Ze sztuką przez wieki

Sztuka to jeden z podstawowych przejawów działalności ludzkiej, towarzyszący mu od początków cywilizacji. Przez stulecia wykształciło się wiele dziedzin sztuki, takich jak: muzyka, literatura (zwł. poezja i dramat), teatr i film, które znalazły w tej encyklopedii swoje własne, odrębne miejsce. W tej części zajmiemy się wyłącznie sztukami plastycznymi, od XVIII stulecia nazywanymi także sztukami pięknymi.

W następnym wieku powszechnie przyjęto w Europie definicję sztuk plastycznych jako dziedzin twórczości artystycznej odbieranych i odczuwanych wzrokowo, czyli architekturę, malarstwo, grafikę, rzeźbę i rzemiosło artystyczne. Już w starożytności wykształciły się początki estetyki, czyli dyscypliny badającej treści i formy dzieł artystycznych, a w XIX w. wyłoniła się współcześnie istniejąca historia sztuki.

Do najstarszych zachowanych zabytków sztuki należą ryty naskalne i malowidła paleolityczne, powstałe kilkanaście tysięcy lat temu (najbardziej znane w grotach Lascaux — Francja, Altamirze — Hiszpania, Tasili Wan Ahdżar na Saharze — Algieria). Wytwory artystyczne odkryte przez archeologów stanowią zazwyczaj podstawowe źródło do poznania starożytnych cywilizacji i kultur. W kręgu śródziemnomorskim największą rolę w III i II tysiącleciu p.n.e. odegrała twórczość ludów Mezopotamii (Sumerowie, Akadowie, Babilończycy i Asyryjczycy) i Egipcjan, tworząc fundamenty sztuki eur. i bliskowschodniej, umocnione przez wspaniały dorobek Hetytów, Minojczyków, Persów, Etrusków, a zwł. Greków i Rzymian. Twórcy działający w Sumerze, Egipcie faraonów czy Atenach Peryklesa posługiwali się własnymi kanonami i wzorcami piękna, niejednokrotnie bardzo odmiennymi od dokonań poprzedników i następców.

Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego gł. ośrodkiem sztuki na kontynencie europejskim stało się cesarstwo bizantyńskie ( bizantyński styl) ze stolicą w Konstantynopolu, którego dorobek artystyczny, zarówno w zakresie architektury (Hagia Sophia), jak i malarstwa (ikona, mozaiki), zaważył na późniejszym obliczu sztuki wł., a szczególnie krajów prawosławnych (Grecja, Ruś, Bałkany). Po kilku stuleciach wędrówek ludów i formowania się nowego oblicza Europy, na dworach monarszych, a przede wszystkim w ciszy klasztorów benedyktyńskich (iluminatorstwo) odrodziło się życie artystyczne. Dokonania anonimowych artystów VII-X w. określa się mianem sztuki preromańskiej. Szczególnie ważną rolę odegrała sztuka dworu Karola Wielkiego, króla Franków i pierwszego władcy odnowionego cesarstwa na Zachodzie kontynentu (ok. 800) oraz o prawie 2 wieki późniejsza sztuka dworu cesarzy z dynastii saskiej — tzw. renesans karoliński i ottoński. Na peryferiach ówczesnego chrześcijańskiego świata rozkwitła w 2. połowie I tysiąclecia n.e. sztuka iroszkocka.

W VII i VIII w. większą część basenu Morza Śródziemnego objęło nowe islamskie imperium — arabski kalifat, rządzony początkowo z Damaszku, a potem z Bagdadu. Sztuka islamu, czerpiąca obficie z tradycji bizantyńskiej, perskiej i arabskiej, przeżywała swój rozkwit za rządów dynastii Abbasydów, a poprzez zdobytą przez Arabów Hiszpanię oddziaływała na inne kraje europejskie.

