„Istnieje wiele zabawnych rzeczy na świecie. Wśród nich wyobrażenie

białego człowieka, że jest mniej dziki od innych dzikusów” MARK TWAIN

WYKŁAD I

Antropologia jest nauką zajmującą się kulturową różnorodnością człowieka, która zaprasza nas do poznania i zrozumienia inności. Poprzez perspektywę międzykulturowego porównania za­chęca do odrzucenia zachodniego prowincjonalizmu i etnocentryzmu. Antropologię można pojmować jako wyraz fascynacji kulturową odmiennością. Oferuje nam też ona możność spojrzenia na naszą kulturę z perspektywy wiedzy o innych kulturach i w konsekwencji lepsze zrozumienie nas samych.

Celem kursu jest wprowadzenie do problematyki antropologii kulturowej. W jego ramach uczestnicy zajęć zapoznają się z podstawowymi pojęciami, kategoriami i wybranymi zagad­nieniami tej dyscypliny naukowej.

Antropologia jest nie tylko wyspecjalizowaną dyscypliną wiedzy, która ma swój początek, dzieje i stan obecny, jest ona ponadto dziedziną kultury euroatlantyckiej. Ma swoje ważne konsekwencje dla obrazu świata, jaki wyłania się z antropologicznych dzieł i opracowań. Nie jest bowiem tak, że badacz, całkowicie zapomniawszy o własnym miejscu w tymże świecie, może oderwać się od aksjologii własnej kultury po to, aby w sposób „czysty” opisywać, co widzi w kulturach innych. Podejmując jakiekolwiek badania, już w momencie ich konceptualizowania nie potrafimy oderwać się od kontekstu, w którym wyrośliśmy. Dzięki temu, iż zostaliśmy wychowani w określonej kulturze, nauczyliśmy się dostrzegać w świecie takie, a nie inne jego aspekty, dokonywać takich, a nie innych uogólnień, poszukiwać takich, a nie innych zjawisk.

Całokształt działalności badawczej tej szczególnej gałęzi wiedzy, jaką jest antropologia, daje się bez wątpienia sprowadzić do pojęcia kultury. Wprawdzie cała humanistyka zajmuje się różnorodnymi przejawami szeroko rozumianej kultury, ale antropologia uczyniła zeń pojęcie analityczne o charakterze nadrzędnym wobec innych. Mimo, iż w wieku XIX powiadano, zgodnie z etymologią słowa anthropos, że nauka ta zajmuje się człowiekiem jaki takim, to jednak przy bliższym wejrzeniu już we wczesne prace ewolucjonistów widać, że chodzi zawsze o człowieka uwikłanego w rudymentarne formy kultury.

Pojęcie kultury stosowane jest w antropologii w dwojakim sensie: raz w odniesieniu do podstawowego przymiotu człowieczeństwa (kultura ludzka), częściej jednak w kontekście konkretnych społeczeństw, reprezentujących odmienne wersje kulturowych sposobów życia. W tym drugim znaczeniu natychmiast pojawia się element porównawczy, tak charakterystyczny dla antropologicznych dociekań nad światem ludzkiej intencjonalności: na czym polega różnica między nami i nimi, skoro nasze kultury są mniej lub bardziej odległe od siebie? Czy odmienność kultury implikuje odmienny stosunek do świata i jego jakości? Co łączy tak nieporównywalne przecież na pierwszy rzut oka społeczności , jak afrykańscy Pigmeje i europejscy wieśniacy? Jedno pytanie wywołuje lawinę kolejnych, a antropologia od lat usiłuje do nich się ustosunkować, proponując własne odpowiedzi. To, z jakim typem argumentacji i typem wyjaśnień mamy do czynienia, zależne jest każdorazowo od przyjętej przez daną szkołę myślenia teorii kultury. Podobnie sam opis rzeczywistości społecznej dokonywany jest zawsze poprzez pryzmat wcześniejszych decyzji, jak przyglądać się światu: dla zwolennika relatywizmu kulturowego zawsze znajdują się przekonujące argumenty na rzecz równości wszystkich kultur i ich jednostkowej doskonałości; antropologowie poszukujący tożsamości kulturowej człowieka na poziomie abstrakcyjnego pojęcia kultury ludzkiej również potrafią pokazać, że pomimo wielość kultur, ich nieporównywalności, istnieje płaszczyzna ogólna, która pozwala nam mówić o człowieku jako istocie kulturowej, nie ograniczonej ramami partykularnych społeczeństw.

Wysuwane przez antropologów sądy dotyczące dziedziny ich zainteresowania są sądami zrelatywizowanymi społecznie i historycznie (w tym także politycznie). Jeśli założymy, że poznanie antropologicznej jest zbiorem takich sądów wytwarzanych w ramach praktyki naukowej powinniśmy rozpocząć konsekwentnie od przyjęcia ustaleń o charakterze ogólnym, należących do zakresu teorii kultury.

Możemy przyjąć, że odpowiednio scharakteryzowana kultura oddziałuje na poznawcze ideały wiedzy i formuje antropologiczny punkt widzenia na rzeczywistość społeczną. teoria poznania zakładana w jej ramach teoria kultury stale na siebie oddziałują, wzajemnie się warunkując i przenikając. Gdy w ten sposób patrzymy na antropologię, umożliwia to nam analizowanie wielu zjawisk z kręgu antropologii w kontekście teorii kultury oraz ukierunkowuje naszą refleksję nad samą kulturą. Nie ma zatem jakiegokolwiek neutralnego opisu kultury, co niekiedy zdają się sugerować podręczniki akademickie z owej pierwszej grupy całościowych syntez. Obraz kultury odmiennej jest każdorazowo, w mniejszym lub większym zakresie, także opisem nas samych, antropologów naszego społeczeństwa i jego norm.

Główne założenie antropologii kulturowej można zamknąć w następującym stwierdzeniu: jedność ludzkiej myśli symbolicznej a wielość i różnorodność kulturowych pomysłów na życie.

Antropologia gwarantuje, że życie każdego z nasz ulegnie skomplikowaniu, gdyż proponuje ona, aby zarówno do tego, co banalne, jak i do tego, co banalne, jak i do naszych fascynacji niezrozumiałością i ezoterycznością przykładać jednakową wagę i poszukiwać odpowiedzi, które mogą zmienić nasze utrwalone przekonania. I może się okazać, że bardziej banalne jest to, co tak nas zadziwia, a bliska nam codzienność nagle objawi nam swoją drugą, mniej znaną stronę, o której dotąd nie myśleliśmy albo traktowaliśmy ją z lekceważeniem.

Antropologia w odczuciu przedstawicieli innych dyscyplin kojarzy się z badaniem społeczeństw obcych i egzotycznych. Ruth Bendecit pisze o antropologii, że „koncentruje ona swą uwagę na tych cechach fizycznych i technikach wytwórczych, na tych konwencjach i wartościach, które odróżniają daną społeczność od wszystkich innych, posiadających różne od niej tradycje.” Wybitny współczesny antropolog Edmund Leach, pisze wprost, że antropologia jest badaniem systemów różnorodności ludzkiej. Dyscyplina ta, jego zdaniem bierze początek w fascynacji odmiennością kulturową, egzotyką i rozmaitością obyczajów. „Podstawowym pytaniem antropologii jest pytanie o to, dlaczego mówimy i działamy w tak wielu odmiennych językach. Jest to w gruncie rzeczy pytanie o istotę wspólnoty gatunku ludzkiego i wielości sposobów organizowania życia. Leach twierdzi też, że do zrozumienia tego problemu konieczne jest odkrycie ogólnej gramatyki kultury, która mogłaby wyjaśnić, dlaczego ludzie są zarazem tak podobni i tak odmienni.

W języku jeszcze bardziej aforystycznym podobną myśl wyraża inny współczesny antropolog brytyjski Ioan M. Lewis „antropologia bada raczej ludy niż ludzi.” Jej przedmiotem są kulturowo zróżnicowane zbiorowości, a więc kultury będące własnością względnie autonomicznych społecznych całości. Są to przy tym zbiorowości niewielkie, liczące tysiące, a nie miliony osób.

