcyjnych. Na przykład wychowankowi z poważną wadą wzroku nie można zlecić zadania, wymagającego intensywnej pracy tego zmysłu.

Krok nr 3: Spotkaj się z nauczycielami przedmiotów.

Zaplanowane spotkanie z nauczycielami prowadzącymi zajęcia z przedmiotu w celu pozys­kania informacji o konkretnym uczniu to bardzo ważna część całego przedsięwzięcia.

Przygotuj się do rozmowy: określ cele i wynik,posłuż się materiałami (zestawienia frekwencji, ocen, spóźnień, kontaktów z uczniem, rodzicami, własne przemyślenia i propozycje zmiany sytuacji nastolatka).

Działania te na pewno usprawnią przebieg narady. Wychowawca/nauczyciel, aby ujednolicić wiedzę o uczniu, może na początku poprosić o wypełnienie przygotowanego arkusza obserwacji ucznia a następnie zachęcić dydaktyków do spontanicznych uwag o:

• zachowaniu wychowanka,

• postępach w nauce,

• przypuszczeniach związanych z przyczyną jego problemów

Takie spotkanie zakończ:

• wstępną diagnozą sytuacji ucznia,

• projektem wspólnie wypracowanego planu działań korekcyjnych,

• ustaleniami dotyczącymi sposobu kontaktowania się nauczycieli w tej sprawie,

• wyznaczeniem terminu kolejnego nauczycielskiego posiedzenia.

Krok nr 4: Przeprowadź z uczniem rozmowy wyjaśniające.

Rozmowy z najbardziej zainteresowaną zamierzeniami nauczyciela osobą - uczniem oceniam jako najważniejsze. To od ich przebiegu zależy, czy kolejne kroki będą konieczne.

Może się okazać, że sygnał wychowawcy o jego niepokoju (wyrażony np. w pytaniu: Co się z Tobą dzieje? Co przeżywasz? Co ci jest potrzebne, aby to zmienić?), dotyczącym dotych­czasowego funkcjonowania wychowanka, okaże się wystarczająco skuteczny, aby - doświad­czając autentycznego zainteresowania własną osobą- „opamiętał się" i zaczął zachowywać się konstruktywnie.

Często jednak taki sygnał nie wystarcza. Wtedy:

• przedstaw uczniowi swoją dotychczasową wiedzę na jego temat,

• wskaż konsekwencje destrukcyjnego postępowania,

• nakreśl możliwości zmiany i korzyści, jakie z niej wynikają,

• zapewnij o swoim zaangażowaniu, wsparciu i gotowości do pracy z nim.

Niesatysfakcjonujące nauczyciela rozmowy prawdopodobnie doprowadzą do rozważenia możliwość posłużenia się kontraktem jako narzędziem w procesie rozwiązywania trudnej sytuacji szkolnej ucznia.

Krok nr 5: Skontaktuj się z rodzicami lub opiekunami ucznia.

Z rodzicami lub opiekunami ucznia należy skontaktować się bez względu na wynik pro­wadzonych rozmów z wychowankiem. Mają oni pełne prawo do wiedzy o tym, co dzieje się z ich podopiecznym, a szczególnie jeśli są to zachowania niepokojące.

Rodzice mogą być sojusznikami nauczyciela, warto więc zaprosić ich do współpracy, aby wspólnie podejmować decyzje w sprawie zamierzonych działań korekcyjnych.

Partnersko potraktowani rodzice czy opiekunowie, podobnie jak uczniowie, mają poczu­cie odpowiedzialności, nie lękają się przyjść do szkoły, ponieważ:

• nie usłyszą wyłącznie, co złego dzieje się z ich dzieckiem,

• stają się ważnym podmiotem sytuacji,

• mają wpływ na część zapisów umowy, a o pozostałych zostają szczegółowo poinformowani,

• z większym prawdopodobieństwem powodzenia mogą zabezpieczać realizację umowy poza terenem szkoły,

• mają okazję wspierać swoje dziecko, a następnie analizować jego funkcjonowanie podczas kolejnych wspólnych spotkań w gronie uczestników umowy.

Ważne!!!!

Przed spotkaniem z rodzicami lub opiekunami zastanów się! Jakie informacje, w związku z trudną sytuacją ucznia w szkole, będą ci od nich potrzebne?

Do rozmowy można przygotować szereg pytań, np.:

- Czy rodzic zauważył coś niepokojącego w zachowaniu dziecka?

- O której godzinie córka/syn wychodzi do szkoły i wraca do domu?

- Ile czasu w domu przeznacza na naukę?

- Jak spędza wolny czas? Gdzie? Z kim?

- Czy uczestniczy w wypełnianiu codziennych obowiązków domowych?

- Czy ma zainteresowania? Jakie?

- Czy należy do jakiejś organizacji młodzieżowej?

- Jaki ma stosunek do rodziców?

- Za co rodzic mógłby pochwalić swoje dziecko? Jakie są jego mocne strony?

- Czy pali papierosy, pije alkohol, używa innych środków odurzających?

- Czy dziecko przebywało jakieś choroby, jest w trakcie leczenia, bierze środki farmako­logiczne? Jeśli tak, to jakie?

- Kto jest dla niego autorytetem?

- Czy rodzice wiedzą, gdzie dziecko przebywa, jeśli jest poza domem?

- Jakie metody wychowawcze rodzice stosują?

- Czego wymagają od córki/syna? Jakie są ich oczekiwania?

- W jaki sposób zapewniają swojemu dziecku opiekę, np. w czasie wakacji?

Rozmowę z rodzicami lub opiekunami warto zaplanować, zwracając uwagę na czas, miejsce i atmosferę, a więc po południu, aby nie musieli zwalniać się z pracy, w przyjemnym pomiesz­czeniu, indywidualnie, przy kawie lub herbacie.

Krok nr 6: Przedstaw i omów sytuację ucznia z pedagogiem, radą pedagogiczną.

Po zebraniu wszystkich możliwych informacji na temat ucznia, należy je uporządkować i postawić kilka hipotez, wynikających z tego etapu działań nauczyciela. Hipotezy winny dotyczyć przyczyn dotychczasowego funkcjonowania wychowanka, kluczowych momentów, które spowodowały niekorzystną zmianę oraz propozycje działań szkoły w celu rozwiąza­nia trudności ucznia.

Tak usystematyzowany materiał można zaprezentować pedagogowi, poszerzając go o jego wiedzę i obserwacje, a następnie przedstawić sprawę ucznia na radzie pedagogicznej, np. według następującego schematu:

• Kluczowe informacje o funkcjonowaniu ucznia w szkole i w domu, jego sytuacji rodzin­nej, przełomowych wydarzeniach w jego życiu.

• Problem i jego objawy.

• Prawdopodobne przyczyny trudności.

• Wstępny plan działań korekcyjnych (jednym z elementów może być kontrakt).

• Wymiana informacji wśród nauczycieli.

• Pierwsza korekta planu oddziaływań.

Krok nr 7: Dokonaj diagnozy sytuacji ucznia i sporządź plan działań korekcyjnych.

