UKŁAD NERWOWY
Układ nerwowy zbudowany jest z centralnego układu nerwowego zwanego również układem ośrodkowym ( systema nervosum centrale), i z układu nerwowego obwodowego (systema nervosum periphericum), oraz z układu nerwowego autonomicznego (systema nervosum autonomicum).
Układ nerwowy ośrodkowy pełni nadrzędną funkcję w stosunku do pozostałych układów: kontroluje wszystkie czynności organów człowieka. W skład jego budowy zalicza się mózgowie, oraz rdzeń kręgowy. Mózgowie i rdzeń kręgowy otaczają błony łącznotkankowe zwane oponami.
Układ nerwowy obwodowy utrzymuje łączność ustroju ze środowiskiem zewnętrznym przez nerwy czuciowe , a czynnościami aparatu ruchowego kieruje za pomocą nerwów ruchowych. Zbudowany jest z 12 nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych.
Układ nerwowy autonomiczny zwany również wegetatywnym steruje czynnościami narządów trzewnych, przemianą materii i homeostazą organizmu. Składa się z dwóch antagonistycznie działających części współczulnej ( pars sympathica) i przywspółczulnej (pars parasympathica). Układy nerwowe ośrodkowy i obwodowy służą do adaptacji organizmu do otoczenia. Układ nerwowy autonomiczny dostosowuje ustrój do jego własnych potrzeb i dlatego nosi nazwę układu idiotropowego.
Układ nerwowy stanowi w organizmie całość kierującą wszystkimi procesami, czynnościami i zachowaniem osobnika. Jest przystosowany do pełnienia swej roli przez zdolność zasięgania informacji zarówno ze środowiska zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Otrzymywane meldunki koduje, analizuje, przetwarza i reaguje na nie przez wydanie określonych poleceń podległym sobie obszarom ciała. Podstawowym składnikiem morfologicznym jest neuron, czyli komórka nerwowa wraz z jej wszystkimi wypustkami. Odruch jest podstawową czynnością układu nerwowego, a podstawą anatomiczną odruchu jest łuk odruchowy.
Neurony pełnią zasadniczą funkcję, tzn. przyjmują podniety ze środowiska zewnętrznego lub wnętrza organizmu , analizują je i przetwarzają oraz wysyłają dyspozycje do właściwych narządów. Komórki glejowe tzw. neuroglia, stanowią zrąb dla neuronów pełniąc funkcję podporowe odżywcze, a także wyścielają komory i kanały mózgowia oraz rdzenia kręgowego. Komórka nerwowa właściwa jest zbudowana z ciała komórkowego oraz wypustek tworzących włókna nerwowe. Ciało komórkowe zawiera protoplazmę, w której wyróżnia się charakterystyczne włókienka nerwowe oraz tigroidalne ciałka Nissla. Włókienka nerwowe, przewodzą stany czynne, natomiast ciałka Nissla mają charakter odżywczy wielkość waha się od 4 do 150 mikronów. Wypustki komórki nerwowej dzieli się na dendryty i neuryty. Dendryt, zazwyczaj dosyć liczne, doprowadzają podniety do ciała komórkowego, a neuryty (aksony)- występujące zazwyczaj pojedynczo wyprowadzają impulsy z komórki nerwowej. Włókna nerwowe odchodzące od ciała komórkowego są otoczone osłonkami. Nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe posiadają osłonki mielinowe i osłonki Schwana. Włókna nerwowe układu ośrodkowego mają tylko osłonki mielinowe. Początkowe i końcowe fragmenty rozgałęziających się włókien nerwowych, a także całe nerwy węchowe są pozbawione całkowicie osłonek.
W układzie nerwowym wyróżnia się dwa rodzaje substancji: substancję szarą i substancje białą.
Substancja szara ( substantia grisea) jest zbiorem ciał komórkowych. W układzie ośrodkowym substancja szara występuje w postaci leżącej powierzchownie kory mózgu bądź móżdżku (cortex cerebri et cerebelli) oraz głębiej znajdujących się jąder nerwowych (nuclei nervosum). Substancja szara analizuje i przetwarza otrzymane informacje oraz wysyła impulsy będące reakcją na pobudzenie.
Substancja biała (substantia alba) jest zbiorem wypustek nerwowych. W układzie nerwowym ośrodkowym występuje w postaci dróg nerwowych (tractus nervosi), a układach obwodowym i autonomicznym jako nerwy. Substancja biała przewodzi impulsy do poszczególnych ośrodków nerwowych lub do narządów wykonawczych. Włókna nerwowe są pobudliwe w każdym swoim punkcie. W układzie obwodowym nerwy przewodzą impulsy z prędkością ok. 100 m/s. W układzie autonomicznym ok. 2-6 m/s. Synapsy mają zdolność produkowania związków chemicznych, których aktywność biologiczna pomaga w przejściu podniety z jednego włókna na drugie. Na całej powierzchni ciała, jak również w jego wnętrzu znajdują się liczne zakończenia włókien nerwowych- zwane receptorami. Receptory dzielimy na: eksteroreceptory i interoreceptory. Eksteroreceptory odbierają informacje ze środowiska zewnętrznego, a interoreceptory ze środowiska wewnętrznego. Pośród eksteroreceptorów wyróżnia się telereceptory, które przyjmują bodźce na odległość (np.; wzrok, słuch), oraz kontaktoreceptory odbierają informacje poprzez bezpośrednie zetknięcie ze przedmiotem. Interoreceptory występują w postaci proprioreceptorów, wisceroreceptorów oraz angioreceptorów. Propioreceptory odbierają impulsy z aparatu ruchu. Wisceroreceptory informują o stanie narządów trzewnych, a angioreceptory są zlokalizowane w układzie naczyniowym.
CENTRALNY UKŁAD NERWOWY
Do układu centralnego zalicza się mózgowie i rdzeń kręgowy.
Rdzeń kręgowy. Układa się w kanale kręgowym kręgosłupa pomiędzy otworem potylicznym wielkim a drugim kręgiem lędźwiowym. Umowną granicą pomiędzy rdzeniem kręgowym a mózgowiem jest miejsce odejścia pierwszej pary nerwów rdzeniowych lub tez dolny brzeg skrzyżowania piramid. U dołu rdzeń kręgowy kończy się na wysokości 1/3 dolnej pierwszego kręgu lędźwiowego lub 1/3 górnej drugiego kręgu lędźwiowego. Tam zwęża się w stożek rdzeniowy, który następnie przechodzi w tzw; nić końcową (filum terminale) zrastająca się z okostną kości guzicznej.
Rdzeń kręgowy ma kształt wydłużonego walca. W swoim przebiegu posiada dwie krzywizny- odpowiednio do kształtu kręgosłupa ( krzywiznę piersiową i krzywiznę szyjną) oraz dwa zgrubienia (szyjne i lędźwiowe), związane z unerwieniem kończyn. Zgrubienie szyjne występuje na wysokości od trzeciego kręgu szyjnego do pierwszego kręgu piersiowego, a zgrubienie lędźwiowe na poziomie od 10 kręgu piersiowego do 1 kręgu lędźwiowego. Z przodu znajduje się głębsza szczelina pośrodkowa przednia (fissura mediana anterior), z tyłu zaś występuje płytsza bruzda pośrodkowa tylna ( sulcus mediamus posteriori). Przyjęto, że szczeliny te dzielą rdzeń kręgowy na symetryczne połowy. Bocznie od szczeliny pośrodkowej przedniej wychodzą z rdzenia kręgowego korzenie brzuszne, w miejscu tym występuje bruzda boczna przednia (sulcus lateralis anterior ). Również bocznie, ale od bruzdy pośrodkowej tylnej dochodzą do rdzenia kręgowego korzenie grzbietowe, tworząc w tym miejscu bruzdę boczną tylną (sulcus lateralis posteriori). Pomiędzy szczelina pośrodkową przednią a bruzdą boczną przednią znajduje się sznur przedni, zawierający drogi nerwowe sznura przedniego. Pomiędzy bruzdą boczną przednią a bruzdą boczną tylną występuje sznur boczny, w którym układają się drogi nerwowe sznura bocznego. Między bruzdą boczną tylną a bruzdą pośrodkową tylną usytuowany jest sznur tylny, zawierające drogi nerwowe sznura tylnego, podzielone w górnym odcinku piersiowym i całym szyjnym przez bruzdę pośrednia tylną (sulcus intermedicus posteriori) na dwa pęczki: smukły i klinowaty (układający się bocznie). Z rdzeniem kręgowym łączy się 31 par nerwów rdzeniowych za pomocą korzeni brzusznych i korzeni grzbietowych. Odcinek rdzenia kręgowego łączy się z korzeniami jednej pary nerwów rdzeniowych określa się mianem neuromeru lub segmentu rdzenia kręgowego. Granica pomiędzy sąsiednimi neuromerami jesy umowna . odpowiednio do 31 par nerwów rdzeniowych wyróżnia się 31 neuromerów rdzenia kręgowego podzielonych na odcinki.
szyjny zawiera- 8 neuromerów C1-C8
piersiowy zawiera- 12 neuromerów Th1-Th12
lędźwiowy zawiera- 5 neuromerów L1-L5
krzyżowy zawiera- 5 neuromerów S1-S5
guziczny zawiera- 1 neuromer Co1
Z uwagi na to, że rdzeń kręgowy kończy się na poziomie drugiego kręgu lędźwiowego, wysokość kręgosłupa nie odpowiada budowie metamerycznej rdzenia kręgowego. Dlatego też poszczególne neuromery i początkowe odcinki korzeni nerwów rdzeniowych leżą wyżej niż odpowiadające i kręgi.
Budowa wewnętrzna. Na przekroju poprzecznym wyróżnia się substancję (istotę) szarą, leżącą wewnątrz, oraz występującą na zewnątrz substancję (istotę) białą.
Substancja szara: ma kształt litery „H” obejmuje kanał środkowy rdzenia kręgowego, natomiast jej główne ramiona pionowe tworzą tzw. rogi przednie i tylne, a także w niektórych odcinkach rdzenia kręgowego rogi boczne.
Róg przedni: (cornu anterius). W rogach przednich rdzenia kręgowego znajdują się komórki nerwowe ruchowe, od których odchodzą korzenie brzuszne doprowadzające pobudzenie do mięśni szkieletowych; stąd też rogi przednie określa się jako rogi ruchowe.
Róg tylny: (Hornu posterius). Rogi tylne zawierają komórki czuciowe, do których doprowadzanyu jest impuls nerwowy. Nazywa się je rogami czuciowymi lub jądrami grzbietowymi (nucleus dorsalis).
Róg boczny: (Hornu lateralis). W rogach bocznych znajdują się skupiska komórek nerwów tworzących jądro pośrednio- boczne (nucleus intermediolateralis) dające początek przedzwojowym włóknem współczulnym. Jądro pośrednio- boczne zaczyna się na wysokości ostatniego nueromeru szyjnego i sięga do drugiego lub trzeciego neuromeru lędźwiowego. Od rdzenia kręgowego korzeniami brzusznymi (ruchowymi) odchodzą neuryty z rogów przednich i z rogów bocznych, a więc neuryty komórek ruchowych rogów przednich. Łączna liczba wszystkich włókien w korzeniach przednich nie przekracza pięciuset tysięcy. Przez korzenie grzbietowe (czuciowe) wchodzi do rdzenia kręgowego ok. dwu milionów włókien nerwowych. Część z nich kończy się w rogach tylnych, część zaś biegnie bezpośrednio do sznurów tylnych.