Opinia wyrażana tak dobitnie przez Leacha i Lewisa nie jest bynajmniej odosobniona. Nacisk na zainteresowanie różnorodnością i odmiennością wręcz narzuca się przy poszukiwaniu przedmiotowej odrębności antropologii. Fascynacja różnorodnością ludzką musiała prowadzić do zainteresowania się przede wszystkim społecznościami obcymi, odmiennymi od własnego społeczeństwa badacza. Trzeba ponadto pamiętać, że uzasadnione to było względami natury historyczno naukowej: w okresie, gdy kształtowała się antropologia (2 poł. XIX w.), kulturami kręgu europejskiego interesowało się wiele już ustabilizowanych dyscyplin humanistyki, takich jak na przykład filozofia czy historia. Brak było natomiast dyscypliny, która by włączała w zakres swoich zainteresowań - jako przedmiot poboczny, a tym bardziej podstawowy - kultury obce. Między innymi, z tych względów przedmiotem antropologii stały się kultury obce, pozaeuropejskie, odmienne, bardzo czasem odległe od europejskiej tradycji kulturowej, z której wyrastali badacze.

Antropolog najczęściej był zatem, i często jest do dziś, badaczem nie tylko kulturowej różnorodności, ale przede wszystkim kulturowej odmienności. Miało to ogromne znaczenie dla typu stawianych pytań i kierunków poszukiwania odpowiedzi na nie. Dla niewielu antropologów wyrosłych w społeczeństwach pozaeuropejskich badane kultury są, choćby dzięi introspekcji i wspomnieniom z dzieciństwa, bliskie i znane.

Celem antropologii staje się zatem poznanie istotnych i autentycznych odmienności kulturowych oraz zrozumienie rozmaitości form życia ludzkiego, materiałem najdogodniejszym stają się dane dotyczące kultur mających możliwie jak najmniej związków historycznych z kulturą europejską oraz związków między sobą.

Z zainteresowania rozmaitością kultur, a zwłaszcza kulturami obcymi, wynikają kolejne osobliwości przedmiotu antropologii. Są to badanie określonego typu społeczeństw, nastawione na pewien subiektywny aspekt w badaniu zjawisk kultury oraz całościowe ujęcie człowieka i kultury.

Dla wielu antropologów, a także dla postronnych obserwatorów rzucającym się w oczy wyróżnikiem przedmiotowym antropologii jest jej zainteresowanie społeczeństwem prosty, pierwotnym czy inaczej, przedpiśmiennym. Żadna inna nauka o człowieku nie uczyniła społeczeństw pierwotnych zasadniczym przedmiotem swoich badań. Spośród merytorycznych przyczyn skupienia zainteresowań badawczych na społeczeństwie pierwotnym trzeba wyodrębnić czynniki natury metodologicznej i praktycznej. O tych pierwszych pisze Ruth Benedict. Jeśli celem jest badanie różnorodności, to najlepszego materiału dostarczają właśnie te niewielkie, izolowane zbiorowości. We współczesnym, szybko unifikującym się świecie tylko kultury społeczeństw pierwotnych, dostarczają danych o autentycznej różnorodności instytucji ludzkich, gotowych, koniecznych informacji dotyczących możliwych odmian ludzkiego przystosowania, a krytyczne ich zbadanie jest istotne dla zrozumienia procesów kulturowych. Dlatego to antropologia zwraca się ku badaniom izolowanych zbiorowości żyjących na obszarach, odległych od centrów cywilizacyjnych, na których w ciągu stuleci lub nawet tysiącleci rozwijały się odrębne sposoby gospodarowania i różnie ukształtowane, odmienne, jak to określa Benedict, tematy kulturowe. Społeczeństwa te nazywa się jedynym laboratorium form społecznych, jakie mamy i jakie mieć będziemy. Możemy się oczywiście zastanowić nad trafnością tej ostatniej opinii formułującej praktyczne uzasadnienie badania społeczeństw pierwotnych przez antropologię jako naukę o różnorodności ludzkiej. Można bowiem przypuszczać, że postępujące w obrębie rozwijającej się i upowszechniającej w całym świecie cywilizacji europejskiej zróżnicowanie subkulturowe może w przyszłości zastąpić genetycznie i historycznie izolowane zbiorowości prymitywne. Różnice subkulturowe świadczą bowiem również o rozmaitych rozwiązaniach problemów ludzkich powstających w rozmaitych układach i rozmaitych konfiguracjach czynników. Pewnym względem praktycznym skłaniającym do badania różnorodności kulturowej na przykład społeczeństw prymitywnych były ich niewielkie rozmiary pod względem zarówno liczebności, jak i zajmowanego obszaru, a także skupienie na stosunkowo niewielkim terytorium grup bardzo odmiennych kulturowo. społeczeństwa pierwotne charakteryzują się dużą różnorodnością, a ponadto występują w nich zjawiska, których nie spotyka się w obrębie cywilizacji europejskiej.

Jeśli weźmiemy pod uwagę, że społeczeństwo pierwotne tworzą pewien określony typ zbiorowości, że łączą je cechy, które nie występują wśród społeczeństw określonych na przykład jako cywilizowane, to okaże się, że konieczność badania ich w celu dotarcia do autentycznego zróżnicowania kulturowego nie jest tak zupełnie przypadkowa. Wiedza o tych społeczeństwach zgodnie z tym przekonaniem nie może być zastąpiona wiedzą o jakimkolwiek innym typie społeczeństwa. Należy jednak dodać, że dokładnie to samo odnosi się do wiedzy o społeczeństwie rozwiniętym. Aby poznać pełną gamę kultur, trzeba bowiem dotrzeć, do zróżnicowania występującego zarówno między różnymi typami społeczeństw, jak i wewnątrz nich.

W ciągu ostatnich dziesięcioleci antropologia coraz bardziej wykracza w swoich badaniach i zainteresowaniach poza krąg społeczeństw pierwotnych. Trzeba jednak pamiętać, że to tylko antropologia tymi społeczeństwami zajmuje się stale. Społeczeństwo pierwotne jest to więc specyficzny, choć nie jedyny, przedmiot badań tej dyscypliny. Jest to ponadto najbardziej widoczny i najczęściej podkreślany przedmiotowo wyróżnik antropologii.

Do badania kultury społeczeństw pierwotnych skłoniły uczonych określanych mianem antropologów także rozmaite względy, które umownie nazywa się historycznymi. Nikt nie ma wątpliwości co do tego, że antropologia jako odrębna dyscyplina naukowa pojawiła się w wyniku dostrzeżenia różnorodności kultur, a jej metody i zainteresowania wykształciły się wraz z rozwojem relatywistycznego spojrzenia na kultury. Początkowo antropologowie byli zafascynowani oszałamiającą mozaiką kultury, pragnęli je po prostu opisać w najbardziej potocznych kategoriach, formułując zarazem ogólne twierdzenie o człowieku, społeczeństwie i kulturze. W poszukiwaniu odmienności i obecności antropologia zwracała się ku społeczeństwom najodleglejszym, najbardziej dziwacznym i egzotycznym. Ponadto dyscyplina ta zajęła się społeczeństwami prymitywnymi ze względów praktycznych: nie interesowała się nimi żadna nauka, podczas gdy różnymi aspektami społeczeństw rozwiniętych czy cywilizowanych zajmowały się już od dawna inne, ustalone już dziedziny. Społeczeństwa prymitywne, jako nie zbadanie, domagały się takiej uwagi; antropologia wypełniła zatem lukę w wiedzy o społeczeństwach ludzkich. Osobną kwestią jest, w jakich warunkach i pod wpływem jakich czynników luka ta została w ogóle dostrzeżona, dlaczego odczuto potrzebę jej wypełnienia.