Nauczyciel lub wychowawca, po intensywnej pracy gromadzenia informacji i próbie określenia celów pracy z nastolatkiem oraz zadań własnych i ucznia, musi dokonać pierw­szej pełnej diagnozy sytuacji wychowanka i dostosować do niej działania nauczyciela/ wychowawcy, ucznia i rodziców.

W oddziaływaniach mogą brać udział także inni nauczyciele, pedagog, psycholog.

Korzystna byłaby dla ucznia sytuacja, gdyby praca z nim dotyczyła całego zespołu dydak­tyków, który zachowuje jednokierunkowość i dzieli się między sobą spostrzeżeniami.

Etap ten wymaga więc posłużenia się jednym z dostępnych narzędzi, np. schematem diagnozy wychowanka³ lub wspomnianym wcześniej schematem analizy przypadku.

Krok nr 8: Zaplanuj przebieg rozmowy z uczniem, jej czas i miejsce.

Pierwsze spotkanie nauczyciela i ucznia, które ma doprowadzić do zawarcia między nimi kontraktu, powinno uwzględniać następujące etapy:

1. Wyjaśnienie przyczyn zaproszenia ucznia na rozmowę

2. Przedstawienie kluczowych informacji (uzyskanych podczas własnych obserwacji, ale też innych nauczycieli) na temat jego wyników nauczania, frekwencji, zachowania.

3. Zaprezentowanie przez nauczyciela oceny obecnej sytuacji ucznia oraz prognozy na przyszłość.

4. Wysłuchanie opinii wychowanka.

5. Pokazanie kontraktu jako narzędzia pracy z uczniem (odpowiedź na wcześniej zamiesz­czone pytania).

6. Negocjowanie brzmienia umowy edukacyjnej, sporządzenie wstępnego lub końcowego zapisu, potwierdzonego własnoręcznymi podpisami

Zapraszając ucznia na rozmowę, której przedmiotem jest analiza jego trudności, warto zadbać o miejsce, czas i atmosferę. Okoliczności powinny wspierać rozmawiających, a nie utrudniać kontakt! Nauczycielu, zadbaj o:

Miejsce

Czas

Atmosferę

intymne

spokojne

przyjazne

zadbane

wolne od skojarzeń

i emocji, np. lepiej sala

lekcyjna niż gabinet

dyrektora

wygodne

niestwarzające barier

w kontakcie

wystarczający do realizacji

celów spotkania

uzgodniony z podmiotami

umowy

dostosowany do potrzeb

sprzyjający uzyskaniu

pożądanego efektu

porozumienia

otwartości

życzliwości

zrozumienia

dialogu

W trakcie prowadzenia rozmowy warto zwrócić szczególną uwagę na, często zdawa­łoby się, szczegóły, które czasem psują efekt końcowy lub tworzą sztywny i utrudnia­jący porozumienie kontakt, będący wtedy wyłącznie monologiem nauczyciela albo nieprzyjemną wymianą zdań.

Krok nr 9: Zaproś do udziału w kontrakcie osoby wspierające młodego człowieka.

Udział w zawieraniu kontraktu innych osób, szczególnie autorytetów dla ucznia, zapew­nia większą możliwość dotrzymania umowy lub szybkiej reakcji stron, jeśli zapisy kontraktu nie są realizowane. Wszyscy uczestnicy pełnią rolę gwarantów wypracowanego wspólnie brzmienia. Mogą nimi być:

• pedagog,

• psycholog,

• ważny dla ucznia nauczyciel,

• rówieśnik - przyjaciel,

• rodzic/rodzice/opiekun.

Rodziców warto angażować do uczestnictwa w każdym rodzaju kontraktu! Dzięki temu:

• mają oni możliwość wpływu na zapisy w kontrakcie lub wyrażenia opinii,

• zyskują rzetelną wiedzę, niezbędną w szkolnym funkcjonowaniu swojego dziecka,

• mogą stać się sprzymierzeńcami nauczyciela,

• wspierają swoje dziecko w realizacji kontraktu,

• potrafią skontrolować i wyegzekwować działania zaplanowane na pracę pozaszkolną, l czują się zaangażowani, współodpowiedzialni i zobowiązani do przestrzegania zapisów

Krok nr 10: Przygotuj arkusz kontraktu z propozycjami zadań i terminów.

Mimo że trudno jest przewidzieć przebieg rozmowy z uczniem i jej wynik, warto przygo­tować dwa arkusze kontraktu: jeden z proponowanymi zapisami przez wychowawcę i nauczycieli, a drugi pusty. Posłuży on do wypełnienia go po negocjacji czynności koniecz­nych do poprawy sytuacji młodego człowieka.

Struktura arkusza powinna być przejrzysta, czytelna, najlepiej tabelaryczna, uwzględnia­jąca wszystkie elementy umowy. Zamieszczone w załączniku nr 1 narzędzie to propozycja kontraktu dla ucznia, który ma problemy edukacyjne i sprawia kłopoty wychowawcze.

2.6. Czynności nauczyciela w trakcie prowadzenia rozmowy

W trakcie prowadzenia rozmowy nauczyciel powinien wdrożyć wszystkie działania, które wcześniej tak pieczołowicie zaplanował. Często plany i rzeczywista sytuacja różnią się od siebie znacznie, jednak przygotowanie się do niej, jak wcześniej to pokazałam, może przy­nieść wyłącznie korzyści, zarówno dla ucznia, jak i nauczyciela oraz innych uczestników kontraktu. Wszyscy otrzymują potrzebną wiedzę, spotkanie ma jasną strukturę, przebiega sprawnie i konstruktywnie.

Wskazówki dla nauczyciela-rozmówcy:

• Dysponuj wiedzą na temat ucznia i argumentami, przekonującymi go do podpisania kontraktu.

• Bądź życzliwy, otwarty na propozycje ucznia, asertywny i konsekwentny.

• Słuchaj uważnie i aktywnie.

• Odpowiadaj wyczerpująco na wszystkie pytania nastolatka (np. zamieszczone wyżej).

• Dokonuj korekty zapisów w kontrakcie wspólnie z uczniem.

• Doprowadź do podpisania umowy satysfakcjonującej wszystkich jej uczestników.

Ważne

Uczeń podczas rozmowy z nauczycielem powinien poznać odpowiedzi na następu­jące pytania:

- Dlaczego nauczyciel chce zawrzeć z nim kontrakt?

- Jakie są cele zastosowania tego narzędzia?

- Kto będzie uczestnikiem kontraktu?

- Na czym polega kontrakt?

- Jakie zadania dla ucznia zaplanował nauczyciel?

- Co pozytywnego wynika z wywiązania się z umowy i dla kogo?

- Jakie konsekwencje spotkają ucznia, jeśli nie dotrzyma umowy?

- Do czego zobowiązują się przedstawiciele szkoły?

- Jakie obszary będą, zdaniem nauczyciela, przedmiotem umowy?

- Kto będzie wspierał działania wychowanka?