Substancja szara rdzenia kręgowego zawiera przede wszystkim komórki nerwowe,ale także włókna nerwowe (bezrdzenne lub z cienką osłonką mielinową), glej i naczynia krwionośne. Pośród komórek nerwowych wyróżnia się komórki korzeniowe, sznurowe i wewnętrzne. Komórki korzeniowe unerwiają mięśnie poprzecznie prążkowane, a ich akson wychodzi przez korzeń brzuszny do nerwów obwodowych. Komórki sznurowe w zależności od długości tworzą własny aparat przewodzący rdzenia kręgowego (komórki sznurowe o krótkim aksonie). Komórki wewnętrzne łączą poszczególne neuromery leżące po tej samej stronie rdzenia kręgowego i dlatego też nazywa się je komórkami kojarzeniowymi.
Na przekroju poprzecznym substancja szara występuje przede wszystkim w postaci rogów: przedniego, tylnego i bocznego, natomiast na całej długości rdzenia kręgowego układa się ona w formie słupów i tak odpowiednio: rogi przednie tworzą słup przedni (columna interior), rogi tylne słup tylny (columna posterior), a rogi boczne słup boczny (columna lateralis).
Substancja biała jest zbudowana z włókien nerwowych i tworzy tzw. drogi nerwowe. W obrębie rdzenia kręgowego wyróżnia się drogi nerwowe:
kojarzeniowe łączą ośrodki leżące na tej samej wysokości i po tej samej stronie rdzenia kręgowego
spoidłowe łączą ośrodki leżące na tej samej wysokości rdzenia kręgowego lecz po jego przeciwnych stronach tworzą drogi własne rdzenia kręgowego. Biegną we wszystkich sznurach i razem z komórkami kojarzeniowymi tworzą stanowią morfologiczną podstawę czynności odruchowych rdzenia kręgowego.
Rzutowe występują w postaci dróg rdzeniowo mózgowych (czuciowych) i mózgowo-rdzeniowych (ruchowych).
W sznurze przednim układają się drogi: rdzeniowo mózgowe (rdzeniowo-wzgórzowa przednia, rdzeniowo siatkowa), mózgowo rdzeniowe (korowo-rdzeniowa przednia, pokrywowo-rdzeniowa, siatkowo rdzeniowa-przyśrodkowa, przedsionkowo-rdzeniowa), drogi własne (pęczek własny sznura przedniego).
W sznurze bocznym znajdują się drogi: rdzeniowo mózgowe (rdzeniowo-wzgórzowo boczna, rdzeniowo pokrywowa, rdzeniowo siatkowa, rdzeniowo szyjna, rdzeniowo-móżdżkowa tylna, rdzeniowo-możdzkowa przednia, rdzeniowo-oliwkowa, mózgowo-rdzeniowa (korowo-rdzeniowa boczna, czerwienno-rdzeniowa, siatkowo-rdzeniowa boczna, oliwkowo-rdzeniowa) i drogi własne (pęczek własny sznura bocznego, droga grzbietowo boczna.
W sznurze tylnym przebiegają drogi: rdzeniowo-mózgowe (pęczek smukły, ęczek klinowaty), drogi własne (pęczek własny sznura tylnego, pęczek międzypęczkowy, pęczek przegrodowo- brzeżny).
Układ substancji białej i szarej na przekroju poprzecznym rdzenia tworzy charakterystyczną literę ,,H''.
Funkcja rdzenia kręgowego. Rdzeń kręgowy stanowi siedlisko odruchów mięśniowych, które są najprostszymi przejawami funkcjonowania układu nerwowego. Polegają one na mimowolnych reakcjach ustroju na podrażnienie receptorów, co może się przejawiać skurczami mięsni. Pobudzenie biegnie po łuku odruchowym, który jest drogą jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora.
Łuk odruchowy składa się zasadniczo z następujących części:
Receptora- narządu odbierającego
Aferentnego (dośrodkowego) włókna nerwowego (doprowadzającego)
Ośrodka nerwowego
Eferentnego (odśrodkowego) włókna nerwowego (wyprowadzającego).
Efektora- narządu wykonawczego.
W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych łuki odruchowe dzieli się na proste i złożone. Odruchy proste to przede wszystkim są odruchy rdzeniowe. Składają się zwykle z dwóch lub trzech komórek nerwowych. W łukach odruchowych może znajdować się znacznie więcej neuronów niż dwa lub trzy. Istnieją odruchy, w których uczestniczą dziesiątki neuronów. Są to odruchy złożone. W organizmie człowieka występuje tylko jeden rodzaj odruchów monosynaptycznych. Jest to odruch na rozciąganie. Przykładem odruchu polisynaptycznego może być odruch zginania kończyny polegający na tym, że w wyniku działania na kończynę silnego bodźca uszkadzającego tkanki dochodzi skurczu mięśni zginaczy, a tym samym do odruchowego zgięcia kończyny. W życiu osobnika powstają także nowe połączenia pomiędzy poszczególnymi ośrodkami. Dzięki temu powstają także nowe połączenia pomiędzy poszczególnymi ośrodkami. Dzięki temu kształtują się nowe odruchy, które są odruchami nabytymi, czyli odruchami warunkowymi. Oprócz funkcji odruchów nerwowych rdzeń kręgowy, poprzez układ dróg nerwowych występujących w obrębie sznurów, łączy układ obwodowymi autonomiczny z mózgowiem (również odwrotnie). W rdzeniu kręgowym są zlokalizowane ośrodki układu autonomicznego , zarówno w części współczulnej, jaki i przywspółczulnej. Ośrodki współczulne są odpowiedzialne za funkcje naczynioruchowe, włosoruchowe, wydzielania gruczołów potowych i narządów trzewnych. W części krzyżowej ośrodki przywspółczulne regulują funkcje oddawania moczu, kału oraz erekcję. Przy całkowitym przerwaniu rdzenia kręgowego powstaje poniżej poziomu urazu tzw. zespół Bastiana, charakteryzujący się całkowitym porażeniem wiotkim, wszystkich rodzajów czucia, zatrzymaniem kału i moczu.
Uszkodzenia rdzenia kręgowego:
Na poziomie C1- C2 zwykle prowadzi do śmierci
Na poziomie C3-C4 powoduje porażenie wszystkich kończyn i zaburzenia w oddychaniu.
Na poziomie C5-C7 jest przyczyną niedowładu wiotkiego mięśni: równoległobocznego, naramiennego, nadgrzebieniowego, podgrzebieniowego, dwugłowego ramienia, ramienno- promieniowego oraz niedowładu spastycznego wszystkich pozostałych mięśni kończyn górnych, mięsni tułowia i kończyn dolnych.
Na poziomie C8-Th1 sprawia że zanikają krótkie mięśnie rąk, następuje niedowład wiotki zginaczy nadgarstka i palców oraz porażenie spastyczne mięśni tułowia i kończyn dolnych.
Na poziomie Th10-Th12 jest czynnikiem wywołującym porażenie dolnej części mięśni brzucha ( górna część funkcjonuje prawidłowo) oraz niedowład spastyczny kończyn dolnych.
Na poziomie L2-L4 przyczynia się do zaniku mięśnia czworogłowego uda i mięśni przywodzicieli uda oraz porażenia spastycznego pozostałych mięśni kończyny dolnej (zginanie uda w stawie biodrowym jest zachowane.
Na poziomie S1-S2 pociąga za sobą zanik mięśni łydki oraz krótkich mięśni stopy, a także niedowład wiotki zginaczy stawu kolanowego i mięśni poruszających kończynę w stawie biodrowym z wyjątkiem mięśni biodrowo- lędźwiowego i przywodzicieli uda.
Na poziomie S3-S4 doprowadza do porażenia zwieraczy pęcherza i odbytnicy. Siła i ruchy kończyn dolnych są prawidłowe.
W miarę mijania objawów szoku zjawia się napięcie mięśniowe (niedowłady wiotkie zamieniają się w kurczowe), wracają odruchy głębokie, wytwarza się automatyzm pęcherzowy i rozwija się obraz zwany stanem odruchowej czynności rdzenia kręgowego (automatyzm rdzeniowy). Przy przerwaniu połowy rdzenia kręgowego występuje tzw. zespół Browna- Sequarda. Po stronie uszkodzenia stwierdza się porażenie połowicze spowodowane zniszczeniem drogi korowo- rdzeniowej bocznej, zniesienie czucia proprioceptywnego wskutek przerwania pęczków smukłego i klinowatego, a także przerwanie dróg naczynioruchowych (autonomicznych), które powoduje porażenie unerwienia naczyń. Po stronie przeciwnej występuje zniesienia czucia bólu i temperatury wskutek uszkodzenia dróg rdzeniowo- wzgórzowych przy zachowaniu czucia dotyku, gdyż jest ono przewodzone przez drogi skrzyżowane i nieskrzyżowane. Przy uszkodzeniu korzeni brzusznych jaki i odpowiednich komórek ruchowych oraz neuronów obwodowych zaburzenia ruchowe polegają na całkowitym porażeniu unerwianych przez nie mięśni lub na ich niedowładzie : są one wówczas wiotkie, a ich napięcie jest obniżone (porażenie wiotkie). Ucisk rdzenia k®egowego może być najczęściej spowodowane przez: elementy kostne (pourazowe lub patologia budowy kręgosłupa), krwotok wewnątrzrdzeniowy oraz chrząstkę międzykręgową. Jeżeli rdzeń kręgowy zostaje uciśnięty na ograniczonej przestrzeni wówczas występuje niedowład wiotki przez te nueromery, które uległy uciśnięciu, oraz ból w polu korzonkowym odpowiadającym odcinkom , które uległy uciskowi.
Rdzeń przedłużony budowa zewnętrzna.
Rdzeniomózgowie (myelencephalon) nosi również nazwę rdzenia przedłużonego (medulla oblongata) lub opuszki rdzenia kręgowego (bulbus medulla spinali). Rdzeń przedłużony jest stożkowatym przedłużeniem rdzenia kręgowego. Ma długość ok. 25 mm, sięga od wyjścia pierwszej pary nerwów szyjnych rdzeniowych do środka dna komory czwartej lub od podstawy czaszki do podstawy mosty Varola. Na powierzchni zewnętrznej rdzenia przedłużonego są widoczne takie same szczeliny i bruzdy jak na rdzeniu kręgowym. Po stronie przedniej znajduje się szczelina pośrodkowa przednia, a po jej obu stronach leżą przedłużenia sznurów przednich rdzenia rdzenia przedłużonego w postaci dwóch wyniosłości zwanych piramidami (pyrami). Z boku piramidy ciągnie się bruzda boczna przednia, w której mieszczą się wychodzące włókna 12 nerwu czaszkowego (n. podjęzykowego). Bocznie od bruzdy bocznej przedniej znajduje się owalny otwór zwany oliwką (oliwa). Po stronie grzbietowej rdzenia przedłużonego występuje bruzda boczna tylna zawierająca włókna zarówno czuciowe jak i ruchowe 9, 10, 11nerwów czaszkowych. W płaszczyźnie pośrodkowej, na grzbietowej powierzchni rdzenia przedłużonego leży bruzda pośrednia tylna, która dzieli sznur tylny na pęczki smukły i klinowaty. Pęczek smukły kończy się poniżej dna komory czwartej guzkiem jądra smukłego (tuberculum nuclei gracilis), który zawiera jądro tego pęczka. Pęczek klinowaty, podobnie jak pęczek smukły, jest zakończony guzkiem jądra klinowatego (tuberculum nuclei cuneatus) zawierającym jądro tego pęczka. Powyżej guzków jąder smukłego i klinowatego biegnie konar dolny móżdżku (pudenculus cerebellaris interior), ograniczający dno komory czwartej w jej dolnej części i łączy rdzeń przedłużony z móżdżkiem.