Merytorycznych argumentów na rzecz wyboru społeczeństw pierwotnych jako głównego przedmiotu badań antropologii, poza wymienionymi, podaje się wiele. Jednym z nich jest względna prostota społeczeństwa. Podkreśla się, że poznanie prostszych form życia zbiorowego jest przydatne do zrozumienia wszelkich jego form. Cechy kulturowego życia człowieka mają się ujawniać ze szczególną oczywistością, przejrzystością i dobitnością w społeczeństwach niewielkich, o prostej organizacji. Już zdaniem Edwarda B. Tylora, przedstawiciela wczesnego okresu rozwoju antropologii, instytucje społeczne są lepiej obserwowalne w społeczeństwach pierwotnych niż w innych. Ponadto względna prostota i małe rozmiary dają możliwość ogarnięcia całości zjawisk kulturowych. Wiąże się z tym jeszcze jedno udogodnienie, które Ruth Benedict formułuje następująco „w społeczeństwie pierwotnym tradycja kulturowa jest na tyle prosta, że zawiera się bez reszty w wiedzy osobników dorosłych, a obyczaje i moralność grupy ukształtowane są w ramach jednego, ściśle określonego, ogólnego wzoru. Benedict jest w tym względzie bardzo radykalna, sądzi, jak widać, że w społeczeństwie pierwotnym nie ma takich elementów kultury, które by nie były znane wszystkim dorosłym osobnikom. Mówiąc językiem socjologii kultury: Benedict twierdzi, że uczestnictwo w kulturze jest w tych społeczeństwach pełne i że dotyczy to wszystkich jej członków. Niewątpliwie Ruth Benedict ma rację w tym sensie, że znajomość własnej kultury przez jej uczestników jest nieporównywalnie większa w społeczeństwach pierwotnych niż w społeczeństwach zachodnich. Daje więc to szansę stosunkowo łatwego dotarcia do całości kultury społeczeństwa pierwotnego na drodze badania tylko jednej jej warstwy, a mianowicie świadomości społecznej. Jeśli nawet poza tę warstwę badanie nie wychodzi, ma szansę ogarnąć znacznie szerszy krąg zjawisk kulturowych. Badanie aspektu świadomościowego ma więc w antropologii ogromne znaczenie. Ponadto przy założeniu względnie dużej unifikacji kulturowej niewątpliwie wartościowe może być badanie małej, niekoniecznie dobranej według zasad statystycznych, próby zbiorowości pierwotnej.

Wszystkie dotąd przytoczone merytoryczne i historyczne argumenty na rzecz skupienia się antropologii na badaniach kulturowej różnorodności człowieka nie zmieniają faktu, że antropologia w coraz mniejszym stopniu może w swoich badaniach odwoływać się do społeczeństw pierwotnych. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że społeczeństwa te znikają lub ulegają tak gruntownym przemianom, że trudno je traktować jako historycznie i genetycznie izolowane ciągi. Ekspansja cywilizacji zachodniej sprawia, ze ten oczywisty wyróżnik przedmiotowy antropologii znika. W związku z zanikiem społeczeństw izolowanych i prostych oraz z ich gwałtownym przeobrażaniem się już na początku naszego stulecia pojawił się inny argument praktyczny przemawiający za koniecznością prowadzenia badań antropologicznych nad społeczeństwami tego typu. Chodziło o obowiązek możliwie wiernego i ścisłego zanotowania wszelkich informacji o tych ginących na oczach antropologów zbiorowościach. Zlekceważenie tego argumentu byłoby jednoznaczne z utratą jedynej okazji poznania pewnego rudymentarnego zróżnicowania kulturowego w obliczu postępującej kulturowej unifikacji świata.

W związku z utratą podstawowego niegdyś przedmiotu badań antropologia musi, przynajmniej w pewnym zakresie, swój przedmiot zmienić. Od kilku już dziesięcioleci coraz częściej skupia się na badaniu zachodzącego pod wpływem zderzenia z cywilizacją europejską procesu przemian w obrębie społeczeństw pierwotnych, czyli akulturacji, a także rodzenia się nowych zjawisk kulturowych, takich jak świadomość etniczna, nacjonalizm, itd. Coraz częściej te z antropologowie zaczynają się zajmować społeczeństwem zachodnim, a zwłaszcza słabiej znanymi jego elementami charakteryzującymi się pewną specyfiką kulturową. Wejście w kontakt ze społeczeństwami znacznie bliższymi badaczowi stwarza zupełnie odmienne problemy nadawcze.

Tak więc badanie różnorodności kultur, a nie konkretnego typu kultur, jest raczej wyróżnikiem antropologii. To z tego typu badań rodzi się charakteryzujący antropologię sposób myślenia. Polega on na łatwości przechodzenia od wiedzy konkretnej do ogólnej i na odwrót.

Mimo wszystkich zastrzeżeń co do znaczenia badań nad społeczeństwem prymitywnym dla określenia specyfiki antropologii faktem jest, że podręczniki z tej dziedziny nauki odwołują się do przykładów z obrębu społeczeństw bardziej rozwiniętych, w tym przemysłowych, tylko na zasadzie porównań, opozycji i analogii. Wyraża się w ten sposób poczucie, że antropologia, przynajmniej na poziomie zbierania materiałów zwolniona jest z obowiązku analizowania społeczeństw złożonych. W jakiejś więc mierze społeczeństwa prymitywne jako przedmiot badań pozostaje wyróżnikiem antropologii.

W dziejach antropologii dawno już pojawiła się tendencja do uznawania społeczeństw pierwotnych za równoprawne z innymi społeczeństwami i równie warte badania. Antropologowie dążyli do ustalenia pojęcia, które by tę postawę odzwierciedlało. Odrzucone więc zostały - jeszcze na początku naszego stulecia używane bez szczególnych zastrzeżeń - terminy „społeczeństwo dzikie”, dzicy, barbarzyńcy, jako głęboko pejoratywne. Wydaje się, że używanie terminu dziki lub dzicy w publikacjach wybitnych antropologów z początku XX wieku nie pociaga za soba ocen. W XX wieku w znaczeniu opisowym alternatywnie używano pojęcia „społeczeństwo pierwotne” i „społeczeństwo prymitywne”, które w końcu XIX wieku miały pewne znaczenie oceniające. Wszystkie pojęcia te, a także pojecie „społeczeństwo przedpiśmienne, uważane za najbardziej nowoczesne mają jakieś wady. Termin społeczeństwo pierwotne jest nacechowane negatywnie, wszak i w języku potocznym ,gdy mówimy o czymś lub o kimś prymitywny mamy na myśli tego rodzaju ocenę. Termin ten zawiera ponadto pewne treści opisowe: prymitywne społeczeństwo to społeczeństwo proste, ubogie w formy. Oczywiście prymitywne jest ono w zestawieniu z innym, które nie jest prymitywne. termin społeczeństwo pierwotne sugeruje jego pierwotność, czyli pozostawanie na etapie wcześniejszym wobec jakiegoś innego, późniejszego społeczeństwa, a nawet na etapie najwcześniejszym w rozwoju. Jest to sugestia wyrastająca z myślenia ewolucjonistycznego i w zasadzie nietrafna. W kategorii społeczeństw pierwotnych mieszczą się bowiem zarówno społeczeństwa dawne, jak i współczesne czy te żyjące do niedawna, a więc od stanu społeczeństwa najwcześniejszego, istotnie pierwotnego, najczęściej daleko odbiegające. A jednak w pewnym sensie są to społeczeństwa naprawdę pierwotne, gdyż reprezentują pewien typ, w którym mieściły się społeczeństwa chronologicznie najwcześniejsze. Łączą je pewne cechy typologiczne.

Kolejnym ważnym zagadnieniem antropologii jest kultura. Wiedza o kulturze nie jest jasna i ścisła dlatego, że istnieje wiele definicji kultury uznanych i używanych w świecie. Każda dziedzina wiedzy o człowieku na swój sposób formułuje (definiuje) pojęcie kultury. Nie ma jedności co do jednego pojęcia kultury.

