Zarys teorii literatury8

jej fezy początkowe i końcowe. Ten typ kompozycji, w którym przestrzegane są ścisłe związki pomiędzy poszczególnymi elementami i \\ którym dobitnie są zarysowane kontury kompozycyjne całości, będziemy nazywać kompozycją zamkniętą. Jej przykładami są m.in. poemat bohaterski, francuska tragedia klasycystyczna, tradycyjne odmiany noweli, wszelkie gatunki liryczne, wyposażone w rygorystyczny zespól zasad itp.

W pewnych okresach historycznoliterackich kompozycja zamknięta wydaje się jedynym właściwym rodzajem kompozycji, wszystko zaś, co od niej odbiega, oceniane jest jako nieprawidłowe albo po prostu jako wyraz nieporadności autora (dzieje się tak zawsze w epokach, w których obowiązują ideały klasycystyczne). Tak jak wszystko inne kompozycja zamknięta jest określona historycznie, stanowi wyraz określonej sytuacji historycznoliterackiej. Istnieją bowiem normy kompozycyjne inaczej ujmujące problem stosunku poszczególnych elementów kompozycyjnych do siebie, jak też sprawę konturów kompozycyjnych całości.

Według tych norm dopuszczalne są luźne stosunki pomiędzy poszczególnymi elementami kompozycyjnymi. W przypadku kompozycji fabularnej rozluźnieniu podlega układ przyczynowo-skutkowy, nie jest przestrzegane to, by każde ogniwo następne wypływało z ogniwa poprzedniego, w zasadniczy ciąg zdarzeń wprowadzane są takie, które mają tylko epizodyczne znaczenie dla rozwoju głównego ich toku. Rozluźnieniu podlegają także związki funkcjonalne, a więc np. przedmioty opisu mogą pozostawać w luźnym stosunku do elementów fabuły, którym w przypadku kompozycji zamkniętej służyły np. jako tło. Wzrasta też rola epizodu (fabularnego, opisowego itp.).

W omawianych tu przypadkach również kontury całości podlegaj? zatarciu. Fabuła może się zaczynać od wydarzenia pozornie zupełnie przypadkowego i na takim samym pozornie przypadkowym zdarzeniu może się kończyć. Ów początek nie musi sugerować — jak to było w przypadku kompozycji zamkniętej — że przedstawiane pierwsze zdarzenie jest rzeczywistym rozpoczęciem określonego przebiegu, może zaś sugerować, że jest to niejako zdarzenie należące do „środka” danego przebiegu. Zakończenie też nie musi sugerować, że stanowi realne zamknięcie danego toku zdarzeń, który urywać się może w każdym momencie. Podobne zjawiska obserwować można także w zakresie budowy stylistycznej: wypowiedzi często zaczynają się jakby „od środka". _