Budowa wewnętrzna rdzenia przedłużonego.
Substancja szara rdzenia przedłużonego występuje w postaci jąder: oliwki, smukłego, klinowatego oraz 9-12 nerwów czaszkowych. Jądro oliwki (nucleus oliwa)jest zespołem kilku jąder, z których główne to jądro oliwki dolne i jądra oliwki dodatkowe- grzbietowe i brzuszne. Oliwka dzięki połączeniu z móżdżkiem, tworem siatkowatym oraz rdzeniem kręgowym może koordynować pracę móżdżku z czynnością układu pozapiramidowego.
W rdzeniu przedłużonym znajdują się jądra nerwów czaszkowych:
Jądra nerwu podjęzykowego 12
Jądro dwuznaczne , wspólne dla nerwów czaszkowych 9, 10, 11, od którego odchodzą włókna do mięśni poprzecznie prążkowanych gardła, krtani i przełyku
Jądro pasma samotnego, kończą się nim włókna czuciowe 9, 10 oraz częściowo 7 nerwu czaszkowego
Jądro ruchowe grzbietowe nerwu 10, od którego odchodzą włókna do mięśni gładkich unerwianych przez ten nerw
Jądro ślinowate dolne, wspólne dla części przywspółczulnej 9 i 10 nerwu czaszkowego.
Substancja biała w rdzeniu przedłużonym występuje przede wszystkim w postaci piramid oraz ich skrzyżowania, skrzyżowania wstęg, a także pęczków smukłego i klinowatego.
Piramidy układają się na powierzchni brzusznej rdzenia przedłużonego i zawierają włókna drogi korowo- rdzeniowej droga ta na wysokości rdzenia przedłużonego ulega skrzyżowaniu tworząc tzw. skrzyżowanie piramid ( decussatio pyramidum)- 80% włókien drogi korowo- rdzeniowej przechodzi na stronę przeciwną, układając się następnie w sznurach bocznych rdzenia kręgowego jako droga korowo- rdzeniowa boczna. Nieskrzyżowane włókna biegną w sznurach przednich rdzenia kręgowego jako droga korowo- rdzeniowa przednia.
Pęczek smukły (fasciulus gracilis) i pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus) są kontynuacją pęczków smukłego i klinowatego sznura tylnego rdzenia kręgowego. Kończą się one w jądrze pęczka smukłego i w jądrze pęczka klinowatego. Od tych jąder odchodzą włókna nerwowe tworzące tzw. wstęge przyśrodkową (lemniscus medialis). Wstęga przyśrodkowa przechodzi za piramidami na przeciwległa stronę rdzenia przedłużonego tworząc w ten sposób skrzyżowanie wstęg. Następnie włókna podążają do wzgórza jako droga opuszkowo- wzgórzowa. W obrębie rdzenia przedłużonego następuje znaczny rozwój tworu siatkowatego. Twór siatkowaty ( formatko reticularis) rozpoczyna się na poziomie górnych neuromerów rdzenia kręgowego (leżącego pomiędzy rogami substancji szarej ), następnie układa się w rdzeniu przedłużonym w moście i dochodzi aż do śródmózgowia. Jest zbudowany ze skupisk substancji szarej oraz włókien substancji białej, dlatego też można go podzielić na twór siatkowaty szary i twór siatkowaty biały. W obrębie tworu siatkowatego szarego wyróżnia się jądra nerwowe zarówno czuciowe jak i ruchowe. Substancja biała tworu siatkowatego tworzy drogi nerwowe, które łączą różne ośrodki rdzenia przedłużonego, mostu i śródmózgowia z rdzeniem kręgowym, móżdżkiem i między sobą. Włókna tworu siatkowatego przenoszą bezpośrednio pobudzenia z jąder czuciowych na jądra ruchowe nerwów czaszkowych , a pośrednio do wyższych ośrodków znajdujących się w śródmózgowiu i międzymózgowiu , a także do rogów przednich (ruchowych) rdzenia kręgowego celem wysłania pobudzenia na obwód. Dzięki licznym drogom tworu siatkowatego pobudzenia z jednego jądra czuciowego mogą być przenoszone na większą liczbę jąder ruchowych, co prowadzi do powstania wieloneuronowych odruchów, takich jak odruch ssania, kichania, połykania czy oddychania. W tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego oprócz wyżej wymienionych ośrodków występują jeszcze centra krążenia (pracy serca, naczynioruchowy) i oddychania (wdechu i wydechu). Ich uszkodzenie np;. przez zerwanie więzadła poprzecznego ząb kręgu obrotowego odchylając się do tyłu miażdży m. in. Rdzeń przedłużony- prowadzi do śmierci przez uduszenie lub porażenie układu krążenia.
Tyłomózgowie wtórne.
Tyłomózgowie wtórne (metencephalon) zawiera w przodzie most Varola, w tyle móżdżek oraz szczelinowatą przestrzeń występującą pomiędzy nimi, czyli komorę czwartą.
Most Varola (pons Varoli ) tworzy na powierzchni dolnej mózgowia szeroką wyniosłość położoną między rdzeniem przedłużonym a konarami śródmózgowia. W moście wyróżnia się dwie powierzchnie: brzuszną i grzbietową. Powierzchnia brzuszna leży z przodu i jest odpowiednikiem piramid rdzenia przedłużonego , natomiast znajdująca się w tyle powierzchnia grzbietowa tworzy dno komory czwartej.
W budowie wewnętrznej wyróżnia się część podstawną (pars basilaris) i część grzbietową, czyli nakrywkę ( tegmentum). W części podstawnej substancja szara występuje w formie jąder własnych mostu (nuclei pontis) leżących w obrębie substancji białej. Jądra te pośredniczą w przekazywaniu informacji z kory mózgu do móżdżku. Substancja biała części podstawnej występuje w formie pęczków podłużnych i włókien poprzecznych. W części grzbietowej substancja szara pojawia się w postaci jąder ciała czworobocznego oraz jąder nerwów czaszkowych. Jądra ciała czworobocznego (nuclei korpus trapezoidei )są fragmentem drogi słuchowej i znajdują się w miejscu krzyżowania się wstęgi bocznej ze wstęgą przyśrodkową. Jądra nerwów czaszkowych (nuclei nerki cranialis) obejmują jądra ruchowe, czuciowe i przywspółczulne nerwów czaszkowych 5, 6, 7, i 8. substancja biała części nakrywkowej mostu występuje w postaci wstęgi przyśrodkowej, wstęgi bocznej oraz konarów górnych móżdżku. Wstęga przyśrodkowa zawiera włókna dróg czuciowych, zarówno czucia powierzchownego jak i głębokiego. We wstędze bocznej przebiegają włókna drogi słuchowej odchodzące od jąder ciała czworobocznego.
W obrębie nakrywki mostu wystepuje ponadto twór siatkowaty (formatko reticularis). Jest on kontynuacja tworu siatkowatego rdzenia przedłużonego. Zawiera ośrodki wpływające na motorykę i statykę ciała (wystepują centra hamujące i torujące czynność ruchowa- brak równowagi pomiędzy nimi prowadzi do zaburzenia napięcia mięśni), czynności wegetatywne i proces oddychania (np. ośrodki pracy serca, ciśnienia krwi, wydzielania gruczołów przewodu pokarmowego, napięcia pęcherza moczowego) , a także na percepcje bodźców czuciowych. Rdzeń przedłużony oraz most Varola stanowią dolną część pnia mózgu.
Móżdżek. (cerebellum) stanowi tylną część tyłomózgowia wtórnego. Leży w tylnym dole czaszki i jest przykryty fałdem opony twardej zwanym namiotem móżdżku (tentorium cerebelli). Szczelina poprzeczna mózgu oddziela móżdżek od płatów potylicznych, a szczelina poprzeczna móżdżku oddziela go od mostu. Budowa mikroskopowa móżdżku jest podobna jak mózgowia posiada dwie półkule oraz nieparzystą część środkową zwaną robakiem. Układ substancji szarej i białej jest taki sam jak w półkulach mózgu tworzących korę móżdżku (cortex cerebelli), pod nią układa się substancja biała w formie ciała rdzennego ( korpus medullare), a w jej obrębie występują jądra móżdżku.
Budowa zewnętrzna móżdżku.
Móżdżek składa się z dwóch półkul oraz z część środkowej zwanej robakiem. Półkule móżdżku (hemisphaeria cerebelli) oraz robak (vermis) podzielone są na głębsze szczeliny na płciki, których nazwy nie odpowiadają półkulom i robakowi, natomiast płytsze szczeliny dzielą płaciki na mniejsze jednostki zwane zakrętami- podział klasyczny. Według nowoczesnego podziału móżdżek składa się z czterech podstawowych płatów: przedniego ( lobus anterior ), środkowego ( lobus medius), tylnego (lobus posterior ) i kłaczkowi- grudkowego (lobus flacculo- nodularis).
Budowa wewnętrzna móżdżku.
Substancja szara tworzy korę móżdżku oraz znajduje się w obrębie substancji białej jądra móżdżku. Kora móżdżku jest zbudowana z warstwy drobinowej, zwojowej i wewnątrz występującej warstwy ziarnistej. Jądra móżdżku są tworami parzystymi, umiejscowionymi zarówno w półkulach, jak i w robaku. Substancja biała na przekroju strzałkowym tworzy charakterystyczne ciało rdzenne. Zawiera ono drogi móżdżkowe: drogi własne (rozpoczynające się i kończące w obrębie móżdżku), doprowadzające drogi domóżdżkowe oraz odprowadzające drogi odmóżdżkowe. Drogi doprowadzające i odprowadzające łączą móżdżek z sąsiednimi tworami mózgowia poprzez konary móżdżku. Móżdżek wpływa na czynności statystyczne, na dowolne ruchy mięśni, reguluje napięcie mięśniowe, skurcz mięśni, kontroluje pobudzenie dla ruchów dowolnych, mimowolnych i zautomatyzowanych. Kora móżdżku gromadzi informacje o aktualnym stanie wszystkich narządów ruchu, o sile skurczów poszczególnych grup mięsnie poprzecznie prążkowanych oraz o położeniu głowy w stosunku do tułowia. Kora móżdżku za pośrednictwem jąder móżdżku kontroluje napięcie mięśniowe wszystkich mięśni poprzecznie prążkowanych. Jest jak gdyby głównym dystrybutorem napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych i kiedy zachodzi potrzeba, szybko zmienia napięcie we wszystkich mięśniach. Dzięki czynności móżdżku możemy np. nie przerywając się biegać.
Uszkodzenie móżdżku, może powodować:
Ataksja- (niezborność móżdżkowa) przejawiającą się niemożnością utrzymania wyprostnej postawy.
Dysmetrię, polegającą na niemożności zahamowania ruchu w dowolnym momencie.
Adiadochokinezę, niemożność wykonania w szybkim tempie ruchów naprzemiennych.
Drżenie zamiarowe, w początkowej fazie wykonywania ruchu.
Oczopląs, ruchy poziome gałek ocznych.
Mowa skandowana, upośledza czynność mięśni związanych z mową.