Termin kultura pojawił się już w starożytności. Pierwotne znaczenie to „uprawa” czyli przekształcenie jakiegoś naturalnego stanu rzeczy na stan lepszy, udoskonalony, czyli bardziej użyteczny. Kultura była rozumiana jako narzędzie zaspokojenia ludzkich potrzeb. Cycero użył terminu kultura w sensie metaforycznym i filozofię nazwał „kulturą ducha”, czyli uprawą ducha. Pojęcie to w starożytności było selektywne i wartościujące (kultura obejmowała tylko korzystne dla praktyki narzędzia (urządzenia) i wynalazki - uznane zasady postępowania w kręgu kulturowym - to co pozytywnie oceniano).

Spopularyzowane zostało na przełomie XVII i XVIII wieku w literaturze niemieckiej. Najpierw za sprawą Samuela Pufendorfa (filozof prawa) - kultura to ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka zwłaszcza instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości, regulujące ludzkie działania w myśl wskazań rozumu.

Racjonalistyczne pojmowanie kultury (rozum decyduje co nazywamy kulturą), selektywne i wartościujące (zjawiska pozytywnie oceniane).

Przełom w pojmowaniu kultury pojawił się w pismach Jochana Hawdera - idea: każdy lud na ziemi posiada jakąś kulturę, stanowiącą ogniwo łańcucha obejmującego cały świat. Nie ma społeczności bez kultury. Nie ma kultur lepszych i gorszych, są kultury różne. Wszystko jest kulturą co człowiek tworzy. Kultura to sposób przystosowania się człowieka do warunków bytu (sposób zaspokajania ludzkich potrzeb).

Kultura rekompensuje fizyczne niedostatki człowieka w walce o byt. Jako organizm żywy nie jesteśmy najsilniejszym organizmem żywym, jako jedyny jest zdolny do wytworzenia kultury.

Jedną z pierwszych naukowych definicji kultury była definicja stworzona w 1871 r. przez Edwarda Tylora (profesor antropologii) - definicja kultury opisowej - kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, obyczaje oraz wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (definicja wyliczająca).

Inny przykład antropologicznego ujmowania kultury - Stefan Czarnowski (polski socjolog) - kultura jest to zobiektywizowany dorobek wspólny szeregowi grup społeczny i dzięki swej obiektywności zdolny rozszerzać swój zasięg w czasie i przestrzeni. Ta definicja mówi o kategorii zjawisk tworzących kulturę. Kultura jakiegoś narodu tworzą wytwory człowieka zobiektywizowane, zaakceptowane i uznane przez większość (należą do wszystkich). Każdy człowiek ma swoją osobistą kulturę, ale to co zrobił mieści się zawsze w obrębie kultury grupy.

Współczesna etnologia i antropologia za wspólny wynik kultury uznaje ludzkie działania podejmowane bardzo szeroko.

Ralph Linton - definicja kultury - kultura jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy są podzielone i przekazywane przez członków danego społeczeństwa.

W 1952 r. - dwaj amerykańscy antropolodzy, Alfred Kloeber i Klaud Kluckhow spróbowali podsumować różne definicje kultury znajdujące się w piśmiennictwie naukowym. Doszukali się 150-ciu definicji kultury i spróbowali je uporządkować. Kilka kategorii definicji:

- definicje genetyczne - wskazują na źródła kultury, na przeciwieństwo natura-kultura

- definicje historyczne - kładą nacisk na rolę dziedziczenia tradycji (kultura to zbiorowy dorobek różnych grup ludzkich)

- definicje psychologiczne - kładą nacisk na psychologiczne podstawy kultury - uczenie się, naśladownictwo - psychologiczne mechanizmy przyswajania kultury)

- definicje dysprubutywne - ujmują kulturę jako odrębne całości, tworzące systemy, ale nie zamknięte, cały czas dokonuje się wymiana, dystrybucja. Mówi się o kulturach a nie o jednej kulturze.

- definicje normatywne - kładą nacisk na modele, wzory, zasady wartościowania jako elementy kultury

- definicje wyliczające - nigdy nie obejmują całości kultury ludzkiej.

Antropolodzy i socjolodzy podjęli próby uogólnienia różnych definicji kultury. Antonina Kłosowska (w Polsce) - socjolog i antropolog - definicja szeroka, antropologiczna, opisowa. Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi, przebiegające wg wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów, wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań.

Kultura jest wyuczona. Musimy nauczyć się jej w procesie wychowania i socjalizacji. Nie jest dana człowiekowi, nabywamy ją w toku życia.

Ujęcie szerokie (antropologiczne) kultury obejmuje różnorodne zjawiska, przedmioty będące wytworami i obiektami ludzkiej działalności, same działania, stany psychiczne człowieka (postawy, dyspozycje, nawyki).

1. Kultura jest zjawiskiem społecznym, czyli nie można jej analizować w oderwaniu od grupy społecznej (społeczeństwa). Nie istnieje poza grupą społeczną. Kultura każdego społeczeństwa jest mocno zróżnicowana - nie ma jednolitego modelu kultury.

2. Kultura jest zjawiskiem symbolicznym, tzn. jest wyuczoną dziedziną ludzkiego zachowania, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie drogą tradycji i poprzez różne formy symboliczne (najważniejszą formą symboliczną jest język). Prawie wszystkie wytwory ludzkie mają charakter znakowy - ułatwiają komunikację między ludźmi (wyznaczają zasady, normy przyjęte w danej grupie społecznej)

3. Kultura jest rzeczywistością historyczną, tzn. że jest historycznie przekształcającą się rzeczywistością społeczną

4. Kultura ma charakter instrumentalny, czyli jest wtórnym sztucznym środowiskiem wytworzonym przez człowieka w celu zaspokojenia jego potrzeb.

5. Kultura jest powiązaną całością (obowiązujący kanon) - każdy element kultury pełni określoną funkcję w jej całości a rozpatrywany w izolacji nie ma znaczenia.

6. Kultura jest zjawiskiem psychologicznym - odniesionym do jednostki, jednostkowym. Kultura jest faktem zarówno zbiorowym jak i jednostkowym, tzn. że kultura jest bytem ponad osobowym, ale jej ostatecznym źródłem jest jednostka. Cały ponad jednostkowy byt oddziałuje na jednostkę.

Geneza i rozwój kultury ludzkiej (ludzkość) - sposób życia ludzi, realizacja wzorów.

Antropologia stawia pytanie o genezę i rozwój ludzkości.

Punkt wyjścia - kultura to swoisty atrybut ludzkości, tylko ona wyodrębnia gatunek ludzki ze świata zewnętrznego. Poza tym niczym się nie różnimy. Człowiek wytworzył sobie kulturę, aby zapewnić sobie odrębność środowiska.

Rozwój ludzkości - rozwój kultury.

Interesowano się rozwojem całej kultury lub dziedzinami, działami (badano religię, magię, wiedzę, rodzinę, kulturę materialną, gospodarkę, sztukę).

Zadaniem antropologii była rekonstrukcja rozwoju ludzkości. Taki obraz antropologii ukształtowali jej pierwsi twórcy reprezentujący EWOLUCJONIZM (I-wszy system teoretyczny na gruncie antropologii).

Antropologia zrodziła się na gruncie fascynacji teorią ewolucji. Prawa ewolucji odpowiadają prawom ewolucji kultury.

Tezy ewolucjonizmu:

- człowiek wykazuje zawsze te same cechy psychiczne, niezależnie od rasy, epoki historycznej czy środowiska, a doświadczenie ludzkie postępuje tymi samymi drogami. (zasada o jedności rozumu ludzkiego - Adolfa Bastiana). Wszyscy jesteśmy tacy sami i mamy takie same możliwości rozwoju, ale na innym etapie historycznych. Kultury rozwijają się tak samo (kultury pierwotne - świadectwo rozwoju kultury europejskiej).

Tezy rozwoju kultury:

- kultury rozwijają się poprzez następujące po sobie stadia takie same dla wszystkich społeczeństw. <społeczności pierwotne osiągną w końcu etap kultur rozwiniętych>

- każda kultura istnieje dzięki swojemu rozwojowi, każdą kulturę można scharakteryzować przez jej rozwój. <jeżeli chcemy oddać istotę kultury - wskazać na stadia jej rozwoju>.