- W jaki sposób kontrakt będzie monitorowany?

- Jaki jest czas jego realizacji?

- Kto i kiedy dokona oceny stopnia realizacji kontraktu?

- Czy istnieje możliwość i jaka jest procedura renegocjowania kontraktu?

2.7. Czynności nauczyciela po podpisaniu umowy

W tej fazie działań zrealizuj kolejnych 11 kroków.

Krok nr 1: Udostępnij egzemplarz umowy wszystkim uczestnikom.

Czynność ta jest niezmiernie ważna! Koniecznie należy zadbać o to, aby uczeń (i rodzice) otrzymali duplikat umowy. Młodemu człowiekowi posłuży w:

• codziennej rejestracji wypełnionych zadań i dotrzymanych terminów,

• wprowadzaniu na umowie własnych notatek, np. skreśleń zapisów, które uznał za wprowadzone w życie i zakończone,

• planowaniu własnego czasu po lekcjach.

Krok nr 2: Ustal z uczestnikami tryb wymiany informacji o realizacji kontraktu.

Bez przepływu informacji na temat przebiegu umowy nie ma możliwości monitorowania działań ucznia, który w takiej sytuacji pozostaje sam i często zniechęca się już w pierw­szym tygodniu trwania kontraktu, mimo że zaakceptował proponowaną mu przez nau­czyciela formę poprawy jego sytuacji szkolnej.

Należy wziąć pod uwagę, że zawieramy kontrakt z uczniem słabo zmotywowanym, często negatywnie nastawionym do szkoły, wysiłku i systematycznej pracy. Sposób wymiany informacji, o którym także będzie wiedział uczeń, pozwoli na kontrolę jego działań i szybką reakcję w celu zmobilizowania go, podniesienia jego energii, pochwalenia, co też spo­woduje efekt wzmocnienia i doda mu sił do dalszej pracy.

Tryb wymiany informacji:

Nauczyciel główny (wychowawca) raz w tygodniu nanosi zmiany na własnym arkuszu kontraktu, wykreśla zadania wykonane, odnotowując uzyskane przez ucznia oceny.

Dokonuje on ewentualnej korekty terminów lub zaznacza, np. na kolorowo te działania, z których uczeń nie wywiązał się, ustalając przyczynę z punktu widzenia danego nauczyciela.

Także raz w tygodniu, oczywiście po wykonaniu poprzedniej czynności, nauczyciel spo­tyka się z uczniem i razem analizują własne karty umowy, ustalając ich jedną wersję.

Nauczyciel słucha tego, co uczeń ma do powiedzenia i w zależności od sytuacji docenia jego wysiłki, chwali lub pomaga w trudnościach.

Zagadnienie to szerzej opisane jest w części Monitoruj przebieg kontraktu (krok nr 4).

Krok nr 3: Poinformuj o sposobie postępowania w przypadku nieprzestrzegania kon­traktu przez poszczególnych uczestników.

Uczestnicy kontraktu mogą wspólnie wypracować procedurę postępowania w przypadku nierealizowania zapisów umowy. Poniżej przykład takiego zapisu.

1) W przypadku niewykonania konkretnego zadania przez ucznia bądź nauczyciela, oba podmioty podczas spotkania ustalają przyczyny.

2) Jeśli nie wynikają one z lekceważenia zapisu bądź celowego zaniedbania, obie strony mogą negocjować dodatkowy termin.

3) Jeśli takich sytuacji jest więcej, nauczyciel monitorujący bądź uczeń powiada­mia pozostałych uczestników umowy i organizuje spotkanie w celu analizy sytu­acji i ewentualnej renegocjacji kontraktu.

4) Jeśli natomiast któraś ze stron łamie umowę w wyniku lekceważenia lub celowego zaniedbania, podmiot pokrzywdzony zwołuje zebranie uczestników kontraktu, w celu analizy przyczyn i ustalenia sankcji. Może być nią np. zerwanie umowy przez nauczyciela, jeśli to uczeń ją łamie i skorzystanie z innych metod pracy z wychowankiem. Dydaktyka lub wychowawcę, którzy nie wywiązują się podjętych zobowiązań, czeka np. rozmowa wyjaśniająca z przedstawicielem rady rodziców, dyrektorem i przedstawienie mu zaleceń do pracy dydaktyczno-wychowawczej.

Krok nr 4: Monitoruj przebieg kontraktu.

9 zasad monitorowania umowy edukacyjnej z uczniem i przykłady komunikatów.

1) Rozmawiaj z uczniem.

Udzielaj mu informacji zwrotnych zgodnie z zasadami komunikacji interpersonalnej.

2) Zaczynaj od informacji pozytywnych.

Często pojawia się tendencja do rozpoczynania od informacji krytycznych, co na ogół wzmacnia postawy obronne u osób, do których są skierowane te informacje oraz utrud­nia ich przyjmowanie. Dlatego też lepiej zacząć następująco:

- „Jestem pod wrażeniem twojej pracy z matematyki!"

- „Realizujesz zapis umowy dotyczący niespóźniania się na lekcje".

- „Gratuluję ci wykonania wszystkich zadań z matematyki".

3) Przekazuj konkretne informacje.

Informacja zwrotna powinna zawierać twoje odczucia związane z konkretnym zachowa­niem (zdarzeniem); uczeń nie będzie w stanie skorzystać z informacji zbyt ogólnej (np. „jesteś fatalny"; „nie podobało mi się twoje zachowanie").

Warto wskazać na to, co nauczycielowi konkretnie nie podobało się, np.: „W pierwszej części odpowiedzi mówiłeś zbyt szybko" lub podobało, np.: „Uważam, że dobrym pomy­słem było zakończenie notatki anegdotą"; „Zaliczyłeś dodawanie wartości wyrażeń alge­braicznych, ale powinieneś powtórzyć mnożenie i dzielenie pierwiastków tego samego stopnia".

4) Mów o tym, co uczeń może zmienić.

Informacja powinna dotyczyć tych rzeczy, na które nasz wychowanek ma wpływ, np. rodzaj używanych tekstów, ale nie wygląd, wzrost, np. „Masz wpływ na przygotowanie się do lekcji. Zmień dotychczasowy porządek dnia! Po przyjściu do domu usiądź przy biurku i odrób najpierw prace domowe. Dopiero po ich wykonaniu spotkaj się z kolegami".

5) Mów o tym, co się zdarzyło „tu i teraz".

Najlepiej jeśli informacja zwrotna dotyczy zdarzeń czy zachowań nieodległych w czasie; powracanie do dalekiej przeszłości może być powodem nieporozumień wynikających z tego, że nie wszystkie zdarzenia i związane z nimi uczucia zostały zapamiętane, a tym samym precyzyjnie przekazane; natychmiastowe przekazanie swoich odczuć, zwłaszcza negatywnych, pozwala też uniknąć sytuacji, w której odbiorca musi się zmierzyć z kilkoma negatywnymi informacjami przekazanymi jednocześnie, np.:

- „W minionym tygodniu przystąpiłeś do dwóch klasówek".