Komora czwarta, (ventriculus quartus) jest szczelinowatą przestrzenią występującą pomiędzy mostem Varola a móżdżkiem, wypełnioną płynem mózgowo- rdzeniowym, ma kształt trójkąta. Istnieją liczne otwory, poprzez które komora czwarta ma połączenia z kanałem centralnym rdzenia kręgowego ( w części dolnej), z przestrzenią podpajenczynówkową (w części dolnej i środkowej) oraz z wodociągiem mózgu należącym do śródmózgowia (w części górnej).
Śródmózgowie, (mesencephalon) najkrótszy odcinek pnia mózgu który w rozwoju mózgowia nie ulega wtórnemu podziałowi rozciąga się pomiędzy mostem Varola a podstawą międzymózgowia. Na powierzchni brzusznej wyróżnia się konary mózgu (pedunculus cerebri) oraz położoną na powierzchni grzbietowej blaszkę pokrywy (lamina tecti) i odchodzące od niej ramiona wzgórków (brachia coliliculorum). Pomiędzy konarami mózgu a blaszką pokrywy występuje wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri), który jest otoczony istotą szarą środkową.
Konary mózgu są podzielone przez substancję czarną na brzusznie położone odnogi mózgu i bardziej grzbietowo leżącą nakrywkę dół międzykonarowy.
Odnogi mózgu, ( crura cerebri) zawiera drogi nerwowe odchodzące od kory mózgu. Są to drogi korowo- rdzeniowa, korowo- mostowa i korowo- siatkowa.
Substancja czarna, (substantia nigra) jest to skupienie istoty szarej, leżące pomiędzy odnogami mózgu a nakrywką odgrywa ważną role w kontroli ruchów mimowolnych oraz w wykonywaniu ruchów szybkich. Przy zaburzeniu substancji czarnej występuje zubożenie ruchów mimowolnych (np. trudności balansowania kończyn, a także wzmożone napięcie mięśniowe oraz drżenie.
Nakrywka, (tegmentum) jest dalszą częścią nakrywki mostu. Zawiera substancję szarą w formie jądra czerwonego, istoty szarej środkowej, jądra przykonarowego oraz jąder 3 i 4 nerwu czaszkowego. Substancja biała występuje w postaci pęczków włókien nerwowych.
Jądro czerwienne, (nucleus ruber), jest głównym jądrem nakrywki położonym w górnej częśći śródmózgowia, ma liczne połączenia poprzez drogi dochodzące do niego i od niego odchodzące. Ma silne połączenie z móżdżkiem. Dzięki temu połączeniu móżdżek m. In. Poprzez jądro czerwienne i twór siatkowaty wywiera wpływ na czynności ruchowe rdzenia przedłużonego i rdzenia kręgowego. Zaburzenie czynności jądra czerwiennego może wywołać ruchy mimowolne oraz drżenie zamiarowe.
Istota szara środkowa (substantia grisea centrali) otacza wodociąg mózgu.
Jądro przykonarowe, (nucleus interpeduncularis) jest zespołem kilku mniejszych jąder. Twór siatkowaty śródmózgowia jest kontynuacją tworu siatkowatego mostu.
Wstęga przyśrodkowa (lemniscus medialis), to dalszy ciąg drogi opuszkowo- wgórzowej, a także drogi rdzeniowo- wzgórzowej.
Wstęga boczna (lemniscus lateralis ) przewodzi bodźce słuchowe z jąder ślimaka do wzgórka dolnego blaszki pokrywy.
Blaszka pokrywy, (lamina tecti), zwana również blaszką czworaczą zbudowana jest z parzystych wzgórków górnych i wzgórków dolnych. W zagłębieniu pomiędzy wzgórkami leży szyszynka- gruczoł wydzielania wewnętrznego, należący do międzymózgowia.
Wzgórki dolne: (colliculi inferiores) zawierają jądra wzgórków dolnych są podkorowym ośrodkiem słuchu.
Wzgórki górne: ( colliculi superiores) zawierają jądra wzgórków górnych, w których jest zlokalizowany podkorowy ośrodek wzroku.
Wodociąg mózgu, (aquaeductus cerebri) łączy komorę czwartą tyłomózgowia wtórnego z komorą trzecią międzymózgowia. Jest kanałem długości ok. 20 mm. uszkodzenie śródmózgowia prowadzi przeważnie do śmierci. Przy mniejszych urazach mogą występować zaburzenia funkcjonowania przede wszystkim odnóg mózgu lub nakrywki konarów.
Międzymózgowie, (diencephalon) jest „niższą” częścią przodomózgowia, która od dołu sąsiaduje ze śródmózgowiem, a od góry i z boku z kresomózgowiem. Międzymózgowie dzieli się na część grzbietową i część brzuszną (podstawną). Do część grzbietowej zalicza się wzgórzomózgowie (thalamencephalon) obejmujące wzgórze, Zagórze i nadwzgórze, natomiast część brzuszna występuje w postaci podwzgórza ( hypothalamus).
Wzgórze, (thalamus) zbudowane głównie z substancji szarej zajmuje centralną część międzymózgowia. W budowie zewnętrznej wzgórza wyróżnia się cztery powierzchnie górną, dolną, boczną i pośrodkową. W budowie wewnętrznej wzgórza wyodrębniamy substancję szarą tworzącą jądra wzgórza (nuclei thalami), które są oddzielone od siebie wąskimi pasmami substancji białej, zwanymi blaszkami rdzennymi wzgórza. Większość jąder wzgórza ma połączenie z korą mózgu poprzez włókna wzgórzowo- korowe i korowo- wzgórzowe. Włókna te przechodzą przez torebkę wewnętrzną. Wzgórze jest podkorowym ośrodkiem czucia (zarówno powierzchownego, jak i głębokiego). Żadna droga czuciowa nie dostanie się bezpośrednio do kory mózgu, lecz musi przejść przez wzgórze. Większość informacji czuciowych nie dochodzi do ośrodków korowych, lecz jest analizowana i „zatrzymywana” na poziomie wzgórza.
Uszkodzenie wzgórza, powoduje:
Obniżenie czucia powierzchownego i głębokiego
Patologiczne ruchy mimowolne.
Zawzgórze, (metathalamus) położone w tyle, poniżej poduszki wzgórza, od dołu sąsiaduje z blaszką pokrywy śródmózgowia. Zbudowane jest z parzystych ciał kolankowatych bocznych i przyśrodkowych. Ciało kolankowate boczne (corpus geniculatum literale), zawierające jądra ciała kolankowego bocznego, jest podkorowym ośrodkiem wzroku. Ciało kolankowate przyśrodkowe (corpus geniculatum mediale), obejmuje jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego, które są podkorowym ośrodkiem słuchu.
Nadwzgórze, ( epithalamus) jest zbudowane z części bocznych oraz z części środkowej.
Podwzgórze, (hypothalamus) stanowi brzuszna część międzymózgowia jest widoczne na powierzchni podstawnej mózgowia. Do podwzgórza zalicza się: blaszkę krańcową, skrzyżowanie wzrokowe, pasma wzrokowe, ciała suteczkowate, guz popielaty, lejek i przysadkę mózgową.
Blaszka krańcowa, (lamina terminali) stanowi cienkie pasmo istoty szarej.
Skrzyżowanie wzrokowe, (chiasma oticum) jest miejscem skrzyżowania ok. 50% włókien nerwów wzrokowych.
Pasma wzrokowe, (tractus opicus) są to włókna nerwowe przebiegające od skrzyżowania wzrokowego do ciał kolankowatych bocznych.
Ciała suteczkowate, (corpora mamilaria) położone w tylnej części podwzgórza.
Guz popielaty, (tuber cineram), leży w okolicy dna komory trzeciej, zwężając się ku dołowi przechodzi w lejek.
Lejek, (infundibalum), stanowi połączenie guza popielatego z przysadka mózgową.
Przysadka mózgowa, (hypophysis cerebri) jest położona w zagłębieniu siodełka tureckiego trzonu kości klinowatej.
Komora trzecia, jest wąską szczeliną. Łączy się z komorami bocznymi kresomózgowia poprzez parzysty otwór międzykomorowy. Zaburzenia funkcjonowania podwzgórza prowadzą często do wieloobjawowych zespołów chorobowych. Zaburzenie funkcjonowania układu podwórzowo- przysadkowego może występować w postaci nieprawidłowego wydzielania przez przysadkę mózgową. Podwzgórze jest głównym ośrodkiem układu autonomicznego, kierującym czynnościami wegetatywnymi. Przy uszkodzeniu podwzgórza u chorych występują zmiany ciśnienia krwi, naczynioruchowe bóle głowy, osłabienie perystaltyki jelit, a także nadmierne pocenie się, zaburzenia termoregulacji. Zburzenie funkcjonowania części podwzgórza odpowiedzialnej za stany emocjonalne może prowadzić do częstych zmian nastroju chorego, mogą występować napady przymusowego płaczu, śmiechu. Uszkodzenie podwzgórza może powodować zaburzenia snu, np. zaburzenia funkcji ośrodka pobudzającego mózg. Zaburzenie motoryki związane z uszkodzeniem jądra niskowzgórzowego prowadzi do występowania u pacjenta ruchów mimowolnych.
Kresomózgowie, (telencephalon), jest najważniejszą częścią centralnego układu nerwowego. Składa się z kresomózgowia środkowego i parzystych elementów tworzących kresomózgowie boczne.
Kresomózgowie środkowe, ( telecenphalon medium), tworzą blaszka krańcowa, spoidło przednie, sklepienie, ciało modzelowate oraz przegroda przezroczysta. Blaszka krańcowa (lamina terminalis) jest cienkim pasmem istoty szarej. Spoidło przednie ( commisura anterior) występuje pomiędzy blaszką krańcową a słupami sklepienia. Sklepienie (fornix) jest utworzone z włókien nerwowych łączących ciała suteczkowate z hipokampem. Ciało modzelowate (korpus collosum), jest zbudowane z włókien nerwowych łączących obie półkule ze sobą . ciało modzelowate najlepiej widoczne na przekroju strzałkowym mózgowia ma kształt nieco łukowato przebiegającej „belki” o długości 7-10 cm i grubości 1-2 cm. Przegroda przezroczysta (septum pellucidum), jest zbudowana z dwóch blaszek przegrody przezroczystej, rozpiętych między przednią częścią ciała modzelowatego a słupami sklepienia. Przegroda przezroczysta zawiera skupiska substancji szarej (jądra przegrody) oraz włókna nerwowe kojarzeniowe dochodzące do tworu hipokampa. Jądra przegrody mają połączenia z hipokampem, ciałem migdałowatym i dlatego przegroda przezroczysta jest zaliczana do układu limnicznego.
Kresomózgowie boczne, (telencephalon laterale), jest utworzona przez półkule mózgu (prawą i lewą)w obrębie których wyróżnia się korę mózgu węchomózgowie, substancję szara kresomózgowia oraz komory boczne.
Półkule mózgu, (hemispheria cerebri) mają kształt jajowaty. Są oddzielone od siebie szczeliną podłużną mózgu (fissura longitudinalis cerebri).
Budowa zewnętrzna kory mózgu, ( cortex cerebri) jest warstwą zewnętrzną półkul mózgu. Zbudowana jest z substancji szarej, czyli komórek nerwowych, wynoszących u człowieka ok. 9-14 miliardów. Pozwala to na wytworzenie olbrzymiej liczby połączeń - szacuje się, że każdy neuron kory mózgu ma ok. 5000- 6000 synaps. Kora mózgu zwana również płaszczem (pallium), jest mocno pofałdowana, jej powierzchnia ma 2000-2500 cm2, a grubość waha się od 1,5-5 milimetrów.