- Rozwój każdej z kultur uwarunkowany jest jej stanem wcześniejszym (teza o genetycznych rozwoju kultury) <kumulatywny charakter rozwoju>.

- Teza o progresywnym rozwoju - rozwój o postępach kultur przebiega od form niższych do wyższych.

- Każda z kultur rozwija się równolegle do innych, niezależnie od różnic czasowych.

Podstawowe tezy ewolucjonizmu.

Johann Bachofen (1815-1887), Henry Morgan (1818-1881) - badał w terenie, Adolf Bastian (1826-1905), James John Frazer (1854-1941), John Lubbock (1834-1913), Edward Taylor (1832-1917) - I-wszy profesor antropologii, najsłynniejszy ewolucjonista.

Kierunek ten zakładał, że motorem rozwoju ludzkości jest naturalna wynalazkowość człowieka (różne grupy ludzkie mogą dokonać takich samych wynalazków).

Podstawowe znaczenie przywiązywano do analizy przeżytków kulturalnych - takie elementy kultury jak praktyki, zwyczaje, wierzenia, które choć właściwie dla wcześniejszych etapów rozwoju przetrwały w późniejszych stadiach w formie zmodyfikowanej (relikty).

Etnologia z zakresu kultury materialnej - przykłady: żeliwne poidła dla koni - wykorzystywane jako kwietnik (odtwarza się dzieje kultury materialnej charakterystycznej dla wcześniejszego rozwoju).

Bastian - „człowiek w historii” - teza o jedności psychicznej człowieka - dzięki tej jedności istnieją idee elementarne (wspólne dla wszystkich ludzi) i idee wtórne (ludowe) - odróżniają kultury. Zróżnicowanie kulturowe - zróżnicowanie idei ludowych.

Bachofen - „prawo macierzyste” - I-wsze studium rozwoju rodziny i systemu pokrewieństwa jako systemu społecznego (odkrył matriarchat - władza i dziedziczenie w rękach kobiet). Stadia rozwoju rodziny - (heteryzm - cała grupa stanowiła jedną wielką rodzinę, matriarchat - pochodzenie i majątek dziedziczone w rękach kobiet, patriarchat - władza i dziedziczenie w lini męskiej).

Morgan - badał plemię irokezów, „systemy powinowactwa i pokrewieństwa w rodzinie ludzkiej”. Przeprowadził badania ankietowe „Społeczeństwo pierwotne. Schemat rozwoju rodziny”. Rozwój wg Morgana odbywa się drogą powolnego gromadzenia doświadczeń. Dokonuje się dzięki odkryciom i wynalazkom, zapewniających zaspokojenie ludzkich potrzeb.

Najważniejsze są 3 czynniki rozwoju: I - umiejętność mówienia, II - posługiwanie się narzędziami, III - powstanie i rozwój instytucji społecznych.

Postulował śledzenie dwóch linii rozwojowych - wynalazków i instytucji.

Wyróżnił 3 stadia rozwoju ludzkości:

1. dzikość

2. barbarzyństwo

3. cywilizacja

stopień niższy, średni i wyższy.

Lubbock - „Początki cywilizacji, stan pierwotny człowieka i obyczaje dzikich współczesnych” - ewolucjonizm ma zawsze charakter progresywny. Istnienie matriarchatu - obalił. Stadia rozwoju religii: ateizm, fetyszyzm, totemizm, szamanizm, antropomorfizm, stadium bez nazwy - kiedy bóstwo staje się twórcą natury, religia staje się moralnością (religia i moralność).

Tylor - „Badania nad wczesną historią gatunku ludzkiego i rozwój cywilizacji”, „Kultura pierwotna, badania nad rozwojem mitologii, filozofii, religii, sztuki i zwyczajów (obyczajów)”, „Cywilizacja pierwotna”. Poświęcił swoje studia animizmowi. Animizm to wiara w duszę i duchy. Nauka o duszach i innych jestestwach nadprzyrodzonych (minimalistyczna definicja religii). Wyróżnił 3 stadia rozwoju religii : animizm, politeizm (wielobóstwo), monoteizm (jedynobóstwo - judaizm, islam, chrześcijanizm). Stworzył teorię przeżytku kulturowego.

Frazer - „Złota gałąź - studium magii i religii” - charakterystyka religii pierwotnej. Stadia rozwoju społecznego.

Schemat religii:

1. magia - świat wodzony jest przez ponadludzkie siły, znane czarownikom

2. religia - świat kontrolowany jest przez istotę nadludzką, do której człowiek może zwracać się o pomoc

3. światopogląd naukowy - człowiek zdaje sobie sprawę ze swoich możliwości dzięki metodom logiczno-naukowym.

Jego tezy ewolucjonizmu okazały się przebrzmiałe. Korzystał z materiałów wątpliwej jakości, korzystał z relacji innych osób (misjonarze, handlarze, kupcy). Był znaczącym etapem w rozwoju antropologii. Był to I-wszy system teoretyczny.

Ewolucjonizm to też koncepcja rozwoju kultury. Pokazał, że zjawiska społeczne można traktować tak jak przyrodnicze.

Na gruncie ewolucjonizmu po raz pierwszy pojawiły się pewne terminy, polęcia (obowiązujące do dziś). Ewolucjonizm to pierwsze opisy kultur egzotycznych, które pojawiły się w nauce. Wiele koncepcji ewolucjonizmu wzbudziło opozycje.

DYFUZJONIZM - opozycja wobec ewolucjonizmu.

To historyczny kierunek w antropologii, cel - pytanie o przeszłość i drogi rozwoju kultur ludzkich, I-wsza faza postewolucjonistyczna. Szkoła kulturowo-hostoryczna.

Ferdynand Ratzel, Leo Frobenius, Fritz Graebner, Wilhelm Schmidt, Smith, Perry.

Zanegowali tezę, że mechanizmem rozwoju człowieka jest wynalazkowość. O rozwoju decyduje DYFUZJA - rozprzestrzenianie się elementów kulturowych, przenikanie elementów z jednej kultury do drugiej.

Teza Ratzela - podobieństwa między elementami różnych kultur muszą być wynikiem dawnych kontaktów i migracji. Mówiła się o rozprzestrzenianiu się elementów kulturowych, następcy całych kompleksów kulturowych.

„ Powstanie kultur afrykańskich”

Kilka szkół:

- wczesna szkoła historyczna - Graebner, Ankermann

- szkoła niemiecko-austriacka - Schmidt, Koppers

- szkoła angielska - Smith i Perry

- dyfuzjonizm amerykański

Smith i Perry - „Dzieci słońca”. Początek - kultura starożytnego Egiptu. Człowiek natury wcześniej zamieszkiwał. Egipcjanie rozprzestrzeniali swoją kulturę.

Szkoła kulturowo-historyczna - badania historyczne (analizowano zbiory muzealne).

Kultura była zbiorem elementów badanych z osobna.

Koncepcja kręgów kulturowych (szkoła niemiecko-austriacka) -

krąg kulturowy - zespół zjawisk powiązanych funkcjonalnie.

Schmidt - wędrują i wywierają swój wpływ nie tylko poszczególne elementy kulturowe lub małe ich grupy lecz takie całe zamknięte w sobie kompleksy kulturowe. Taki kompleks obejmuje wszystkie potrzebne kategorie ludzkiej kultury, tzn. ekologię, gospodarkę, społeczeństwo, obyczaje, religię. Miały się przenosić w świecie i być zapożyczane całe zasoby życia.

Zawsze istniało kilka kultur zasadniczych, które rozprzestrzeniały się w całym świecie.

FUNKCJONALIZM (nowoczesna antropologia).

Dyfuzjonizm - koncepcja młodsza od ewolucjonizmu.

Ralf Linton - rozwój kultury - umiejętność przenoszenia wzorów z innych kultur.

Dyfuzja decyduje o charakterze kultur.

FUNKCJONALIZM - od niego zaczyna się nowoczesna antropologia. Powstał w latach 20-stych XX wieku. Zrodził się w Wielkiej Brytanii za sprawą B. Malinowskiego i A. Radcliffe-Brown.