W X i XI w. w zach. i środk. części kontynentu upowszechnił się styl zwany romańskim ( sztuka romańska, romanizm) odwołujący się do dorobku starożytnych Rzymian (stąd nazwa) i Greków. Mocarny romanizm był jeszcze przede wszystkim sztuką możnowładztwa świeckiego i kościelnego (zamki, klasztory, katedry). W poł. XII stulecia w pn. Francji zrodził się nowy styl, nazwany potem pogardliwie gotykiem (od barbarzyńskich Gotów). Stosujący rewolucyjne rozwiązania konstruktorskie, budowniczowie tej epoki śmiało wznosili mury świątyń ku górze, rozpruwając ściany katedr wielkimi oknami wypełnionymi witrażami. Gotyk, dominujący przez 3 wieki, stał się stylem nowej warstwy społecznej — mieszczaństwa: ratusze, kamienice, obwarowania miejskie.

Długotrwałość gotyku doprowadziła do silnego zróżnicowania artystycznego twórczości w różnych fazach i krajach. Od XIV w. coraz większą, samodzielną rolę zaczyna odgrywać malarstwo (Giotto di Bondone), od 2. poł. XV w., po wynalezieniu druku, grafika (drzeworyt).

U schyłku średniowiecza we Włoszech pod wpływem sztuki starożytnej zrodził się nowy styl renesans, czyli styl epoki odrodzenia i humanizmu. Ogromnie wzrosła rola społeczna artystów (którzy przestali być anonimowi jeszcze w gotyku), zwł. wielkich mistrzów, często zarazem architektów, malarzy i rzeźbiarzy (Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Rafael).

Wraz z końcem średniowiecza i reformacją minął bezpowrotnie kilkusetletni okres dominacji artystów wł. w Europie. Na mapie kontynentu pojawiły się silnie promieniujące na zewnątrz centra sztuki, jak np. Niderlandy, których malarstwo od 1. poł. XV po schyłek XVII w. wspięło się na szczyty artyzmu ( Jan van Eyck, Pieter Bruegel, Peter Paul Rubens, Rembrandt). Własne, narodowe oblicza przyjęła sztuka późnego gotyku i renesansu w Anglii (styl Tudorów), Hiszpanii, Polsce. Późna faza renesansu, niespokojna, lubująca się w obfitej dekoracji, nazywana jest manieryzmem i przez część historyków sztuki traktowana jako odrębny styl.

Manieryzm współwystępował wraz z barokiem (od 2. poł. XVI w.), sztuką odrodzonego po soborze trydenckim Kościoła katolickiego, charakteryzującą się monumentalizmem architektury świątyń jezuickich, bogactwem dekoracji malarsko-rzeźbiarskiej, silnym dialogiem emocjonalnym z widzem. Barok przyjęty w krajach katolickich (Hiszpania, Francja, Austria, Rzeczpospolita), z trudem torował sobie drogę w państwach protestanckich (Skandynawia, Anglia, pn. Niemcy, Holandia), gdzie popularność zdobyła spokojna, klasycyzująca twórczość wybitnego architekta wł. Andrei Palladia (tzw. palladianizm). Dopiero barok fr. z epoki Ludwika XIV (pałac w Wersalu) oddziałał silnie na sztukę dworską całej Europy, od Portugalii po Rosję. Zdobytego wówczas przodownictwa w sztuce Francja nie oddała aż do pocz. XX w. Odpowiedzią na pompatyczność stylu Ludwika XIV stała się lekka, bardziej ludzka w skali sztuka regencji (1. tercja XVIII w.), a zwł. rokoko (2. tercja). Rokoko, symbol przedrewolucyjnego świata, przejawiał się gł. w dekoracji wnętrz, malarstwie, rzeźbie.

Trzecia tercja stulecia upłynęła już pod znakiem ponownego, tym razem bezpośredniego po odkryciach w Pompejach, odwołania do sztuki antycznej. Nowy styl nazwano klasycyzmem. Początkowo silnie pobrzmiewały w nim elementy późnobarokowe i rokokowe (styl Ludwika XVI we Francji, styl stanisławowski w Rzeczypospolitej). W rewolucyjnej i napoleońskiej Francji architektura, rzeźba i malarstwo nabrały monumentalizmu i ciężkości (tzw. styl cesarstwa — empire). Podobne cechy charakteryzowały klasycyzm ros. i warszawski w 1. połowie XIX w.