Płaty mózgu, zakręty mózgu, oddzielone od siebie głębokimi bruzdami, tworzą pewne całości, które nazywa się płatami mózgu (labi cerebri). Wyróżnia się pięć podstawowych płatów: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny i wyspę. Na powierzchni górno- bocznej półkul występuje bruzda środkowa (sulcus centralis), zwana również bruzdą Rolada, która oddziela płat czołowy od płata ciemieniowego. Prawie równoległe do brzegu górnego układa się bruzda boczna ( sulcus lateralis ), czyli bruzda Sylwiusza, będąca granicą pomiędzy płatem skroniowym a ciemieniowym. Po stronie przyśrodkowej leży bruzda ciemieniowo- potyliczna oddzielająca płat ciemieniowy od potylicznego. Piąty płat zwany wyspą leży na dnie bruzdy bocznej, wewnątrz płatów czołowego, ciemieniowego i skroniowego.
Płat czołowy, (lobus frontalis) znajduje się na części oczodołowej kości czołowej i od przodu styka się z jej łuską. Wyróżnia się szereg zkrętów: przedśrodkowy (gyrus praecentralis), czołowy przyśrodkowy (gyrus frontalis medialis ), zakręt oczodołowy (gyri orbitales) i zakręt prosty (gyrus rectus).
Płat ciemieniowy, (lobus parietalis) zajmuje najbardziej wypukłą część półkuli. Wyróżnia się zakręt zarodkowy (gyrus postcentralis), płacik ciemieniowy górny (lobus parietalis superior) oraz płacik ciemieniowy dolny (lobus parietalis inferior ). Na powierzchni przyśrodkowej mózgowia oprócz fragmentu płata zarodkowego widoczny jest przedklinek (praecuneus).
Płat potyliczny, (lobus occipitalis) zajmuje tylny dół budowy czaszki. Jest kształt trójściennej piramidy, której tylny koniec tworzy biegun potyliczny.
Płat skroniowy, (lobus temporalis) wypełnia dół środkowy czaszki a jego boczną powierzchnie chroni łuska kości skroniowej. Występują zakręty: skroniowy górny (gyrus temporalis) superior), skroniowo środkowy (gyrus temporalis medius) i skroniowy dolny (gyrus temporalis inferior ). Zkręt potyliczno- skroniowy boczny (gyrus occipitotemporalis lateralis).
Wyspa, (insula) leży w głębi bruzdy bocznej. Okrywają ją fragmenty płatów czołowego, ciemieniowego i skroniowego zwanych wieczkami wyspy. Otoczona jest przez bruzdę okólną (sulcus circularis insulae).
Budowa wewnętrzna kory mózgowej. W korze mózgowej rozróżnia się część starą i nową kory. Część stara- obejmuję tzw. korę dawną (palaeocortex) i korę starą (archicortex)- stanowi około 5% całej powierzchni mózgu. Występuje ona w obrębie węchomózgowia i płata limnicznego. Część nowa tworzy tzw. korę nową (isocortex), która wynosi około 95% całej powierzchni półkul mózgowych. Kora mózgu jest zbudowana z komórek narwowych oraz ich wypustek, z komórek glejowych i z sieci naczyń krwionośnych. Komórki nerwowe kory mózgu mają zróżnicowaną budowę. W nowej korze tworzą one sześć warstw:
Warstwę molekularną
Warstwę ziarnistą zewnętrzną
Warstwę piramidową zewnętrzną
Warstwę ziarnistą wewnętrzną
Warstwę piramidową wewnętrzną
Warstwa komórek różnokształtnych
Budowa warstwowa kory mózgu odpowiada „podziałowi pracy”. Warstwy 2 i 4 pełnią funkcję recepcyjne. Warstwy 3 i 5 funkcje emisyjne. Warstwy 1 i 6 funkcje koordynacyjne. W korze mózgu istnieje podział związany z czynnością poszczególnych jej części. W podziale funkcjonalnym kory mózgu wyróżnia się:
Korę ruchową
Korę czuciową
Korę wzrokową
Korę słuchową
Korę smakową
Korę węchową
Uważa się że około 20% kory mózgu stanowią ośrodki ściśle związane z powyższym podziałem funkcjonalnym- ośrodki te nazywa niepierwotnymi polami czuciowymi (do których dochodzą drogi czuciowe) i pierwotnymi polami rzutowymi bądź projekcyjnymi (od których odchodzą drogi ruchowe). Pozostałe około 80% stanowią obszary związane ze scalaniem czynności różnych pól recepcyjnych kory mózgowej.
Kora ruchowa: jest zlokalizowana w obrębie płata czołowego. Obejmuje ona zakręt pośrodkowy oraz tylną część zakrętów czołowych: górnego, środkowego i dolnego. W korze ruchowej rozpoczynają się włókna dochodzące do rogów przednich rdzenia kręgowego (droga korowa- rdzeniowa) i do jąder początkowych ruchowych nerwów czaszkowych (droga korowo- jądrowa). W korze ruchowej wyróżnia się część przednią, tzw. korę przedruchową, oraz część tylną- leżącą bezpośrednio w sąsiedztwie bruzdy środkowej- czyli pierwotną korę ruchową. Kora przedruchowa zawiera ośrodki odpowiedzialne za wywoływanie ruchów izolowanych oraz ruchów kompleksowych. Uszkodzenie tej części płata czołowego powoduje wzmożenie napięcia odpowiednich mięśni oraz upośledza ruchy kompleksowe. Uszkodzenie pola pierwotnej kory ruchowej powoduje niedowład wiotki mięśni przeciwległej strony ciała. W płacie czołowym znajduje się również ośrodek kojarzeniowy koordynujący ruchy głowy gałek ocznych, tzw. ośrodek spojrzenia w bok. Ponadto występuje niesymetryczny ośrodek ruchowy mowy- u ludzi praworęcznych w lewym płacie i odwrotnie. Porażenie tego ośrodka powoduje afazję ruchową, tj. utratę zdolność mowy przy zachowaniu zdolności podstawowych ruchów mięśni głosowych.
Kora czuciowa: jest zlokalizowana w zakręcie zarodkowym płata ciemieniowego. Do tej części kory mózgu dochodzą włókna ze wzgórza, prowadzące impulsy czucia powierzchownego (dotyk, ból, temperatury) oraz czucia głębokiego z narządów ruchu przeciwległej strony ciała. Najniżej bezpośrednio nad bruzdą boczną- zlokalizowane są ośrodki czuciowe trzew, wyżej- w kolejności: reprezentacja twarzy, kończyny górnej, głowy, szyi, tułowia, kończyny dolnej oraz krocza z narządami układu moczowo- płciowego, przy czym ośrodki czuciowe kończyn dolnych i narządów moczowo- płciowych znajdują się już na powierzchni przyśrodkowej półkuli. Największe zagęszczenie receptorów czuciowych występuje w skórze końca nosa, w opuszkach palców i w wargach. Najmniej receptorów jest w skórze grzbietu, ud i ramion. Okolice o dużej gęstości receptorów wykazują jednocześnie dużą wrażliwość na dotyk i mają dużą reprezentację korową. Uszkodzenie kory czuciowej powoduje znaczne osłabienie czucia powierzchownego i głębokiego przeciwległej strony ciała, np. chory nie potrafi rozróżnić kilku blisko siebie działających bodźców, ani też dokładnie ich zlokalizować. Ponadto w płacie ciemieniowym występuje ośrodek stereognostyczny, który umożliwia rozpoznawanie kształtów dotykiem. Oprócz tego w płatach ciemieniowych są zlokalizowane niesymetryczne ośrodki wzrokowe mowy oraz ośrodek praktyczny, umożliwiający wykonywanie celowych, złożonych ruchów. Uszkodzenie ośrodka wzrokowego mowy powoduje niezdolność rozpoznawania napisanych liter i składania wyrazów, pomimo braków zaburzeń wzrokowych.
Kora wzrokowa: jest zlokalizowana w płacie potylicznym, wokół bruzdy ostrogłowej (sulcus calcarinus). Następstwem uszkodzenia tych ośrodków jest „ślepota duchowa”, która np. nie pozwala na rozpoznanie instrumentu dopóki nie usłyszy się jego tonów. Po dojściu dźwięków do pamięciowego ośrodka słuchu następuje przypomnienie nazwy instrumentu.
Kora smakowa: zlokalizowana jest w płacie ciemieniowym, obok pola czuciowego twarzy. Do tego ośrodka dochodzą włókna drogi smakowej.
Kora węchowa: występuje w obrębie węchomózgowia.
Węchomózgowie, (rhinencephalon), jest umiejscowiona na podstawnej i przyśrodkowej powierzchni półkuli. Składa się z części obwodowej i z części środkowej (korowej). Część obwodowa położona na powierzchni podstawnej mózgowia, jest zbudowana z opuszki węchowej, pasma węchowego, trójkąta węchowego i substancji dziurkowanej przedniej. Ponadto do węchomózgowia zalicza się prążek węchowy (stria olfactori), zawierający dwa pasma węchowe zewnętrzne i wewnętrzne, łączący część obwodową z częścią korową węchomózgowia ( z hipokampem). Opuszka węchowa (bulbus olfactorius) leży na powierzchni podstawnej płata czołowego, na blaszce poziomej kości sitowej. Pasmo węchowe ( tractus olfactorius), odchodzi ku tyłowi od opuszki węchowej. Trójkąt węchowy (trigonum olfactorium) jest miejscem, gdzie kończy się pasmo węchowe, od którego odchodzą prążki węchowe. Prążki te dochodzą do tworu hipokampa, będąc łącznikiem pomiędzy częścią obwodową a środkową węchomózgowia. Istota dziurkowana przednia (substantia perforata interior) leży w bezpośrednim sąsiedztwie trójkąta węchowego. Część środkowa (korowa) węchomózgowia położona na powierzchni przyśrodkowej półkuli jest określana mianem płata przybrzeżnego lub płata limnicznego (lobus limbicus). Płat limniczny zawiera części leżące na powierzchni przyśrodkowej półkuli, tj. zakręt obręczy (gyrus cyngli), pole podspoidłowe (area subcallosa), zkręt przyhipokampowy (gyrus parahippocampalis) i zakręt zębaty (gyrus dentatus). Ponadto w skład węchomózgowia środkowego zalicza się twór zwany hipokampem. Hipokamp, (hippocampus) powstaje w następstwie wpuklenia się do rogu dolnego komory bocznej bruzdy hipokampa wytwarzającej wyniosłość wystającą do światła komory. Hipokamp wraz z płatem limnicznym, a także z ciałem migdałowatym, jądrami uzdeczki i jądrami przednimi wzgórza zalicza się do tzw. układu limnicznego. Uszkodzenie struktur hipokamapa nie pozwala na zapamiętanie bieżących wydarzeń, przy zachowaniu w pamięci wcześniejszych zdarzeń.