Początek funkcjonalizmu wiąże się z książką Malinowskiego „Argonauci zachodniego Pacyfiku”.

Podstawowe założenia funkcjonalizmu:

1. sprzeciw wobec propozycji ewolucjonistycznych jako spekulatywnych

2. punktem wyjścia i dojścia każdego antropologa powinien być teren; podstawą pracy antropologa powinny być badania empiryczne czyli badania terenowe.

Malinowski zaproponował monografię jako najwłaściwszą metodę dla antropologii (1884-1942).

1922 r. - książka „Argonauci zachodniego Pacyfiku”, 1929 r. - „Życie seksualne dzikich w pn-zach Malanezji”, 1935 r. - „Ogrody koralowe i ich magia”, 1944 r. - „Szkice z teorii kultury” (podsumowanie jego teorii kultury).

A. Radcliffe-Brown (1881 - 1955) - prof. uniwersytetu, prezes królewskiego instytutu antropologii w Londynie. Prowadził badania na wyspach Andamańskich w pobliżu Indii.

Koncepcje Malinowskiego i Radcliffe-Brown'a różniły się ale można mówić o wspólnych cechach tych teorii:

1) założenie o rozstrzygającym znaczeniu badań empirycznych dla teorii antropologicznej.

2) Założenie o holistycznym charakterze zjawisk społecznych i kulturowych.

Kultura i społeczeństwo stanowią niepodzielną całość. Każde zjawisko kulturowe musi być rozpatrywane w ramach tej całości.

R.-B. twierdził, że przedmiotem antropologii powinna być struktura społeczna. Malinowski - instytucje kulturowe.

3) założenie o funkcjonalnych charakterze zjawisk społecznych i kulturowych.

Wszelkie zjawiska społeczne i kulturowe spełniają określone funkcje w ramach systemu, w którym istnieją. Ich sens można zrozumieć poprzez te funkcje.

R.-B. twierdził, że nie ma istotnych różnic między antropologią społeczną a socjologią. Antropologia bada struktury pozaeuropejskie, a socjologia europejskie.

Przedmiotem badań antropologii powinien być system społeczny. Kultura powinna być traktowana tylko jako charakterystyka tego systemu.

System społeczny i struktura społeczna (2 terminy) - utożsamia ze sobą te terminy.

Jego koncepcję nazwano FUNKCJONALIZMEM STRUKTURALNYM.

Struktura społeczna.

Można badać zachowania i produkty zachowań z przeszłości. Podmioty zachowań wraz ze stosunkami społecznymi między mini tworzą strukturę społeczną (powiązania między elementami kultury). Strukturę tworzą interpretacje relacji pomiędzy podmiotami zachowania. Opis struktury możliwy jest dzięki opisowi i analizie zachowań ludzkich. Jeżeli dojdziemy do tego jak zachowują się ludzie - poznamy strukturę społeczną.

Organizacja społeczna - związana jest z dynamicznym aspektem systemu społecznego, z jego działaniem. Struktura związana jest ze statecznym aspektem, z dynamiczną organizacją. Organizacja to uporządkowanie działań ze względu na role społeczne ludzi.

Funkcja to sposób w jaki działania ludzkie przyczyniają się do utrzymania ciągłości systemu.

Aby system społeczny funkcjonował muszą zostać spełnione 3 podstawowe warunki [wymogi funkcjonalne]:

1. Istnienie pewnego stopnia funkcjonalnej zgodności, czyli odpowiedniej solidarności pomiędzy członkami społeczeństwa w celu zapewnienia jej ciągłości.

2. Konstrukcja norm społecznych w ten sposób aby nie mogły powstać nierozwiązywalne konflikty społeczne.

3. Istnienie działań ludzkich, których funkcja polega na utrzymaniu ciągłości systemu społecznego. Te działania to instytucje społeczne.

Instytucja społeczna - jest to zestandaryzowany sposób zachowania (ujęty w normy, zasady).

Mówi o trzech rodzajach badań społecznych:

1. morfologia społeczna - badanie budowy systemu społecznego, podobieństwa i różnic między systemami, klasyfikacja struktur.

2. fizjologia społeczna - badania nad działaniem systemu społecznego (w jakim kierunku) „jak możliwe jest istnienie systemu społecznego, jak funkcjonuje ten system, jakie mechanizmy przyczyniają się do utrzymania tego systemu?

3. badania nad zmianą systemu społecznego - trzeba uwzględnić proces zmiany, nic nie stoi w miejscu. Uwzględnienie czynnika czasu. Każda struktura społeczna ma swoją niepowtarzalną historię. Badania synchroniczne i asynchroniczne.

2 typy zmiany społecznej:

· zmiana w strukturze społecznej

· zmiana struktury społecznej

ad 1) forma strukturalna (zręby, filary systemu) pozostaje niezmieniona, a zmiany oznaczają ponowną adaptację, przystosowanie <adaptacja ekologiczna do zmieniającego się środowiska; antropologia instytucjonalna do zmieniających się wzorów zachowania; antropologia kulturowa do zmieniających się norm i wartości>.

Ad 2) zmiana typu struktury albo wyniku wewnętrznego rozwoju albo bodźców z zewnątrz.

Zmiana endogenna i egzogenna.

Endogenna - ewolucja społeczna która prowadzi do restrukturyzacji (wewnętrzne przemiany)

Egzogenna - wywoływanie działaniem czynników z zewnątrz (na podstawie dyfuzji).

Tak istnieje i trwa system społeczny wg R.-B.

Teza, że nie mają racji ewolucjoniści i dyfuzjoniści - zmiany kultury poprzez wewnętrzną ewolucję i zewnętrzną dyfuzję.

Funkcjonalizm - kultura jako narzędzie zaspokojenia ludzkich potrzeb.

Funkcjonalizm Malinowskiego - rozpoczął się od krytyki, polemiki z ewolucjonizmem i dyfuzjonizmem.

Przyjął założenie, że kultura stanowi niepodzielną całość. Twierdził, że kulturę należy badać empirycznie jako niepodzielną całość.

Podstawowym zadaniem antropologii powinno być ukazanie mechanizmów rządzących współczesnymi strukturami, a nie rekonstrukcja struktur minionych (społeczeństwa pierwotne współcześnie istniejące).

Zarzucano mu ahistoryzm (nie zwraca uwagi na historię).

Brak rzetelnych materiałów o minionych kulturach.

Kultura - jest integralną całością służącą zaspokojeniu ludzkich potrzeb (cała kultura ma spełniać określone funkcje). Kultura jest systemem rzeczy, działań, postaw, w którym każda część istnieje jako środek do celu.

Mówi o 2 uwarunkowaniach życia ludzkiego:

- biologiczne

- kulturowe

Człowiek poddany jest determinizmowi biologicznemu i kulturowemu - biologizm.

Zaspokajanie potrzeb ludzkich odbywa się zawsze przy pomocy kultury a nie w sposób naturalny.

Człowiek nie żyje tylko chlebem, ale przede wszystkim chlebem.

Najpierw muszą być zaspokojone podstawowe, biologiczne potrzeby a później potrzeby wyższego rzędu.

3 grupy potrzeb:

- potrzeby podstawowe (I-go rzędu) - potrzeby biologiczne - te które decydują o przetrwaniu organizmu - metabolizm; reakcja kulturowa - zapewnienie organizmowi środków do metabolizmu; reprodukcja gatunków; bezpieczeństwo organizmu.

- Potrzeby II-go rzędu - potrzeby pochodne

- Potrzeby III-go rzędu - potrzeby integratywne

Każdej potrzebie odpowieda jakaś reakcja kulturowa. Na każdą naszą potrzebę kultura reaguje w określony sposób.

Potrzeby pochodne - społeczne (funkcjonowanie ludzi w grupie społecznej) - produkcja narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, reakcja kulturowa - system gospodarczy; potrzeba kodyfikacji i regulacji zachowań, reakcja kultury - system kontroli społecznej; transmisja kultury, reakcja kultury - socjalizacja (kulturowo uwarunkowany sposób wprowadzania człowieka w kulturę), organizacja zbiorowego działania, organizacja polityczna danej grupy.