Sztuka XIX stulecia rozwijała się wielotorowo, bez jednego dominującego stylu czy kierunku artystycznego. W architekturze twórcy sięgali po wzorce ze wszystkich epok w duchu historyzmu i eklektyzmu neogotyk, neorenesans, neoromanizm, neobarok itp. Dopiero na przełomie wieków zostało to zakwestionowane przez przedstawicieli modernizmu. Rzeźba, a przede wszystkim malarstwo, które wysunęło się na czoło sztuk, poszukiwały nowej relacji ze światem rzeczywistym. W 1. i 2. tercji stulecia dominowała wizja romantyczna, emotywna (romantyzm, prerafaelici, symbolizm — ten ostatni żywy i w następnych dekadach) i realistyczna ( realizm, naturalizm). W malarstwie historycznym, salonowym panował akademizm ze swoim wiernym odwzorowaniem rzeczywistości i stosownym do przedstawianej epoki kostiumem.

W latach 70. dokonał się w sztuce fr., a w ślad za nią w innych krajach, wielki przełom. Poszukiwania twórcze grupy młodych malarzy doprowadziły ich do odejścia od dotychczasowego wiernego oddawania otaczającego świata, na rzecz postrzegania wrażeniowego — impresji ( impresjonizm). Impresjoniści: Auguste Renoir, Claude Monet, Alfred Sisley na zawsze odmienili koleje sztuki, a ich dzieło kontynuowali artyści nazywani postimpresjonistami ( Vincent van Gogh, Paul Cézanne). U schyłku XIX w. w kilku krajach Europy zrodził się kierunek próbujący objąć jeszcze raz wszystkie dziedziny sztuk plastycznych: secesja, zwana również Art Nouveau, Jugendstil, a skierowany zarówno przeciw akademizmowi i historyzmowi, jak i impresjonistom.

Sztukę XX w. otwiera przełom kubistyczny (1906-09, kubizm). Pablo Picasso i Georges Braque zerwali całkowicie z dotychczasową koncepcją sztuki, zmierzając stopniowo w swoich dziełach ku abstrakcji. Minione stulecie charakteryzowało ogromne bogactwo kierunków artystycznych, zwł. w malarstwie i rzeźbie, a także powstawanie nowych form dzieł plastycznych i zachowań twórczych (happening, environment). Pojawiły się również zupełnie nowe dziedziny sztuki (np. audiowizualne) i silnie zatarły się granice pomiędzy tradycyjnymi. Do kierunków najbardziej znanych i o trwałych dokonaniach należały: niem. ekspresjonizm, wł. futuryzm, szczególnie silnie reprezentowany w sztuce hiszp. i wł. surrealizm, realizm socjalistyczny (socrealizm), przez kilka dziesięcioleci oficjalny styl w ZSRR i krajach satelickich. Socrealizm należał, wraz ze sztuką III Rzeszy i faszystowskich Włoch do grupy styli państw totalitarnych. Po II wojnie światowej w sztuce przeważały kierunki abstrakcjonistyczne i pokrewne (m.in. pop-art, op-art, sztuka konceptualna). Największe znaczenie uzyskały ośrodki w Stanach Zjednoczonych, dokąd przeniosło się centrum światowej sztuki (Nowy Jork). W ostatnich dekadach stulecia do głosu doszły hiperrealizm i postmodernizm, rezygnujące z awangardowości, powracające w przetworzonej formie do dokonań przeszłości.

Obok najbliższego nam nurtu — sztuki eur. i amer., od tysiącleci rozwijają się inne kręgi kulturowe, z wielkim bogactwem spuścizny artystycznej, m.in. Chiny, Japonia, Indie.

---