Jądra kresomózgowia, zwane również jądrami podstawnymi. Zbudowane są z substancji białej, w obrębie której znajdują się skupiska substancji szarej. Do jąder kresomózgowia zalicza się: jądro ogoniaste, jądro soczewkowate, przedmurze oraz ciało migdałowate. Jądro ogoniaste wraz z jądrem soczewkowatym określa się mianem ciała prążkowanego (korpus stratus). Jądro ogoniaste, (nucleus caudatus) składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowa jądra leży w obrębie płata czołowego. Trzon jądra łukowato wygięty mieści się w części środkowej komry bocznej, pod płatem ciemieniowym. Ogon jądra ogoniastego znajduje się w rogu dolnym komory bocznej, w płacie skroniowym, skąd przechodzi w ciało migdałowate. Jądro soczewkowate, (nucleus lentiformis), w budowie wyodrębnia się dwie odrębne struktury: gałkę bladą i skorupę, które są oddzielone od siebie blaszką rdzenną boczną. Gałka blada (globus pallidus) jest częścią przyśrodkową jądra soczewkowatego, a skorupa (putamen), jest jego częścią boczną. Skorupa oraz jądro ogoniaste mają taką samą budowę wewnętrzną i dlatego określa się je wspólną nazwą prążkowia ( striatum). Ciało prążkowe jest główną częścią układu pozapiramidowego. Układ pozapiramidowy zespala czynności wyżej wymienionych ośrodków z układem piramidowym w inicjowaniu i regulowaniu ruchu. W szczególności układ pozapiramidowy reguluje napięcie mięśniowe i zborność ruchów, utrzymanie postawy ciała, koordynację ruchów mimowolnych i automatycznych. Uszkodzenie układu pozapiramidowego powoduje : zaburzenia napięcia mięśniowego, której przejawia się wzmożeniem lub obniżeniem napięcia mięśni oraz zaburzenia ruchowe, które mogą mieć postać hipokinezy lub kinezy (ubóstwa lub zniesienia ruchów mimowolnych i mimicznych), bądź też hiperkinezy, czyli nadmiaru ruchu różnego rodzaju. Przedmurze, to niewielkie skupisko substancji szarej leżące pomiędzy jądrem soczewkowatym a wyspą. Przedmurze posiada liczne połączenia z częściami czuciową, wzrokową i słuchową kory mózgu. Ciało migdałowate, (korpus amygdaloideum) tworzy zespół kilku jąder położonych między rogiem dolnym komory bocznej a biegunem skroniowym płata skroniowego.
Substancja biała kresomózgowia, jest zbudowana z wypustek komórek nerwowych. Wypełnia wnętrze półkul mózgu, występując między korą mózgu a komorami bocznymi, otaczając i odgraniczając jednocześnie poszczególne jądra kresomózgowia. Włókna istoty białej występują w postaci dróg kojarzeniowych, spoidłowych oraz dróg długich, zwanych rzutowymi bądź projekcyjnymi. W zależności od długości tych włókien dzielą się one na drogi kojarzeniowe krótkie ( zakręty położone w bezpośrednim sąsiedztwie) i drogi kojarzeniowe długie (łączące ośrodki znajdujące się w przeciwnych półkulach). Drogi rzutowe łączą korę mózgu z ośrodkami niżej leżącymi bądź mają przebieg przeciwny i dlatego dzieli się jej na drogi rzutowe zstępujące i drogi rzutowe zstępujące. Do dróg zstępujących ( o charakterze ruchowym) zalicza się drogi układu piramidowego, tj. drogę korową- rdzeniową i drogę korowo- jądrową oraz drogi łączące korę mózgu z ośrodkami podkorowymi, czyli drogi korowo- podkorowe. W skład dróg rzutowych o przebiegu wstępującym wchodzą: promienistość wzgórzowa, promienistość wzrokową i promienistość słuchową. Na przekroju czołowym substancja biała półkul występuje w postaci torebek, które oddzielają skupiska substancji szarej. Najbardziej przyśrodkowo leży torebka wewnętrzna (capsula interna). Bardzo bocznie występuje torebka zewnętrzna (capsula externa), najbardziej bocznie położona jest torebka ostatnia (capsula externa). Największe znaczenie ma torebka wewnętrzna, która zawiera włókna dróg piramidowych, promienistość wzgórzową, promienistość wzrokową i promienistość słuchową. W budowie torebki wewnętrznej wyróżnia się odnogę przednią i odnogę tylną, połączone kolanem torebki wewnętrznej. W tylnej części odnogi przedniej oraz w kolanie torebki wewnętrznej układają się włókna dróg korowo- jądrowych, podążające kolejno do: mięśni gałki ocznej, mięsni krtani , gardła i podniebienia, mięśni żwaczowych, mięsni języka, mięśni mimicznych twarzy, raz mięśni szyi. W odnodze tylnej torebki wewnętrznej znajdują się włókna drogi korowo- rdzeniowej, przewodzące impulsy do mięsni szyi, ręki, przedramienia, ramienia i barku, a dalej do mięśni klatki piersiowej, brzucha, uda, podudzia, stopy, pęcherza, odbytnicy. Uszkodzenie torebki wewnętrznej powoduje niedowład lub porażenie połowicze.
Komory boczne, (ventriculi lateralis) leżą symetrycznie wewnątrz półkul mózgu tworząc komory 3 i 4. w komorach bocznych wyróżnia się część środkową oraz trzy rogi: przedni, tylny i dolny. Część środkowa znajduje się w płacie ciemieniowym, róg przedni w płacie czołowym, róg tylny w płacie potylicznym, a róg dolny w płacie skroniowym. Do komór bocznych dochodzi splot naczyniówkowy, który mieści się w część środkowej i w rogu dolnym. Splot ten wytwarza stale płyn mózgowo- rdzeniowy, który przez otwory międzykomorowe dostaje się do komory 3, z niej do wodociągu śródmózgowia, dalej do komory 4, a z niej do zbiorników podpajęczynówkowych i do kanały środkowego rdzenia kręgowego.
Opony rdzenia kręgowego i mózgowia oraz krążenie płynu mózgowo- rdzeniowego. Opony (meninges) są to błony łącznotkankowe otaczające rdzeń kręgowy i mózgowie. Wyróżnia się trzy opony: miękką, pajęczynówkę i oponę twardą. Opony są oddzielone od siebie szczelinowatymi przestrzeniami:
Jamą podpajenczynówkową i jamą podtwardówkową.
Patrząc od strony rdzenia kręgowego mózgowia wyróżnia się: oponę miękką, jamę podpajęczynówkową, oponę pajęczą, jamę podtwardówkową, oponę twardą.
Opona miękka, (pia mater) ściśle przy;ega do rdzenia kręgowego i mózgowia wnikając w szczeliny rdzenia kręgowego, rdzenia przedłużonego, w móżdżek, a od strony szczeliny poprzecznej mózgu pomiędzy sklepienie i międzymózgowie. Jest silnie unaczyniona.
Jama podpajęczynówkowa, (cavum subarachnoideale), jest to przestrzeń pomiędzy oponą miękką a pajęczynówką, wypełniona płynem mózgowo- rdzeniowym.
Opona pajęcza, (arachnoidea), zwana również pajęczynówką, jest cienką beznaczyniową błoną, która swoim kształtem dostosowuje się do budowy kostnej kręgosłupa i czaszki. Opona ta wytwarza ziarnistość pajęczynówki, które wnikają do światła zatok opony twardej, przede wszystkim zatoki strzałkowej górnej, stanowiąc główną drogę odpływu płynu mózgowo- rdzeniowego.
Jama podtwardówkowa, (cavum subdurale), występuje pomiędzy oponą pajęczynówkową a oponą twardą.
Opona twarda, (dura mater), jest zbudowana z dwóch blaszek, które w obrębie jamy czaszki zrastają się ze sobą, natomiast w obrębie kanału kręgowego przebiegają oddzielnie. Opona twarda mózgowia wytwarza fałdy o przebiegu strzałkowym- sierp mózgu i sierp móżdżku, oraz fałdy o przebiegu poprzecznym- namiot móżdżku i przeponę siodła.
Sierp mózgu (falx cerebri) jest fałdem występującym pomiędzy półkulami mózgu.
Sierp móżdżku (fajlx cerebeli) występuje pomiędzy półkulami móżdżku.
Zatoki opony twardej (sinus durae matris) są to naczynia żylne przebiegające pomiędzy blaszkami opony twardej. Wlewa się do nich krew z żył mózgowia, opon, gałki ocznej i ucha wewnętrznego.
Płyn mózgowo rdzeniowy (liqor cerebrospinalis) występuje w komorach mózgowia (bocznych III i IV), wodociągu mózgu, kanale centralnym rdzenia kręgowego orza w jamie podpajczynówkowej. Jego łączna powierzchnia wynosi ok. 150 cm³. est wytważany we wszystkich komorach mózgowia przez sploty naczyniówkowe.
Drogi nerwowe (tractus nerwosus) to skupisko włókien nerwach - substancji białej występujących w centralnym układzie nerwowm.
Droga rdzeniowo-wzgórzowa (tractus spinohalamcus) rozpoczyna się w komórkach rogów tylnych rdzenia kręgowe, skąd jego włókna przechodzą przez spoidło szare przednie na stronę przeciwną i układają się w sznurach przednich bocznych rdzenia kręgowego. Wnikają do rdzenia przedłużonego i jako wstęga przyśrodkowa przez most konary śródmózgowia osiągają podkorowy ośrodek czucia czyli wzgórze. We wzgórzu rozpoczyna się kolejny neuron tej drogi, który dochodzi do zakrętu zarodkowego płata czołowego gdzie znajduje się korowy ośrodek czucia. Uszkodzenie tej drogi powoduje zniesienie czucia bólu i temperatury po przeciwnej stronie ciała.
Droga rdzeniowo opuszkowa (tractus spinobubaris) rozpoczyna się w zwojach międzykręgowych i wchodzi bezpośrednio do sznurów tylnych rdzenia kręgowego. W sznurze tylnym droga ta tworzy dwa pęczki: smukły (fasciculs gracilis) utworzony z włókien pochodzących z dolnych części ciała i klinowaty (fasciculs cuneatus) zawiera włókna pochodzące z górnej części ciała. Pęczki te kończą się w rdzeniu przedłużonym w jądrach pęczów smukłego i klinowatego. We wzgórzu kończy się neuron tej drogi zwany nuronem opuszkowo-wzgórzowym. Trzeci neuron tej drogi biegnie od wzgórza do korowego ośrodka czucia. Uszkodzenie sznurów tylnych powoduje zaburzenie przewodnictwa czucia głębokiego.
Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior) rozpoczyna się w rogach tylnych rdzenia kręgowego po czym wchodzi do sznura bocznego po tej samej stronie. Dalej przechodzi przez rdzeń przedłużony konary dolne móżdżku i osiągają móżdżek.
Drga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tractus spinocerebellaris interior) ma początek w rogach tylnych rdzenia kręgowego po czym ulegają skrzyżowaniu i układają się w sznurach bocznych po stronie przeciwnej. Dalej przebiegają przez rdzeń przedłużony, most i konarami dolnymi móżdżku dochodzą do robaka móżdżku. Drogi te przewodzą impulsy nerwowe czucia głębokiego.
Droga jądrowo-wzgórzowa (tractus nucleothalamicus) przewodzi mpulsy czucia powierzchownego z tych okolic ciała, które są unerwiane przez nerwy czaszkowe posiadające włókna czuciowe (V,VII,IX,X). kończy się w podkorowym ośrodku czucia we wzgórzu.
Drogi ruchowe układu piramdowego:
Droga korowo-rdzeniowa lub piramidowa (tractus corticospinalis) zaczyna się w zakręcie przedśrodkowym płata czołowego (korowy ośrodek ruchu). Włókna przebiegają przez odnogę mózgu, brzuszną część mostu i układają się na powierzchni przedniej rdzenia przedłużonego tworząc piramidy. W dolnej części rdzenia przedłużonego ok. 80% włókien drogi korowo rdzeniowej ulega skrzyżowaniu - skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum). Włókna skrzyżowane wchodzą do przeciwległego sznura bocznego tworząc drogę korowo rdzeniową boczną, natomiast nieskrzyżowane biegną w sznurach przednich po tej samej stronie jako droga korowo rdzeniowa przednia. Droga piramidowa przewodzi bodźce ruchowe w zależności od woli człowieka. Uszkodzenie tej drogi powoduje najczęściej niedowład spastyczny.
