48,49 2

48

Teorie literatury XX wieku

Psychoanaliza jako ogólny model teoretyczny

Meta-

psychologia

Psychoanaliza - holistyczna antropologia

Sublimacja

popędów

Ale psychoanaliza to nie tylko zorientowana interpretacyjnie terapia kliniczna. W liście do swego przyjaciela Fliessa, który towarzyszył intelektualnie Freudowi w pionierskich latach psychoanalizy, Freud pisał: Jako młody człowiek znałem jedynie tęsknotę do wiedzy filozoficznej, teraz zaś zamierzam ją zaspokoić, zwracając się od medycyny do psychologii”. Zwrot od medycyny do psychologii, czyli — mówiąc najogólniej — od biologii do filozofii, oznacza, że psychoanaliza, podobnie jak hermeneutyka dla Diltheya, stała się dla Freuda ogólnym modelem teoretycznym (Freud nazywał ów model także fikcją), wyjaśniającym ludzką naturę i stanowiącym podstawę analizy poszczególnych zachowań. W związku z tym, że zachowania te mają swe źródło w nieświadomości, psychoanaliza, która wykracza poza {meta-) poziom świadomości, jest metapsychologią. Tak jak metafizyka wykracza poza granice fizyki, tak i metapsychologia umieszcza się poza obszarem dostępnym dla psychologii badającej świadomość. Język metapsychologiczny stworzony przez Freuda, odnoszący się do procesów nieświadomych, został podniesiony przez niego do rangi uniwersalnego języka tłumaczącego całość ludzkich zachowań. W tym sensie psychoanaliza nieświadomości jest holistyczną antropologią. Skoro nieświadomość uniemożliwia człowiekowi pełną samowiedzę, to oznacza to, że obraz człowieka ulega radykalnej zmianie i z oświeceniowej wizji racjonalnego podmiotu zmienia się w teorię podmiotu trwale oddzielonego od własnej istoty.

Człowiek uzależniony jest od podstawowej reguły rządzącej życiem psychicznym, jaką jest unikanie przykrości związanej z brakiem zaspokojenia energii miłosnej (zasada przyjemności, Lustprinzip).Tak można według Freuda wytłumaczyć kulturę, rcligię oraz życie społeczne. W Kulturze jako źródle cierpień czytamy: „zadanie, jakie należy rozwiązać, polega na tym, by w taki sposób przemieścić cele popędowe, aby nie mógł ich dotknąć zawód zgotowany przez świat zewnętrzny. W sukurs przychodzi tu sublimacja popędów, co najłatwiej osiągnąć wtedy, gdy umie się w dostatecznym stopniu podwyższyć zysk rozkoszy płynący ze źródeł pracy psychicznej i umysłowej”⁵.

Twórczość naukowa i artystyczna prowadzi do „zaspokojenia szczególnej jakości”, która sprawia, że świat zewnętrzny nie odrzuci naszych pragnień. Zarówno kultura, jak religia są dla Freuda miejscem zaspokojenia popędu seksualnego przez jego przemieszczenie.

W tym sensie psychoanalityczne (a ściślej: pofreudowskie) odczytania literatury zmierzać będą do odkrycia i nazwa-

■ sublimacja - proces, w którym dochodzi do nicseksualnej inwestycji energii seksualnej. Libido zostaje skierowane nie na erotyczny obiekt pożądania, lecz na jakiś inny cel, na przykład dzieło sztuki, które tym samym staje się instrumentem stłumienia. W Trzech rozprawach z teorii seksualnej Freud upatruje w subłimacji „jedno ze źródeł aktywności artystycznej".

S, Freud, Kultura jako tróillo cierpień, tłum. R. Reszke, | w: | Ulem, Dzielą, t. ą: Pisma społeczne, tłum. A. Ochocki, M. Poręba, R Reszke, oprać R Reszke, Warszawa hjijH, s. 176

I Psychoanaliza

49

ni.i popędowego źródła twórczości. Psychoanaliza tak rozumiana staje się teorią Teoria prot pi nicsu twórczego, w którym człowiek dzięki sztuce stara się rozwiązać nękają- twórczego » »• go problemy erotyczne.

Ucz wątpienia główne pytanie Freuda brzmi: jak zrozumieć i objaśnił funkcjonowanie p sych i ki? W tym sensie p syc h o a n a li z a Ir n i także hermeneutyką, albowiem przenosi filologiczną kategorię w\ kładni (.Auslegung) oraz filozoficzną kategorię rozumienia (Verstehen) na obszary, w których panowało dotąd przyrodnicze objaśnianie. Freud powiada: li /eha zrozumieć to, co się bada, a to oznacza, że w analizie (co jeszcze zobaczymy) chodzi o sens, który skrywa się pod powierzchnią zjawisk. W tym sen-tn psychoanalityk, który z cielesnych symptomów odczytuje ukryte znaczenia, Psycha.m,i Ipm z definicji interpretatorem. Psychoanaliza krąży nieustannie po- )^ako Itlięd/.y dwoma porządkami: cielesnymi symptomami i psychicznymi źródła- '^{nterpr< lal} im tych symptomów. Z tego powodu interpretacja psychoanalityczna traktuje mksi literacki jako strukturę objawową, w głębi której spoczywa ukryty sens I myt hiczny.

I hychoanaliza jest więc t e r a p i ą, bo leczy zakłócenia życia psychicznego, od- Pięć wymu słaniając jego ukryte przyczyny (dlatego jest także hermeneutyk ą), jest też P^sy^choan<| fil <-1 a p s y c h o 1 o g i ą, gdyż wykracza poza przedmiot badań psychologicznych (llwi.ulotność). Jako terapia i jako metapsychologia psychoanaliza jest równo-ptcMiH antropologią, gdyż wypowiada się o tym, kim jest człowiek i jak od-nwii się on do świata. Jako że odnoszenie to przybiera często charakter artystyczny psychoanaliza jest także t e o r i ą procesu t w ó r c z e g o. Te wszystkie fcymiary psychoanalizy sprawiają, że stała się ona atrakcyjna dla badaczy literaku V li iktujących tekst literacki jako przejaw ludzkiej psychiki, zaś ludzką psy-Hllkę jako tekst otwarty na interpretację.

Annli/.i ludzkiej psyche

iły /uizumieć możliwości połączenia psychoanalizy z badaniami literackimi, trze-|iii najpierw zapytać o to,jak Freud badał ludzką psychikę. Otóż dla Freudapsy-Itr |i i wielofunkcyjnym tekstem, który poddaje się wielopoziomowej analizie.

Amth/.i, jak to nazywa Freud,aparatu psychicznego przypomina roz- Anall/naf liii funir dowolnego mechanizmu, który przestał należycie funkcjonować. Trze- psythiczn ■H rn/lożyć psychikę na poszczególne elementy, tak jak rozkłada się na przykład np u u fotograficzny (albo właśnie tekst), i przypisać danym elementom poszczc-gi lim' limkcje, a następnie złożyć ją z powrotem dzięki scalającemu projektowi.

K tfgn powodu psychoanaliza jest prekursorką strukturalizmu. Według Freuda, up Miii psychiczny należy badać w trzech aspektach: topicznym, energetycznym i i knnnmlcznym.

Aspekt topie z n y (gr. topos - miejsce). Freud stwor/.yl teorię prze- Topograf! su/nutego zróżnicowania aparatu psychicznego. Nasza psychika, dowodził, hu

i