Potrzeby integratywne - potrzeby intelektualne, które realizują następujące reakcje kulturowe: wiedza, religia, magia, etyka, moralność i sztuka - kultura symboliczna (ma realizować nasze potrzeby).

Te potrzeby są uniwersalne i wszystkie muszą być spełnione aby człowiek poprawnie rozwijał się.

Potrzeba - to system warunków w ludzkim organizmie w układzie kulturowym i w relacji ich obu do naturalnego środowiska co jest wystarczające i konieczne dla przetrwania grupy i organizmu.

W organizmie pojawia się określony warunek np. głód, w kulturze muszą być narzędzia jego zaspokojenia, a środowisko naturalne musi nim umożliwić jej zaspokojenie.

Najmniejszą częścią systemu kulturowego jest instytucja.

Poprzez instytucje zaspokajane są potrzeby ludzkie

2 definicje instytucji:

1. jest to zorganizowany system działań ludzkich

2. są to ludzie realizujący te działania

Reakcje kulturowe są możliwe dzięki instytucjom. Instytucje kulturowe mają charakter uniwersalny. W każdym systemie społecznym są takie same instytucje, które zaspokajają potrzeby.

Instytucje mają swoistą - każda składa się z 6 elementów. Karta czyli zespół wartości umożliwiających zorganizowanie się ludzi; personel - grupa ludzi wraz z podziałem obowiązków i autorytetów; normy - wymagane umiejętności od tych ludzi, zwyczaje, normy prawne obowiązujące członków instytucji; substrat materialny - narzędzia i urządzenia jakimi dysponuje grupa ludzi którzy wykonują zadania; działalność - konkretne i rzeczywiste objawy działalności instytucji; funkcja instytucji - właściwy rezultat 0 zorganizowanej działalności (różny od karty).

Malinowski sam badał społeczności pierwotne na wyspach Trobrianda. Lata 30-ste badania w Afryce na podstawie których - nowy schemat badań - badania nad problematyką zmiany kulturowej. Teoria kontaktu kulturowego - przemiany jakie zachodzą w społeczeństwach pierwotnych są wynikiem zderzenia kulturowego (modernizacja, westernizacja). W wyniku zderzenia następujących procesów zapożyczenia elementów kulturowych - powstała nowa rzeczywistość kulturowa. Teoria ta miała tłumaczyć przemiany modernizacyjne w krajach przedindustrialnych.

W wyniku kontaktu kulturowego tworzą się nowe instytucje kulturowe lub modyfikacja istniejących lub odrzucenie dawnych instytucji.

Wyróżnił sekwencję zmiany wywołanej kontaktem :

1. kultura pierwotna poddana oddziaływaniu innej kultury

2. kompleks cywilizacji europejskiej, industrialnej

3. proces zmiany

3 aspekty kontaktu kulturowego.

Przedmiotem badań nad kontaktem kulturowym - jest kultura pierwotna i jej stan przed kontaktem. Kontakt kulturowy polega na wytrąceniu systemu kulturowego ze stanu pierwotnej równowagi - konsekwencją jest zmiana potrzeb (a to oznacza zmianę instytucji).

W jego szkicach z teorii kultury - odpowiada na pytania - czym i z czego składa się kultura?

Jeden z jej składników to aspekty funkcjonalne (gospodarka, wychowanie, ustrój polityczny, ład społeczny, prawo, magia, religia, sztuka, wiedza, rekreacja). Są to reakcje kulturowe, które zaspokajają potrzeby. Wszystkie te aspekty są przeniknięte przez podstawowe czynniki kultury (substrat materialny, organizacja, język). Aspekty i czynniki kultury we wzajemnym powiązaniu tworzą zręby struktury systemu kulturowego. Strukturę tę można poznać poprzez scharakteryzowanie jakiejś społeczności pod względem: przebieg życia jednostki, życie zbiorowe w skali plemiennej całej społeczności, życie grupowe w skali domowej, lokalnej, zdjęcie demograficzne (mapa demograficzna) oraz analiza zewnętrznych czynników, potrzeby biologiczne człowieka, środowisko, rasa, historia, kontakty kulturowe. - model kultury (ten schemat) - jago zrealizowanie daje klasyczny, antropologiczny opis jakiejś kultury.

Systemowe i funkcjonalne ujęcie kultury - oryginalność Malinowskiego.

Zbudował koncepcję antropologii funkcjonalnej.

Kultura jest aparatem funkcjonalnym spełniającym ludzkie potrzeby.

Antropologia amerykańska.

Nazywana była antropologią kulturową w przeciwieństwie do europejskiej antropologii społecznej.

Podstawową kategorią badawczą stała się kultura, a przede wszystkim postawy, znaczenia, wartości.

Twórcą nowoczesnej antropologii amerykańskiej jest F. Boas. Zbudował antropologię od podstaw. Włączył się w politykę, walczył o autonomię uniwersytetów, o czystość nauki. Uniwersytety mają same ustalić programy badawcze, niezależne od układów politycznych.

Boas pod koniec XIX wieku - badania empiryczne na południowym wybrzeżu USA (Indian). „Indianie Kwakiukiu”. Badał na Syberii.

Uważał, że podstawą dla antropologii powinny być badania empiryczne (badania w terenie).

Twierdził, że kultura powinna być badana w szerszym kontekście zjawisk przyrodniczych (czyli geograficznych), ekonomicznych, politycznych.

Wyznaczył 3 kierunki badań:

1. relacja człowiek - natura

2. człowiek - człowiek

3. świadomość człowieka (świadomościowy psychiczny aspekt kultury - indywidualne reakcje jednostek na zdarzenia kultury, ich indywidualna interpretacja - prawda psychologiczna - jak twórcy i uczestnicy kultury są postrzegani.

Ten nurt zaowocował powstanie nowej szkoły na gruncie antropologii - „Kultura i osobowość”

Boas - twórca zasady relatywizmu kulturowego - każda z kultur rozwija się na swój własny sposób, a nie wg jednolitych praw.

Zaprzeczył tezie ewolucjonistów (wszystkie kultury rozwijają się w ten sam sposób).

Każdą z kultur należy badać w relacji do niej samej (nie ma kultury stanowiącej wzór odniesienia).

Badane w USA tzw. małą historię, tzn. historię poszczególnych kultur a nie kultury ogólnoludzkiej.

Jego uczniowie ten postulat realizowali.

I-szym z najwybitniejszych uczniów Boas'a był Wissler - koncepcja areałów kulturowych. To areał (przestrzeń) obejmuje podobne do siebie kultury pod różnymi względami. Przestrzeń gdzie zachodziła i zachodzi dyfuzja kulturowa (zapożyczenia elementów kulturowych).

Zaproponował koncepcję areałów kulturowych w celu unowocześnienia ekspozycji muzealnych. Stwierdził, że podstawą powinien być podobny sposób zdobywania pożywienia oraz historyczny fakt dyfuzji.

Areał skupia podobne do, ale wyróżnia fakt dyfuzji.

Każdy areał kulturowy posiada swoje centrum, tj. najstarszy punkt tego areału. Tam rodzą się nowe elementy kultury. Z centrum rozprzestrzeniają się na resztę areału.

Im dalej od centrum tym starsze są te elementy. Z centrum elementy kultury rozprzestrzeniają się na resztę areału ( na zasadzie fali rozchodzących się po wrzuceniu kamienia do wody).

Najsilniejsze - bliżej centrum, najsłabsze - najdalej.

Istniało kilka zasadniczych kultur z których tworzono areały.

Boas zmarł w 1941 roku. Nie stworzył teorii antropologicznej. Jego stanowisko było ateoretyczne, nie stworzył teorii antropologii, pisał monografie - nie chciał dokonywać uogólnień. Wyznaczył drogi rozwoju antropologii amerykańskiej i jej drogi rozwoju.

1-szą z uczennic Boas'a była R. Benedict.