Droga korowo-jędrowa (tractus corticonuclearia) łączy korowy ośrodek ruchu z jądrami początkowymi nerwów czaszkowych, które posiadają włókna ruchowe III, IV, V, VI, VII, IX, X, XI, XII. Droga rozpoczyna się w zakręcie przyśrodkowym płata czołowego. Neuronem obwodowym tej drogi są nerwy czaszkowe.
Drogi układu pozapiramidowego przewodzą impulsy ruchowe związane z czynnościami wykonywanymi automatycznie bez udziału świadomości.
Droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubospinalis) rozpoczyna się jądrze czerwiennym, po wyjściu z niego ulegają skrzyżowaniu następnie przechodzą przez most, rdzeń przedłużony do rdzenia kręgowego gdzie układają się w sznurach bocznych. Przewodzi bodźce ruchowe regulujące napięcie mięśniowe. Do jądra czerwiennego impulsy napływają przede wszystkim z móżdżku.
Droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis) ma swój początek w jądrach wzgórków górnych i dolnych blaszki pokrywy. Układa się w sznurach przednich rdzenia kręgowego przewodzi impulsy odruchów obronnych na bodźce wzrokowe i słuchowe.
Droga siatkowo-rdzeniowa (tractus vesibulospinalis) ma swój początek w komórkach tworu siatkowatego mostu i rdzenia przedłużonego. Jej włókna biegną w sznurach przednim i bocznym. Przewodzi impulsy z ośrodków oddechowego i naczynioruchowego.
Droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vesibulospinalis) rozpoczyna się w jądrze przedsionkowym. Biegnie w sznurze przednim, z których wychodzą impulsy regulujące napięcie mięśniowe i trzymujące wyprostną postawę ciała.
Droga oliwkowo rdzeniowa (tractus olivospinalis) rozpoczyna się w sąsiadujących obszarach jądra oliwki w rdzeniu przedłużonym, biegnie w sznurze bocznym a kończy się w rogach przednich.
Układ nerwowy obwodowy
Włókna nerwowe skupiają się w pęczki, które tworzą nerw. Wyróżniamy włókna:
typu A najgrubsze o średnicy 20-100 µm przewodzą impulsy z prędkością od 0,2 do 100m/s. dochodzą do mięśni
włókna B o średnicy do 4µm przewodzą impulsy z prędkością od -14m/s. występują w nerwach układu autonomicznego jako włókna przedzwojowe.
Włókna C najcieńsze o średnicy 1,5 µm przewodzą impulsy z prędkością poniżej 2m/s występują w nerwach układu autonomicznego jako włókna zazwojowe.
Nerwy czaszkowe (nn. Craniales) w liczbie 12 par nazywane również nerwami mózgowymi:
Nerwy węchowe I (nn. Oolfactori) rozpoczynają się w okolicy węchowej nabłonka kończy się w opuszce węchowej.
Nerw wzrokowy II (n. opticus) rozpoczyna się w komórkach zwojowych siatkówki oka kończy się w przedłużeniu skrzyżowania wzrokowego gdzie biegną pasma wzrokowe, które należą do drogi wzrokowej.
Nerw okoruchowy III (n. oculomotorius) część ruchowa zaopatruje prawie wszystkie mięśnie gałki ocznej. Jądra początkowe leżą w śródmózgowiu. Część przywspółczulna ma swoje jądro w śródmózgowiu. Porażenie tego nerwu powoduje opadanie powieki.
Nerw bloczkowy IV (n. trochlearis) jest nerwm ruchowym jego jądro początkowe leży w śródmózgowiu. Unerwia mięsień skośny górny oka, jego porażenie powoduje lekkiego
Nerw trójdzielny V (n. trigemins) jest nerwem mieszanym. Część czuciowa rozpoczyna się w zwoju półksiężycowatym. Do tego zwoju dochodzą trzy główne jego gałęzie: V-1 nerw oczny, V-2 nerw szczękowy, V-3 nerw żuchwowy. Część ruchowa rozpoczyna się w moście Varola jądrem żwaczowym. Wszystkie trzy gałęzie nerwu trójdzielnego łączą się ze zwojami układu autonomicznego: V-1 ze zwojem rzęskowym, V-2 ze zwojem skrzydłowo-podniebiennym, V-3 ze zwojem usznym, podżuchwowym i niekiedy podjęzykowym. Nerw trójdzielny bierze udział w odruchach rogówkowym i spojówkowym.
Nerw odwodzący VI (n. abducens) ma jądro początkowe w grzbietowej części mostu. Podrażnienie tego nerwu powoduje zez zbieżny.
Nerw twarzowy VII (n. facialis) w większej części złożony z włókien ruchowych. Część ruchowa rozpoczyna się w jądrze nerwu twarzowego znajdującym się w moście Varola. Część ruchowa unerwia wszystkie mięśnie wyrazowe twarzy. Część zmysłowa rozpoczyna się w zwoju kolanka. Nerw ten przewodzi wrażenia smakowe z 2/3 przednich języka. Część przywspółczulna rozpoczyna się w dolnej części mostu skąd włókna dochodzą do ślinianki podżuchwowej i ślinianki podjęzykowej, gruczołu łzowego oraz gruczołów jamy nasowej. Całkowite porażenie powoduje przeciągnięcie twarzy w stronę zdrową.
Nerw statycznosłuchowyVIII (n. statoacusticus) to nerw zmysłowy. Unerwia narządy słuchu i równowagi znajduje się w uchu wewnętrznym.
Nerw językowo-gardłowy IX (glosspharyngeus) jest to nerw mieszany zawierający włókna ruchowe, czuciowe i współczulne. Część ruchowa unerwia mięśnie gardła i podniebienia miękkiego. Jest najważniejszym nerwem biorącym udział w przełykaniu. Włókna czuciowe przewodzą wrażenia smakowe z 1/3 tylnej języka. Część przywspółczulna unerwia śliniankę przyuszną i migdałki podniebienne.
Nerw błędny X (n. nagus) jest nerwem mieszanym. Posiada włókna ruchowe czuciowe i najbardziej rozwiniętą część przywspółczulną. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie poprzecznie prążkowane podniebienia miękkiego, gardła krtani i przełyku. Największy zakres unerwienia posiada część przywspółczulna unerwiająca narządy trzewne klatki piersiowej i jamy brzusznej.
Nerw dodatkowy XI (n. accesorius) jest nerwem ruhowym. Nerwia mięśień czworoboczny grzbietu i mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy
Nerw podjęzykowy XII (n. hypoglossus) jest nerwem ruchowym. Unerwia wszystkie mięśnie języka.
Nerwy rdzeniowe
Od rdzenia kręgowego odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych. Każdy nerw rdzeniowy powstaje z połączenia korzenia brzusznego i grzbietowego. To połączenie daje pień nerwu rdzeniowego, który zawiera włókna czuciowe, ruchowe i autonomiczne. Pień nerwu rdzeniowego dzieli się na gałęzie: oponową, łączącą, grzbietową i brzuszną.
gałąź oponowa zawraca do kanału kręgowego unerwiając opony rdzenia kręgowego.
gałąź łącząca obejmuje włókna współczulne biegnące razem z włóknami ruchowymi po czym jako samodzielna gałązka wnika do zwojów pnia przywspółczulnego.
gałąź grzbietowa (ramus dorsales) na całej wysokości 31 par nerwów rdzeniowych unerwia mięśnie głębokie grzbietu, łącznie z mięśniami karku, stawy międzykręgowe oraz skórę grzbietu. Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych dzielą się na przyśrodkowe i boczne.
Część szyjna (C1-C8) gałąź grzbietowa pierwszego nerwu szyjnego (C1) tworzy nerw podpotyliczny (n. suboccipitalis) unerwia część mięśni podpotylicznych. C2 tworzy nerw potyliczny większy (n. occipitalis major) unerwia mięsień skośny głowy dolny, płatowaty głowy, płatowaty szyi, najdłuższy głowy i półkolcowy głowy. C3 tworzy nerw potyliczny trzeci (n. occypitalis tetrius) unerwienie podobne do C2. pozostałe nerwy (C4-C8) unerwiają symi gałęziami przyśrodkowymi tkankę poskórną szyi i górnej części tułowia a gałęziami bocznymi mięśnie długie kręgosłupa - płatowaty głowy, szyi, najdłuższy głowy i szyi, półkolcowy głowy i szyi oaz biodrowo żebrowy szyi.
Część piersiowa (Th1-Th12) gałęzie przyśrodkowe unerwiają czuciowo tkankę podskórną okolicy piersiowej ruchowo zaopatrują mięśnie: skręcające, wielodzielne, międzykolcowe, półkolcowe i kolcowe. Gałęzie boczne unerwiają czuciowo skórę części piersiowej grzbietu, a ruchowo dochodzą do mięśni biodrowo-żebrowego i najdłuższego.
Część lędźwiowa (L1-L5) gałęzie przyśrodkowe unerwiają skórę po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego, gałęzie boczne unerwiają ruchowo mięsień krzyżowo biodrowy, a czuciowo skórę górno-bocznej części pośladków.
Część krzyżowa (S1-S5) gałęzie grzbietowe nerwów krzyżowych zespalają się tworząc splot krzyżowy tylny (plexus sacralis posterior). Splot ten leży pod mięśniem pośladkowym wielkim, na powierzchni grzbietowej kości krzyżowej. Gałęzie boczne unerwiają skórę pośladków a także staw krzyżowo biodrowy. Gałęzie grzbietowe S4 i S5 nie dzielą się na gałęzie boczne i przyśrodkowe a ich zasięg unerwienia to okolica krzyżowa.
Część guziczna (Co1) nie ulega podziałowi zaopatruje ona skórę okolicy krzyżowej i odbytu.
Gałąź brzuszna ma tendencje do tworzenia splotów nerwowych. Jedynie w odcinku szyjnym zachowały charakter nerwów odcinkowych i występują w postaci nerwów międzyżebrowych.
Splot szyjny (plexus cervicales) powstaje przez połączenie gałęzi brzusznych 4 pierwszych nerwów rdzeniowych odcinka szyjnego, które łączą się ze sobą w postaci pętli. Od tego splotu odchodzą nerwy czuciowe skórne obejmujące skórę szyi i sąsiednich części barku, klatki piersiowej oraz głowę. Nerwy ruchowe dzielą się na nerwy krótkie (C1-C4) dochodzą do mięśni: prostego przedniego, prostego bocznego głowy, długiego głowy, długiego szyi, dźwigacza łopatki, pochyłego przedniego, środkowego, tylnego oraz międzypoprzecznych.
Nerwy długie tworzą cztery gałęzie z czego dwie pierwsze unerwiają mięsień ostkowo obojczykowo sutkowy i czworoboczny grzbietu. Trzecia gałąź (pętla szyjna) unerwia mięśnie podgnykowe. Gałąź czwarta (nerw przeponowy) ruchowo unerwia przeponę a czuciowo opłucną osierdzie i górną część otrzewnej.