- „Matematyk przekazał mi, że nie było Cię wczoraj na ostatniej lekcji".

- „Twoje dzisiejsze zachowanie, które zaobserwowałam podczas przerwy, zmartwiło mnie. Widziałam, jak pchnąłeś koleżankę".

6) Unikaj ocen i interpretacji na rzecz opisu.

Informacja zwrotna powinna skupiać się na opisywaniu twoich odczuć i sądów na temat konkretnych zachowań ucznia, a nie na ocenie tej osoby lub interpretacji jej zachowań, np. „zbyt często zabierałeś głos w tej dyskusji" zamiast „jesteś gadułą".

Przykłady:

• „Często widzę, że przychodzisz do szkoły zbyt późno, co powoduje, że spóźniasz się na lekcje".

• „Rzadko zgłaszasz się do odpowiedzi".

• „Cieszę się, kiedy widzę, że aktywnie pracujesz na zajęciach".

• „Nie zgadzam się, abyś używał wulgarnego słownictwa. Budzi to mój zdecydowany protest. Kiedy słyszę, jak bluźnisz, nie mam ochoty na rozmowę z tobą".

7) Pozostawiaj wybór partnerowi.

Warto unikać przekazywania rad i narzucania swoich pomysłów; uczeń powinien sam zadecydować, czy chce skorzystać z naszych spostrzeżeń, np.

- „To twoja decyzja".

- „Rozważ wszystkie możliwości i podejmij decyzję".

- „Powiedziałam ci, jak ja widzę tę sytuację. Ty zrobisz to, co uznasz za korzystne".

8) Skupiaj się na potrzebach ucznia.

Informacja zwrotna powinna przynieść korzyść uczniowi, a nie być sposobem na wyrzu­cenie z siebie nagromadzonych emocji, np.

- „Czego oczekujesz ode mnie?"

- „Jakie są twoje potrzeby w tej sytuacji?"

- „Jeśli uważasz, że..., to poczyń odpowiednie kroki, aby...".

9) Zadbaj o okoliczności przekazywania informacji zwrotnych.

Informacje (zwłaszcza krytyczne) powinny być przekazywane w takich okolicznościach, które ułatwią uczniowi ich spokojne wysłuchanie, a więc:

• zaplanuj wystarczająco dużo czasu na ich wysłuchanie i przemyślenie - przekazywanie krytycznych uwag w pośpiechu nie ma sensu, np. w ostatnich minutach spotkania,

• przekazuj informacje w otoczeniu dającym poczucie bezpieczeństwa; nawet najbardziej krytyczne uwagi mogą zostać łatwiej przyjęte, jeśli miedzy nauczycielem a uczniem jest więź oparta na wzajemnym szacunku i zaufaniu -jednak nawet wówczas mogą istnieć takie kategorie informacji, które ze względu na ich osobisty, intymny wymiar lepiej przekazać w „cztery oczy",

• wybierz stosowny moment na przekazanie swoich uwag, bo najlepiej podane krytyczne informacje przekazywane osobie, która w danej chwili jest z jakiegoś powodu przygnę­biona, nie odniosą pozytywnego skutku, np.:

„Chcę z tobą porozmawiać o wczorajszej nieobecności na biologii. Czy możesz zostać po lekcjach?", „Wejdźmy do klasy. Chcę powiedzieć ci coś ważnego".

„Cenię w tobie szczerość, ale twoja dzisiejsza wypowiedź uraziła mnie. Jakie były twoje intencje?", „Mam wrażenie, że jesteś dzisiaj przygnębiony. Czy wydarzyło się coś nie­przyjemnego w ciągu ostatniego tygodnia? Dzisiaj rzeczywiście nie byłeś przygotowany do zajęć. Jaka jest tego przyczyna? Co możesz zrobić w przyszłości, aby tego uniknąć?".

W trakcie prowadzenia rozmowy z uczniem:

• doceniaj jego wysiłki,

• chwal,

• motywuj do konstruktywnego funkcjonowania,

• ciesz się razem z nim z wykonanych zadań,

• wspieraj w trudnościach,

• konsekwentnie egzekwuj, przy zachowaniu życzliwości i zrozumienia.

Ponoszenie konsekwencji, oczywiście adekwatnych, stwarza możliwość edukacji. Tylko ten uczeń nie popełnia błędów, który nie próbuje zmiany swojego funkcjonowania. Na pewno będzie mu trudno podczas pierwszych kilku tygodni po umówieniu się z Tobą. Wtedy wsparcie wszystkich życzliwych ludzi jest mu najbardziej potrzebne. Weź to pod uwagę!

Krok nr 5: Zbieraj informacje o funkcjonowaniu ucznia od nauczycieli, rówieśników.

Zbieranie informacji o funkcjonowaniu ucznia może odbywać się w ramach zaplanowa­nego wcześniej trybu lub po prostu na bieżąco, np. podczas spotkań w pokoju nauczy­cielskim. Jest wtedy okazja do wymiany spostrzeżeń także z tymi nauczycielami, którzy nie biorą bezpośredniego udziału w kontrakcie albo nie uczą młodego człowieka, ale np. zauważyli coś niepokojącego lub zaskakująco korzystnego.

Wypytywanie uczniów o zachowanie jednego z ich kolegów nie jest właściwym sposobem zasięgania informacji. Czasem jednak nie ma wyjścia, np. kiedy uczeń nie pojawia się w szkole lub wydarzyło się coś, o czym nie wiemy, a rówieśnicy niejasnymi komunikatami dają nauczycielowi do zrozumienia, że coś jest nie tak, np.: „Paweł nie jest wcale taki nie­śmiały". Wtedy warto otwarcie zapytać ich, o co chodzi, najlepiej w obecności właśnie tego ucznia, np.: „Dlaczego twierdzicie, że Paweł nie jest nieśmiały? Co wydarzyło się, że tak sądzicie?" Może się okazać, że np. zachował się agresywnie w stosunku do koleżanki, co wzbudziło protest klasy.

Często najbardziej błahe informacje, jak wydaje się na początku, mogą mieć ogromne znaczenie i stać się podstawą do pracy z wychowankiem.

Krok nr 6: Obserwuj funkcjonowanie ucznia.

Przyglądanie się funkcjonowaniu ucznia zdecydowanie nie należy mylić z jego nieustanną i na pewno uciążliwą dla obu stron kontrolą. Nauczyciel powinien wystąpić raczej w roli uważnego i dyskretnego towarzysza, pozostawiającego uczniowi poczucie swobody w podej­mowanych przez niego decyzjach. Obserwacje powinny raczej skupiać się na rejestrowaniu działań wychowanka i ich skutków. W przyszłości posłużą do udzielenia mu informacji zwrotnej.

W trakcie prowadzenia rozmowy z uczniem: ~

• doceniaj jego wysiłki,

• chwal,

• motywuj do konstruktywnego funkcjonowania,

• ciesz się razem z nim z wykonanych zadań,

• wspieraj w trudnościach,

• konsekwentnie egzekwuj, przy zachowaniu życzliwości i zrozumienia.