Antropologia amerykańska c.d.

Boas - relatywizm kulturowy (1858 - 1442)

W latach 40-stych - w Europie antropologia zaczęła się zbliżać do socjologii (antropologia społeczna). USA - antropologia kulturowa - kultura.

Boas - ścisłość metody - propozycja jak w naukach ścisłych.

Stanowisko ateoretyczne. Niezależne podejście do materiału. Twórca antropologii amerykańskiej od początku, od nowa.

Whistler - areały kulturowe. - żyją tam podobne do siebie kultury (dyfuzja kulturowa). Areał - centrum (powstają tam najnowsze elementy kultury).

Koncepcje kultury w antropologii amerykańskiej.

Po Boas'ie uczniowie podjęli dalsze badania nad kulturą.

Koncepcja Kroeber'a - przejął po Boas'ie przewodnictwo w antropologii amerykańskiej.

Zorganizował jeden z najsilniejszych ośrodków antropologicznych.

„Istota kultury” (najważniejsze dzieło”. Opublikował 532 prace. (ur. 1876) Ukończył Uniwersytet Columbia - mgr literatury. Zapisał się na seminarium antropologiczne <relatywizm kulturowy>.

Antropologia - to pewna postawa myślowa. Twierdził, że kultury nie muszą być traktowane jako centra rywalizujących ze sobą lokalnych patriotyzmów, ale mogą być badane jako zjawiska przyrodnicze metodami nauk przyrodniczych. (precyzja w badaniu, obiektywizm, traktowanie badanej kultury jako faktów w badaniu naukowym).

1901 roku - doktorat.

1911 rok - samodzielny profesor antropologii. Z jego inicjatywy powstało Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne (1917 r - I-szy prezes).

1960 rok - zmarł w Paryżu.

Oddziaływanie kilku kierunków prac badawczych - jego zainteresowania:

- etnologia - prekursor technik badań terenowych (bezpośrednio, często uczestniczącą obserwacją badanych społeczności). Napisał prace „ O podstawowych obszarach kulturowych” - było 6 takich obszarów podstawowych oraz 506 podrzędnych. Rozwinął koncepcję areałów kulturowych. Szukał powiązań tych obszarów z naturalnym środowiskiem (determinacja dla kultury).

- Etnolingwistyka - prekursor metod statystyki leksykograficznej. Opracował listy podstawowych słów danego język lub dialektu i poddawał je operacjom statystycznym. Stworzył określoną szkołę w tym zakresie.

- Archeologia - chciał zrekonstruować prehistorię Ameryki. Prekursor nowoczesnych technik wykopaliskowych, które sam zastosował w Meksyku i Peru.

Mniejsze znaczenie dla niego miała antropologia fizyczna. Odkrycia teoretyczne -koncepcje kultury.

Podstawy koncepcji Kroeber'a - pytało istotę kultury (o najogólniejsze cechy kultury jako bytu właściwego tylko społecznościom ludzkim; pytał o to co ludzi różni od świata przyrody); było to pytanie o konkretne składniki, zawartość różnych kultur (co kultury różni między sobą?).

4 podstawowe założenia koncepcji Kroeber'a:

1) Kultura ma charakter autonomiczny - świat ma złożoną niejednolitą budowę, dzieli się na względnie izolowane klasy zjawisk, którymi rządzą swoiste prawidłowości. 1 z takich klas zjawiskowych jest KULTURA. Kultura rządzi się swoimi prawami - jest autonomiczna. Te klasy zjawisk są hierarchicznie uporządkowane. Są to poziomy na dole nieograniczony, ograniczony (fauna, flora), psychiczny, społeczno-kulturowy, ponadpsychiczny. Inni uczniowie Boas'a - kultura w oderwaniu od psychicznego poziomu nie istnieje (brak psychicznych właściwości).

2) Kultura ma charakter całościowy. Stanowi swoistą całość, złożoną z powiązanych wzajemnie elementów, ale nie jest prostą sumą swoich elementów (zasada holizmu). Każdy element kultury należy więc interpretować w odwołaniu do szerszej struktury całościowej kultury. Całościowe struktury - typowe dla danej kultury (ująć w badaniu) - powtarzające się związki zdarzeń i zjawisk. Nie można tylko wyliczyć elementów składających się na kulturę. „Konfiguracja wzrostu kultury” - przedstawił różne kultury - prawidłowości charakterystyczne dla każdej kultury.

3) Kultura ma charakter historyczny - występuje w określonym miejscu i czasie a jej charakter zależy od zewnętrznych czynników (środowisko geograficzne, struktura demograficzna ludności, ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy, wydarzenia polityczne czy elementarne klęski - czynniki, które decydują o kulturze. Kroeber - nie chodzi tylko o oddziaływanie środowiska, o kształcie kultury decyduje też przeszłość - trzeba ustalić wszystkie poprzedzające etapy rozwojowe.

4) Zjawiska kulturowe są zróżnicowane przestrzennie i czasowo, to oznacza że każde zjawisko powinno być rozumiane i oceniane tylko z punktu widzenia kultury do której należy. Żadnej kultury nie można oceniać przy pomocy standardów właściwych dla innej kultury. Badając jakąś kulturę trzeba się uwolnić od tendencji oceniania zjawisk kultury wg własnej kultury. Człowiek poza kulturowy 0 nie oceniać wg swojej kultury (wartościowanie).

R. Lowie - badania nad Indianami. Unikał teoretyzowania. Omawianie kultur które badał.

Inni ucznioweie Boas'a : Spier, Goldenweiser, Benedict, Sapir i Mead.

Boas zainicjował nurt - kultura i osobowość.

Przedstawiciel R. Linton (1893-1953) - kontynuator Boas'a ale nie uczeń. Prowadził badania empiryczne w Polinezji na Markizach, badania na Madagaskarze, w Afryce wschodniej. Interesuje się psychologią i socjologią.

„Stadium człowieka” - 1933 r - wydano je - podejmuje problemy nowej orientacji w antropologii - problem związku kultury i osobowości [„The Study of Man”].

Badanie kultury wymaga podejścia antropologa, psychologa i socjologa (intersubiektywne podejście do badania). Tak zrodził się nurt kultury i osobowości. Lata 30-ste i 40-ste szczytowy rozwój tego kierunku. Najważniejsza jest relacja między kulturą a jednostką ludzką, czyli człowiekiem jako reprezentantem, uczestnikiem i twórcą kultury.

Kultura realizowana jest w życiu jednostek. Wyjaśnić kulturę to wyjaśnić jej realizację w indywidualnych biografiach uczestników życia społecznego.

Uznanie badań terenowych jako podstawy antropologii.

Pojawiają się prace Lintona z zakresu kultury i osobowości; współpracował z psychoanalitykiem Kardinerem. Psychoanaliza - duża rola w rozwoju badań nad związkiem kultury i osobowości.

1936 - Kardiner organizował seminarium antropologiczne, gdzie współpracował z Lintonem. Analizował tam materiał badawczy wykorzystując analizy antropologiczne i psychologiczne.

Abraham Kardiner podzielił instytucje na dwie kategorie: na pierwotne i wtórne. Instytucje są to sposoby ludzkiego postępowania, myślenia, wierzenia i odczuwania.

Pierwotne instytucje - są odpowiedzialne za formowanie się postaw osobowości ludzkiej. Działają w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa. Wiążą się z procesem tłumienia popędów pierwotnych. Są to praktyki socjalizacyjne jakie każda grupa wytworzyła aby przygotować ich do życia w społeczeństwie i kulturze.

Wtórne instytucje - umożliwiają przystosowanie jednostki do otoczenia, umożliwiają zaspokajanie ludzkich potrzeb (religia, rytuały, folklor, mitologia, systemy tabu - to co pozwala odnaleźć się nam w grupie.

Instytucje kultury wpływają na naszą osobowość.

System oznacza całokształt wzorców, funkcji i społecznie akceptowanych sposobów zachowania, obowiązujących w danym społeczeństwie czy też w danej grupie ludzkiej. 

3

---