Splot ramienny (plexus brachialis),splot ramienny powstaje przez połączenie gałązek brzusznych czterech dolnych nerwów szyjnych i pierwszego nerwu piersiowego C5- Th1. od splotu ramiennego odchodzą gałęzie krótkie oraz długie, do gałęzi. Nerw grzbietowy łopatki (n. dorsalis scapalupae) C5. unerwia dolną część mięśnia dźwigacza łopatki oraz mięśnie równoległoboczne. Nerw piersiowy długi (n. thoracicus longus) C5-C7. u nerwica wszystkie zęby mięśnia zębatego przedniego. Nerw podobijczykowy (n. subclavius) C5 unerwia mięsień podobojczykowy. Nerw nadłoptakowy, (n. suprascapularis) C5-C6 mięśnie nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy. Nerw podłopatkowy, (n. infrascupularis)C5-C6, unerwia mięsnie podłopatkowy i obły większy. Nerw piersiowy większy, (n. pectoralis interior) C5 Th1 unerwia mięsień piersiowy większy i mniejszy. Nerw piersiowo- grzbietowy, (n. thoracodor salis) C6-C8, unerwia mięsień najszerszy grzbietu, mięsień podłopatkowy i mięsień obły większy. Nerw pachowy, (n. axillaris) C5-C6 unerwia cztery gałązki:
Mięśniową do mięśnia obłego mniejszego i naramiennego
Stawową do stawu ramiennego
Międzyguzkową do okostnej kości ramiennej
Skórną do skóry bocznej części ramienia
Porażenie nerwu pachowego prawie całkowicie uniemożliwia odwodzenie ramienia ponad poziom. Gałęzie długie splotu ramiennego unerwiające mięsnie i skórę kończyny górnej. Początek tylny (fasciculus posteriori) oddaje nerw pachowy i nerw promieniowy, pęczek boczny (fasciculus posteriori) oddaje nerw pachowy i nerw promieniowy, pęczek boczny (fasciculus lateralis)- nerw mięśniowo-skórny.
Nerw promieniowy (n. radialis) C5- Th1 unerwia gałęzie do tylnej grupy mięsni ramienia do mięsni trójgłowego, ramienia i łokciowego. Gałęzie do grupy bocznej mięśni ramienno- promieniowego, prostownika promieniowego długiego nadgarstka, prostownika promieniowego krótkiego nadgarstka, odwracacza przedramienia, gałąź głęboką (ramus profundus), która rozdziela się na mniejsze gałęzie:
Do grupy bocznej mięsni przedramienia
Do warstwy powierzchownej grupy tylnej mięśnie przedramienia
Do mięśni prostownika palców, prostownika palca małego prostownika łokciowego nadgarstka
Do warstwy głębokiej tylnej grupy mięśni przedramienia do mięśni odwodziciela długiego kciuka, prostownika krótkiego kciuka, prostownika długiego kciuka, prostownika wskaziciela .
Ogólnie nerw promieniowy unerwia ruchowo mięśnie grupy tylnej ramienia, grupy bocznej i tylnej przedramienia, czuciowo skórę tylnej powierzchni ramienia, przedramienia, ręki oraz dwu i pół palca.
Nerw mięśniowo skórny, (n. musculocutaneus) unerwia mięśnia dwugłowego ramienia, kruczo- ramiennego i ramiennego oraz boczną powierzchnię kłębu kciuka.
Nerw pośrodkowy (n. medianus) C5-Th1unerwia mięśnia nawrotnego obłego, zginacza promieniowego nadgarstka, dłoniowego długiego, zginacza powierzchownego palców, mięśnia zginacza głębokiego palców, zginacza długiego kciuka, nawrotnego czworobocznego, oraz gałąź do mięśnia kciuka unerwia odwodziciela krótkiego kciuka, przeciwstawiacza kciuka i zginacza krótkiego kciuka (głowa powierzchowna).zakres czuciowy to powierzchnia dłoniowa trzech pierwszych palców i promieniowej połowy palca czwartego.
Nerw łokciowy, (n. ulnaris) C8-Th1. główne odgałęzienia nerwu łokciowego to: gałąź łokciowa do stawu łokciowego, gałąź do mięśnia zginacza palców głębokiego, gałąź grzbietowa ręki (ramus dorsalis minus) tworzą ją 5 nerwów grzbietowych palców, które zaopatrują powierzchnie grzbietową dwu i pół palca strony przyśrodkowej. Gałąź głęboka unerwiająca mięśnie kłębika palca piątego. Gałąź powierzchowna unerwiająca miesień dłoniowy krótki oraz skórę po stronie dłoniowej palca małego i częściowo palca czwartego. Ogólnie: zakres ruchowy nerwu łokciowego obejmuje mięsień zginacz łokciowy nadgarstka oraz łokciową część mięśnia zginacza głębokiego palców.
Nerwy międzyżebrowe, (nn. Intercostales). Jedenaście par nerwów międzyżebrowych biegnie w ścianie klatki piersiowej i jamie brzusznej układając się pomiędzy żebrami nerw podżebrowy (n. subcostales). Od nerwów międzyżebrowych odchodzą : gałęzie mięśniowe, unerwiające mięśnie głębokie klatki piersiowej (mieśnie międzyżebrowe zewnętrzne Th1-Th11, mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne Th1- Th11, mięśnie podżebrowe Th1-Th11 mięsień poprzeczny klatki piersiowej Th2-Th6 mięśnie dźwigacze żeber Th1-Th11, mięsnie grzbietu grupy kolcowo- żebrowej (mięsień zębaty tylny górny Th1-Th4, mięsień zębaty tylny dolny Th9- Th11) mięśnie brzucha (mięsień prosty brzucha Th5- Th12 mięsień piramidony Th12 mięsień skośny brzucha zewnętrzny Th3 Th12.
Splot lędźwiowy, (plexus lumbalis). Splot lędźwiowy utworzony jest przez gałęzie brzuszne trzech pierwszych nerwów lędźwiowych. Od splotu lędźwiowego odchodzą gałęzie, które w zależności od ich długości dzieli się na gałęzie krótkie i gałęzie długie. Gałęzie krótkie unerwiają mięsień międzypoprzeczny L1-L4, czworobocznego lędźwi Th12 -L4 , lędźwiowego większego L2-L4 i lędźwiowego mniejszego L1. gałęzie długie tworzy sześć nerwów ogólnie unerwiających dolne odcinki mięsni brzucha oraz skórę nad obręczą biodrową, a także mięśnie grupy przedniej i przyśrodkowej uda oraz skórę na udzie.
Nerw biodrowo-podbrzuszny, (n. iliohypoga stricus) Th 12- L4 unerwia mięśnie brzucha: poprzecznego, skośnego zewnętrznego i skośnego wewnętrznego, okolicy pachwinowej, a ponadto otrzewną ścienną.
Nerw biodrowo- pachwinowy, (n. ilioinguinalis) Th12- L1 gałęzie czuciowe unerwiają skórę okolicy podpachwionowej i górnej części uda oraz narządy płciowe zewnętrzne i skórę wzgórka łonowego.
Nerw płciowo- udowy, ( n. genitofemoralis), L1-L2 unerwia mięśnia dźwigacza jądra, skórę wzgórka łonowego, warg sromowych większych lub moszny oraz skórę górno- przyśrodkowej powierzchni uda.
Nerw skórny boczny uda, (n. cutaneus femoris lateralis) L2-L3
Nerw udowy, ( n. femoralis) L2- L4 jest największym nerwem. Unerwia: mięśnie lędźwiowy większy i biodrowy, staw biodrowy, mięsień grzebieniowy (r. pectineus), gałęzie skórne przednie unerwiające przednio- przyśrodkową powierzchnie uda, gałąź do mięśnia krawieckiego (r. sartorii), głowa mięśnia czworogłowego uda. Ogólnie nerw udowy unerwia mięsnie biodrow- lędźwiowy, grzebieniowy i grupę przednia uda, czuciowo dochodzi do skóry przedniej i przyśrodkowej powierzchni uda oraz podudzia.
Nerw zasłonowy, (n. obduratorius) L2- L4. w początkowym przebiegu oddaje gałęzie do mięśnia zasłaniacza zewnętrznego i stawu biodrowego. Gałąź przednia unerwia mięśnie grzebieniowy, przywodziciel krótki, przywodziciel długi, smukły. Gałąź tylna unerwia przywodziciela wielkiego ponadto jej niewielka część czuciowa dochodzi do stawów biodrowego i kolanowego.
Splot krzyżowy, L4-S3. gałęzie krótkie splotu krzyżowego unerwiają mięśnie leżące w bezpośrednim sąsiedztwie splotu oraz staw biodrowy. Są to gałęzie do mięśni: gruszkowatego S1-S2, zasłaniacza wewnętrznego L5-S2 bliźniaczego górnego L5-S2, bliźniaczego dolnego L4-S1. Gałęzie długie splotu krzyżowego tworzą nerwy: nerw pośladkowy górny (n. gluteus superior) L4- S2 unerwia mięśnie: pośladkowego średniego, pośladkowego małego i do naprężacza powięzi szerokiej. Nerw pośladkowy dolny (n. gluteus interior ) L5- S2 nerw ten unerwia mięsień pośladkowy wielki. Nerw skórny tylny uda (n. cutaneus femoris posteriori) S1- S3 unerwia tylny odcinek krocza, tylna powierzchnie uda łącznie z dołem podkolanowym. Nerw kulszowy, (n. ischiadicus) L4-S3. jest najdłuższym i najgrubszym nerwem całego ciała. Unerwia tylną część uda podudzie i stopę. Nerw ten opuszcza miednicę przez otwór kulszowy większy, biegnie między krętarzem większym a guzem kulszowym ( podczas siedzenia znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie z tkanki podskórnej, stąd też duża możliwość stanu zapalnego osłonek tego nerwu. Nerw kulszowy ulega podziałowi na nerw piszczelowy i strzałkowy wspólny. Unerwia mięsień dwugłowy uda, mięsień półbłoniasty, mięsień półścięgnisty natomiast gałązka czuciowa unerwia staw kolanowy i biodrowy.
Nerw piszczelowy, (n. tiabialis) L4- S5jego przedłużeniem są: gałęzie mięśniowe bliższe dochodzące do mięśni warstwy powierzchownej grupy tylnej goleni mięśnia warstwy powierzchownej grupy tylnej goleni. Mięśnia brzuchatego łydki, mięśnia podeszwowego i mięśnia płaszczkowtaego. Gałąź podkolanowa. Gałęzie mięśniowe dalsze zaopatrujące mięśnie warstwy głębokiej grupy tylnej goleni do mięśnia podkolanowego piszczelowego tylnego, zginacza długiego palców i zginacza długiego palucha. Nerw podeszwowy przyśrodkowy , który jako najsilniejsza gałąź końcowa nerwu piszczelowego unerwia mięsień odwodziciel palucha, mięsień zginacz krótki palców, głowę przyśrodkową mięśnia zginacza krótkiego palucha, następnie oddaje nerw podeszwowy. Nerw podeszwowy boczny (n. plantaris lateralis) mięsień odwodziciel palca małego i mięsień czworoboczny podeszwy, mięśnie grupy tylnej podudzia, podeszwowy stopy. Nerw strzałkowy wspólny (n. peroneus communis) L4-S2. nerw strzałkowy powierzchowny (n. peroneus superficialis) ruchowo dochodzi jedynie do mięśni grupy bocznej goleni (do mięśnia długiego i mięsnia strzałkowego krótkiego. Nerw strzałkowy głęboki ( n. peroneus profundus) unerwia mięśnie piszczelowy przedni, prostownik długi palców, strzałkowy trzeci i prostownik długi palucha mięsień prostownik krótki palców i mięsień prostownik krótki palucha.