Ponoszenie konsekwencji, oczywiście adekwatnych, stwarza możliwość edukacji. Tylko ten uczeń nie popełnia błędów, który nie próbuje zmiany swojego funkcjonowania. Na pewno będzie mu trudno podczas pierwszych kilku tygodni po umówieniu się z Tobą. Wtedy wsparcie wszystkich życzliwych ludzi jest mu najbardziej potrzebne. Weź to pod uwagę!

Krok nr 7: Analizuj dostępną dokumentację (np. dziennik lekcyjny).

Dokumentacja szkolna nie może być jedynym źródłem wiedzy o funkcjonowaniu ucznia. Jest jednak ważną podstawą w rozmowie z nim i podczas analizy realizacji kontraktu. W dzienniku lekcyjnym nauczyciel ma bieżący rejestr ocen i zapis frekwencji ucznia, ewen­tualnych spóźnień. Czasem na końcowych stronach tego dokumentu, przeznaczonych na notatki nauczycieli, można znaleźć dodatkowe informacje, np. o zaliczeniu semestru, frek­wencji rodziców na zebraniu itp. Z nauczycielami można też umówić się, że będą takie zapisy umieszczać.

W przypadku łamania konkretnych sformułowań lub całej umowy, uzyskaj wiedzę o przy­czynach i trudnościach.

Oczekiwanie na zakończenie czasu przeznaczonego na umowę może przesądzić o tym, że właśnie niemonitorowany uczeń poniesie klęskę.

Zatem szybka reakcja nauczyciela w przypadku niewywiązania się z zadania, powierzonego uczniowi, jest konieczna. Młody człowiek ma wtedy poczucie, że wspierający dorosły czuwa nad jego działaniem i nie jest pozostawiony sam z problemami, które pojawiają się także w trakcie realizowania kontraktu.

Warto, aby uczeń sam doszedł do tego, co było powodem złamania umowy. Mogą pomóc mu w tym otwarte pytania nauczyciela, np.:

- Co sprawiło ci kłopot?

- Czy coś lub ktoś utrudnił ci wykonanie zadania? Jeśli tak, to co lub kto?

- Czy miałeś okazję zwrócić się do kogoś o pomoc?

- Jak zaplanowałeś wykonanie zadania?

- Co ci się udało zrobić w tej sprawie?

- Jakie były, twoim zdaniem, przyczyny niewywiązania się z tego punktu umowy?

W rozmowie z uczniem istotne jest, aby w pytaniach nie było sformułowanej a priori oceny postępowania ucznia. Wykluczone jest więc zapytanie: „Dlaczego zlekceważyłeś to zadanie?" Już na wstępie powoduje ono blokadę komunikacji i jeszcze przed wysłucha­niem ucznia wydaje na niego wyrok: zlekceważył.

Określając sankcje za niedotrzymywanie umów trzeba mieć na uwadze, że są one zawie­rane przez co najmniej dwie strony i że również nauczyciel może je naruszać.

Uczniowie powinni mieć jasność, jak mają postępować w przypadku, gdy tak się stanie.

Respektowanie zasady wzajemnej odpowiedzialności jest bardzo istotne z wychowaw­czego punktu widzenia. Warto również mieć na uwadze, że uczniowie, szczególnie w pierwszych klasach gimnazjum, cały czas wdrażają się w trudnej sztuce przestrzegania przyję­tych na siebie zobowiązań. Nie zawsze próby te kończą się sukcesem, ale nie powinno to stanowić koronnego argumentu za wycofywaniem się przez nauczycieli z przyjętej prak­tyki. Ważne jest to, aby umowy były realistyczne, a wszelkie przypadki ich naruszania wspólnie analizowane.

Krok nr 8: Konsultuj się z pedagogiem, rodzicami lub opiekunami oraz innymi uczestnikami umowy.

Konstruktywnych konsultacji dorosłych uczestników umowy nigdy nie jest dosyć. Mają one przecież na uwadze młodzież i jej trudną sytuację. Wszyscy współpracują w tym samym celu - rozwiązania trudnej sytuacji ucznia. Jeśli jakiekolwiek trudności, związane z realizacją kontraktu nasilą się, warto skorzystać z pomocy niezaangażowanej osoby i przyjrzeć się im z większym dystansem. Taką personą może być pedagog czy psycholog szkolny lub nauczyciel, którego postrzega się jako bardziej doświadczonego. Można też zasięgnąć porady specjalisty z poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Krok nr 9: Po upływie czasu na realizację kontraktu dokonaj analizy jego efektów.

Już w kontrakcie należy zaznaczyć czas oraz sposób analizy jego przebiegu i skuteczności.

W tym celu warto przyjrzeć się ostatniej kolumnie w arkuszu umowy i ocenić stopień reali­zacji założonych na początku celów. Nauczyciel może tego dokonać samodzielnie, a następ­nie z uczniem i innymi uczestnikami kontraktu.

Po udzieleniu uczniowi informacji zwrotnej na temat wykonania zapisów umowy, należy stworzyć mu możliwość autorefleksji. Młody człowiek powinien mieć świadomość swoich sukcesów, a jeśli odnotował także porażki, warto, aby wiedział, co i jak zmienić, aby sko­rygować własne błędy.

Pomocne uczniowi mogą być w tej sytuacji następujące pytania:

- Jaką część zadań wykonałem?

- Czy ktoś mi w tym pomagał?

- Których zapisów nie zrealizowałem? Dlaczego?

- Czy w efekcie podpisania kontraktu zmieniło się na korzyść moje funkcjonowanie w szkole, a może nawet poza nią?

- Jakie są moje mocne strony?

- Nad czym powinienem jeszcze pracować?

- Z czym miałem najwięcej trudności?

- Jak sobie z nimi poradziłem?

- Czy moja umowa była renegocjowana? Dlaczego?

- Czy tę formę pracy z trudnościami poleciłbym swoim kolegom? Dlaczego?

Krok nr 10: Renegocjuj umowę, jeśli pojawią się uzasadnione przyczyny trudności w jej dotrzymaniu.

Jak wspomniałam wcześniej, umowę można renegocjować na wniosek każdego z jej uczestników, ale ma to sens jedynie wtedy, gdy trudności towarzyszące jej realizacji są uzasadnione. Podczas zawierania pierwotnego kontraktu żaden z podpisujących go nie jest w stanie przewidzieć realnych okoliczności, które mogą okazać się barierami czasem nie do pokonania, np. uczeń nie może zaprezentować swojej pracy, ponieważ nauczyciel jest na długotrwałym zwolnieniu lekarskim lub sam uczeń rozchorował się. Pomocne w renegocjowaniu kontraktu mogą być zasady zamieszczone jako przykład.

Zasady renegocjacji kontraktu

Na renegocjację muszą zgodzić się wszyscy uczestnicy kontraktu lub ci, którzy zobowiązują się do wykonywania powierzonych zadań.

Plan działań w tego rodzaju kontrakcie powinien wynikać z analizy przyczyn i trudności, które pojawiły się podczas wdrażania pierwotnego kontraktu, tak aby zniwelować możliwość ich powtórnego zaistnienia. Na przykład jeśli uczeń nie wykonał zadania, ponieważ zbyt późno zaczął zbierać materiały, warto uwzględ­nić takie działania, aby następnym razem zaczął robić to wcześniej i najlepiej przy wsparciu życzliwej osoby; można także podzielić pracę ucznia na etapy i wyznaczyć po każdym z nich kilkuminutowe konsultacje.

Analizy przyczyn i trudności powinni dokonać podczas wspólnego spotkania wszyscy uczestnicy umowy.

Renegocjacja może polegać na:

- ustalaniu nowych terminów zadań,

- wyznaczaniu innych lub dodatkowych zadań,

- określeniu osób, czynności lub okoliczności wspierających ucznia w realizo­waniu konkretnych czynności.

Podmioty kontraktu lub jeden z nich mogą podjąć decyzję o nierenegocjowaniu umowy, jeśli:

- umowa została złamana z powodu lekceważenia jej zapisów,

- jedna ze stron (nauczyciel lub uczeń) odmówi uczestnictwa, podając uzasad­nione przyczyny lub nie robiąc tego.

Jeśli zachodzi taka potrzeba, kontrakt można renegocjować aż do takiego jego brzmienia, które zaspokaja potrzeby stron i spełnia postawione cele dydaktyczno--wychowawcze.

Krok nr 11: Nawiąż współpracę z instytucjami wspierającymi proces dydaktyczno--wychowawczy szkoły w przypadku lekceważenia zapisów urnowy.

Na przykład po jej renegocjacji (po wyczerpaniu możliwych środków oddziaływania szkoły) lub jawnej odmowy przez ucznia bądź unikania zobowiązań, w zależności od problemu: poradnia psychologiczno-pedagogiczna, Sąd Rejonowy - Wydział Spraw Rodzinnych i Nieletnich, odpowiedni dla danego miejsca zamieszkania.

Nauczyciel, pedagog, a nawet rodzic, może szukać pomocy w sprawie trudności swojego dziecka w różnych instytucjach wspierających oddziaływania wychowawcze.

Wydaje się, że jedną z nich może być poradnia psychologiczno-pedagogiczna, która zwykle oferuje przeprowadzenie badań specjalistycznych, udział w zajęciach tematycznych, reedukacji lub terapii indywidualnej czy rodzinnej

2.8. Jak zawierać skuteczne umowy

W tym celu:

Właściwie dobierz argumenty.

Chcąc zawrzeć umowę, należy jasno i zrozumiale wyjaśnić uczniom:

- dlaczego zawieranie i przestrzeganie kontraktów jest bardzo ważne,

- kto i jakie korzyści powinien z tego faktu odnieść.

Wśród argumentów mogą znaleźć się zarówno przykłady konstruktywnych doświadczeń i sukcesów, związanych z podpisywanymi kiedyś w szkole porozumieniami, jak i ogólniej­sze tezy etyczne, odnoszące się do roli umów w życiu społecznym oraz prognozy, dotyczące spodziewanych pozytywnych efektów kontraktów. Ich proporcje będą zależały od konkret­nej sytuacji.

Argumentacja jest sprawą istotną dla młodzieży, a nawet wraz z jej wiekiem zdecydowa­nie nabiera znaczenia. Właściwy dobór argumentów będzie odgrywał szczególną rolę dla tych uczniów, którzy cenią sobie myślenie racjonalne i/lub przywiązują wagę do otoczenia społecznego jako źródła akceptacji i motywacji.

Najczęściej popełniane błędy:

Zaniechanie argumentacji,

Przykład

W jednym z gimnazjów wychowawczyni klasy drugiej powiadomiła klasę, że, zgod­nie z wcześniejszą umową o wykonaniu jednej pracy na rzecz szkoły, zgłosiła wszyst­kich uczniów do posprzątania terenu boiska po zajęciach lekcyjnych następnego dnia. Na pytanie młodzieży o przyczyny decyzji, dotyczącej właśnie wyboru takiego a nie innego zadania, nie odpowiedziała nic poza tym, że „trzeba wykonać pracę i już".

Wychowankowie potraktowani ex cathedra, pozbawieni możliwości dyskusji i zrozu­mienia potrzeby oczyszczenia boiska, nie zostali po lekcjach. Przyczyny nieobec­ności wyjaśnili ich rodzice w tzw. usprawiedliwieniach.

Posługiwanie się jednostronnymi argumentami, z których wynika, że korzyści z prze­strzegania umowy odnoszą jedynie dorośli (nauczyciele, rodzice).

Przykład

Nauczycielka biologii w drugiej klasie liceum profilowanego podczas zwiedzania muzeum przyrodniczego ostro zareagowała, kiedy kilku uczniów zaczęło dotykać eksponaty. Podniesionym głosem stwierdziła: „Zostawcie to zwierzę, wstydzę się za was! Przez was nie będą mogła przyprowadzić tu żadnej klasy". Jeden z uczniów odparł na taki tekst nauczycielki: „To pani problem, nie nasz".

Warto pamiętać, że podobnie jednostronna argumentacja jest:

• ryzykowna w sytuacji, gdy nie jesteśmy pewni, jaki jest stosunek uczniów do nas lub nie jest on nacechowany szacunkiem i sympatią,

• nieprawdziwa: prawidłowo zawarte umowy służą obu stronom i całej społeczności,

Używanie fałszywych argumentów.

Przykład

Wychowawca pierwszej klasy liceum przekonywał rodzica jednego z uczniów, że jeśli poprawi on oceny z języka polskiego i matematyki, pozostali nauczyciele na pewno wystawią chłopcu na semestr noty dopuszczające. Stwierdził, że bardzo mu zależy na tym, aby uczeń nie stracił roku i mógł kontynuować naukę od II semestru w szkole wieczorowej. Niestety, mimo iż licealista spełnił warunek, nauczyciele fizyki, chemii i WF-u wystawili mu „jedynki". Wychowawca nie był w stanie wpłynąć na decyzje innych dydaktyków, tym bardziej że uczeń nic nie robił, aby nadrobić zaległości. Trzy oceny niedostateczne zmuszały go do powtórzenia semestru albo kontynuowania nauki w liceum i poprawy ocen.

Jak argumentować?

• Starannie przemyśl argumentację.

• Wskaż na przykłady sukcesów w dziedzinie zawierania i dotrzymywania umów, najlepiej znane uczniowi.

• Skup się na realnych korzyściach, jakie z kontraktu może czerpać sam zainteresowany!

• Zwróć uwagę na ważność umów per se - stanowią one warunek społecznego ładu, a ich powszechne przestrzeganie tworzy lepszy świat.

• Uświadom, że za umowami i obowiązkiem ich przestrzegania stoją istotne wartości: odpowiedzialność, uczciwość, bezpieczeństwo.

• Okaż zaangażowanie

Umowy traktowane jako metoda pracy dydaktycznej czy wychowawczej stają się w pełni skuteczne, gdy wierzymy w ich potencjał. Dajemy temu wyraz, angażując się w proces ich zawierania i realizowania.

Zaangażowanie to należy rozumieć w szczególności jako:

• ekspresję swojego pozytywnego stosunku do umów,

• stanowcze i jednoznaczne reagowanie na przejawy ich naruszania,

• emocjonalną gotowość do walki o umowę, gdy staje się ona zagrożona,

• wzorowy osobisty stosunek do zobowiązań, w szczególności bezwzględne wywiązywa­nie się ze swojej części.

Przy zawieraniu kontraktów wychowawczych należy pamiętać, że uczniowie prezentujący tzw. trudne zachowania to w dużej mierze młodzież, w stosunku do której ważni w ich życiu dorośli nie tylko często nie przestrzegali zawieranych kontraktów, a także nie wypeł­niali podstawowych powinności. Kształtowały się one w środowiskach, w których nie kul­tywuje się wartości najistotniejszych dla realizowania porozumień: odpowiedzialności, prawdomówności czy szacunku dla innych i ich potrzeb.

Przykład

Nauczycielka zawarła pisemną umowę z uczniami klasy drugiej liceum na okres wycieczki, której jeden z punktów przewidywał, że będą punktualnie przychodzili na wspólne spotkania.

Już pierwszego ranka, kiedy grupa zbierała się do wymarszu w góry, prawie połowa klasy spóźniła się 15 minut. Nauczycielka powiadomiła wychowanków, że nie zgadza się na niepunktualność, a następnie odwołała się do spisanej przed wyjazdem umowy, wskazując na złamanie zaakceptowanego wcześniej zapisu.

Poprosiła przewodniczącą klasy o zwołanie zebrania wszystkich uczestników wycieczki w celu ujawnienia i omówienia problemu, analizy umowy i zastosowania ustalonej sankcji.

2.9. Sposoby unikania niepowodzeń w procesie zawierania kontraktów

Nauczycielu, aby uniknąć błędów na różnych etapach stosowania kontraktów szkolnych, wykonaj 6 kroków:

Krok nr 1: Starannie przemyśl to, co i w jakim zakresie oraz z kim będziesz nego­cjować.

Nie warto angażować się w niezaplanowane dyskutowanie. Negocjacje wymagają staran­nych przygotowań. Jeśli nieoczekiwanie pojawi się jakaś istotna propozycja ze strony uczniów, nie musimy jej natychmiast podejmować. W takiej sytuacji nauczyciel może prze­cież powiedzieć, że potrzebuje trochę czasu, by przemyśleć proponowaną kwestię i wrócić do niej na następnej lekcji.

Krok nr 2: Określ ramy negocjacji.

Warto wyraźnie wyznaczyć obszar planowanych uzgodnień - np.: „Podyskutujmy o spo­sobach zaliczenia przez ciebie wypowiedzi ustnych na moich zajęciach".

Krok nr 3: Ogranicz obszar negocjacji do wybranych elementów.

Jeśli pedagog nie zna danej klasy czy też ucznia i/lub nie ma zaufania do ich dojrzałości, na przedmiot dyskusji powinien wybrać na początek takie rozwiązanie, które prawdopo­dobnie nie wywoła większych kontrowersji - np.: „Podyskutujmy o tym, kiedy przepiszesz zeszyt".

Krok nr 4: Stwórz możliwości wyboru pomiędzy ściśle określonymi rozwiązaniami.

Na przykład: „Ustalmy, czy termin sprawdzianu poprawkowego dla ciebie możemy wyzna­czyć w październiku czy na początku listopada, aby nie kolidował z klasówką z matematyki".

Krok nr 5: Określ adekwatne ramy czasowe dla procesu zawierania kontraktu.

Przyczyną wielu negocjacyjnych niepowodzeń jest konieczność znalezienia jakiegoś roz­wiązania w zbyt krótkim czasie, co wzmaga napięcie, towarzyszące procesowi umawiania się. Jeśli w przypadku zaistnienia sporu można odłożyć negocjacje na następny dzień, pozwalając nauczycielowi i uczniowi „przespać się z problemem", często okazuje się, że początkowe różnice stanowisk zmniejszają się, a nawet zanikają.

Krok nr 6: Rozwijaj swoje umiejętności w zakresie komunikacji interpersonalnej.

Służy temu branie udziału w profesjonalnych szkoleniach, sięganie do literatury doty­czącej tego zagadnienia, gromadzenie informacji zwrotnych po zakończeniu działań, pod­dawanie pogłębionej refleksji tego typu doświadczeń itp.

3. Zakończenie

Wśród nauczycieli panuje współcześnie zgoda co do tego, że uczenie się winno być pro­cesem raczej aktywnym aniżeli biernym. Angażowanie młodzieży w proces własnej edu­kacji może zacząć się już na etapie planowania. Stosowanie przez nauczycieli kontraktu jako narzędzia, pozwala uzyskać wgląd i/lub wpływ na różne elementy procesu uczenia się i ułatwia następnie stawanie się jego aktywnym uczestnikiem.

Zatem zawieranie kontraktów edukacyjnych może okazać się skutecznym sposobem na usamodzielnianie uczniów oraz zwiększanie zakresu odpowiedzialności, branej na siebie w szkole. W konsekwencji, umowy przyczyniać się mogą do osiągania przez nich lepszych wyników nauczania.

4. Załączniki

Załącznik nr 1

Kontrakt wychowawcy klasy/nauczyciela i ucznia (rodzica)

Wychowawca klasy/Pedagog:

Uczeń/Uczennica, Rodzic

Cel kontraktu:

Czas realizacji:

Sposób i termin analizy realizacji kontraktu:

Warunki dotyczące funkcjonowania ucznia i sposobu kontaktu:

Obszar funkcjonowania ucznia	Zobowiązanie ucznia	Zobowiązanie wychowawcy	Uzyskane efekty/podpis wychowawcy
Frekwencja na zajęciach szkolnych
Zachowanie podczas pobytu w szkole
Relacje z rówieśnikami
Relacje z nauczycielami
Kontakt z wychowawcą
Kontakt z pedagogiem
Zadania edukacyjne
Kontakt rodzica z wychowawcą/	Zobowiązuję się do
pedagogiem/
dyrektorem

Warunki kontraktu w zakresie realizacji zadań z przedmiotów

Przedmiot	Zobowiązania		Zadania do realizacji	Termin realizacji	Uzyskane efekty/podpis nauczyciela
		ucznia				nauczyciela
Język polski
Język obcy
Matematyka
Biologia
Historia
WOS
Fizyka
Chemia
Informatyka
WF

Niniejszy kontrakt jest formą dobrowolnej, wspólnie sformułowanej umowy ucznia, wycho­wawcy i nauczycieli. Dotyczy ona sposobu realizacji obowiązku szkolnego. Jej złamanie skutkuje zastosowaniem działań, zgodnych ze statutem szkoły.

Podpis ucznia	Podpis rodzica	Podpis wychowawcy	Podpis pedagoga
Świadkowie:

Załącznik nr 2

Ankieta sprawdzająca gotowość nauczyciela do wykorzystania kontraktu

w pracy z uczniem

Pytania	Tak	Nie
Czy artykuł pogłębił Twoją wiedzę i umiejętności?
Czy upewniłeś się, że postępujesz podobnie?
Czy zostałeś zainspirowany do poszukiwania nowych rozwiązań?
Czy artykuł skłonił Cię do refleksji nad dotychczasową praktyką?
Czy dostrzegasz potrzebę zmian w swoim funkcjonowaniu?
Czy wiesz, jak zawierać z uczniem umowę?
Czy potrafisz wskazać na zasady zawierania efektywnej umowy?
Czy widzisz możliwość wykorzystania proponowanych narzędzi?
Czy zamieszczone przykłady wydają Ci się przydatne?
Czy potrafisz udzielać informacji zwrotnej według zasad komunikacji interpersonalnej?
Czy posiadasz wystarczająco dużo czasu, aby wprowadzić, monitorować i finalizować kontrakty z uczniami?
Czy potrafisz słuchać uczniów i brać ich punkt widzenia pod uwagę?
Czy potrafisz konstruktywnie współpracować z innymi nauczycielami w sprawie ucznia?

Przykładowe ćwiczenia (pytania do zaliczenia) w ramach zajęć

1. Zapoznaj studentów z metodą kontraktu.

2. Poproś studentów o stworzenie listy trudnych sytuacji wychowawczych, w których możliwe jest zastosowanie kontraktu

3. Poproś studentów o wypracowanie kontraktu dotyczącego wybranej sytuacji trudnej. Omów pracę studentów ze szczególnym zwróceniem uwagi na poprawność kontraktu.

Przykład sytuacji trudnej:

1. Atuty kobiecości na lekcji

,,Do szkoły przyszedł emerytowa­ny nauczyciel, który przez rok miał zastępować chorą matematyczkę. Dawniej był postrachem uczniów. Teraz trochę złagod­niał, ale legenda o nim nie uwzględniła tej zmiany. Moja klasa wychowawcza struchlała. Dostaną się w łapy starego i upartego belfra, na którego nie działają żadne uczniowskie wybiegi. To przecież weteran w zawodzie, na byle co nie da się złapać. Bły­skawicznie posypały się gorsze oceny, rodzice zaczęli pytać, kie­dy wróci kochana (nikt jej tak wcześniej nie nazywał) pani pro­fesor.

Ponieważ nie wracała, a na lekcjach było coraz gorzej, kil­ka dziewcząt zdecydowało się wziąć sprawy w swoje ręce. Kie­dy już na mężczyznę nie działają zniewalające uśmiechy, trze­potanie rzęsami, nie poprawia ocen łezka w oku, a nawet stylizowany płacz, pozostają mocniejsze atuty kobiecości. Na­gle zauważyłem, że moje uczennice przychodzą do szkoły tak wydekoltowane, jakby zaraz miały wziąć udział w castingu do serialu Nastolatki na plaży. Wprawdzie na języku polskim starały

się nie rzucać w oczy, ale i tak było widać, że wszystko mają od­słonięte. Poza tym chłopcy — moja parszywa dwunastka, jak ich nazywano w szkole — zrobili się na lekcjach niezwykle aktywni. Gotowi byli odpowiadać na każde moje pytanie, byle mieć oka­zję do odwrócenia się w stronę odsłoniętych biustów.

Po kilku tygodniach przyzwyczaiłem się do nowego wizerun­ku dziewcząt. Byłem nawet zadowolony. Z dwóch powodów: po pierwsze, na polskim było więcej życia, a po drugie, grupie naj­słabszych uczennic ewidentnie poprawiły się oceny. Wilk syty, owca cała. Do czasu. Pewnego razu podszedł do mnie ów eme­rytowany kolega i wydał polecenie tonem nie znoszącym sprze­ciwu:

— Ma pan coś zrobić z piersiami Donaty i jeszcze dwóch czy trzech panienek, bo ja już nie mogę lekcji prowadzić. Wciąż mi biust pod nos pchają. Niech pan, jako wychowawca, każe im ina­czej się ubierać i już!

Łatwo powiedzieć „ma pan coś zrobić z piersiami Donaty". Ale jak to zrobić. Przecież ja zwyczajnie się wstydzę powiedzieć siedemnastoletniej dziewczynie, żeby schowała biust. Nie wy­obrażam sobie w ogóle takiej rozmowy.

Żródło: Dariusz Chętkowski, Z budy. Czy spuścić ucznia z łańcucha?

2. Uczeń zagrożony nieklasyfikowaniem

Chłopiec jest uczniem klasy piątej szkoły podstawowej, dwukrotnie niepromowany do klasy programowo wyższej. Niechętnie uczęszcza na zajęcia, wagaruje. Ze względu na ucieczki z lekcji, wagary uczeń nie spełnia warunków do uzyskania oceny śródrocznej i nie może być klasyfikowany.

Rodzina wielodzietna, oprócz ucznia - troje rodzeństwa: starsza siostra, dwoje młodszych z drugiego małżeństwa: brat i siostra. Matka niepracująca, z rodziną zamieszkuje ojciec dwójki młodszych dzieci. Współpraca matki ze szkołą poprawna.

Problem wagarów, ucieczek z lekcji pojawił się w pierwszym półroczu roku szkolnego, kiedy to uczeń przestał uczęszczać na zajęcia z informatyki, opuszczał również inne zajęcia. W tym czasie zajmował się zbieraniem złomu, w celu zdobycia pieniędzy na własne potrzeby. Matka informowana o takiej sytuacji pojawiała się przed każda lekcją i potwierdzała fakt nieobecności syna.

Chłopiec często jest nieprzygotowany, nie odrabia prac domowych, nie nosi zeszytów przedmiotowych, nie wykazuje zainteresowania nauką, nie uczęszcza systematycznie na zajęcia. Ponadto lekceważy polecenia nauczycieli, stara się zwrócić uwagę złym zachowaniem, którym pragnie zaimponować kolegom z klasy. Zachowanie takie prowadzi do nagromadzenia braków i w konsekwencji do uzyskania ocen negatywnych. Problem ten istniał w poprzednich latach, co spowodowało, że dwukrotnie nie otrzymał promocji do klasy programowo wyższej.

Matka ze względu na trudną sytuację na rynku pracy podejmowała dorywczo zlecone prace, co utrudniało zachowanie kontroli nad postępowaniem chłopca. Wiedziała, że zbiera on złom i traktowała to jako zaradność życiową. Nie miała jednakże świadomości, że odbywa się to kosztem zajęć edukacyjnych.

Uczeń ma słabo rozwiniętą znajomość norm i zachowań społeczno- moralnych. Przejawia niechęć w czasie realizacji zadań wymagających intelektualnego zaangażowania.. Uczeń staje się arogancki, opryskliwy, używa wulgaryzmów, często wszczyna bójki.

Źródło: www.publikacje.edu.pl

23

---