WSP J POLN254305

632 Andnej Mana Ltwkki, Ję/ykozmwstn-o pokkit w XX wieku

(t. 1-12, 1957-1970, pod red. Nitscha, od 1960 r. pod red. Mieczysława Karasia). Również z inicjatywy Nitscha podjęto prace nad nowym Słownikiem gwar polskich, który zaczął się ukazywać w 1964 r., początkowo pod redakcją Karasia, a obecnie kontynuowany jest pod redakcją Jerzego Reichana.

Granice Polski po 1922 r. nie pokrywał)’ się z zasięgiem polskich dialektów etnicznych; część z nich znalazła się poza zachodnią, północną i południową granicą państwa, jedna trzecia obywateli Rzeczypospolitej Polskiej było niepolskiej narodowości. Uświadomieniu tego faktu służył cykl artykułów Nitscha Granice państwa a granice języka polskiego (Język Polski”, 1920-1925) oraz prace badawcze nad dialektami polskimi spoza etnicznego zasięgu polszczyzny, np. Haliny Turskiej o języku polskim na Wileńszczyźnie, Mieczysława Małeckiego o polskich gwarach na Słowacji, w Rumunii i w Bośni.

Jednocześnie podjęto badania nad językami graniczącymi z polszczyzną. Stieber bada gwary Łemków, w latach 1934-1939 zgromadził on ogromny materiał do monografii, która niestety została zniszczona podczas wojny. Ocalała część materiałów stała się podstawą Atlasu językowego dawnej Lem-kowszczyzny (t. 1-8, Łódź 1956-1964) tego autora oraz jego monografii Dialekt Łemków. Fonetyka i fonologia (Wrocław 1982). Gwarę Bojków badał Stefan Hrabec, a zebrane przezeń materiały stały się podstawą Atlasu gwar boj-kowskich ukazującego się od 1980 r. pod redakcją Janusza Riegera. Pogranicze językowe polsko-ukraińskie na Podlasiu i Chełmszczyźnie było przedmiotem prac Kuraszkiewicza; na Tarnopolszczyźnie gwary ukraińskie badał Karol Dejna (Podolsko-wołyńskie pogranicze językowe, „Rocznik Podolski” 1938 oraz Gwary ukraińskie Tamopolszczyzny, Łódź 1957). Profesor UJ, Ukrainiec Iwan Żiłynśkyj publikuje syntetyczne opracowanie; Karta ukraińskich hawonw z pojasneniami (Warszawa 1933). Pogranicze polsko-białoruskie i białorusko-ukraińskie było przedmiotem studiów Stiebera i Kuraszkiewicza. Regionowi styku wszystkich trzech języków poświęcona jest monografia Jana Tokarskiego Gwara Serpelic, opracowana tuż przed wojną, a wydana w 1964 r. Dialekty mieszane polsko-czeskie, powstałe na pograniczu, zbadał Stieber (Geneza gwar laskich. 1934), uczony ten zainteresował się również pograniczem polsko-słowackim. Swoje wielostronne doświadczenia uogólnił on w pracy teoretycznej: Sposoby powstawania słowiańskich gwar przejściowych (Kraków 1938).

Ogromny wysiłek polskiego językoznawstwa, skierowany na poznanie dialektów’ i języków mniejszości narodowych w' Polsce, stanowił wkład w budowę Rzeczypospolitej wuelonarodowej i próbę przeciwstawienia się fali nacjonalizmów’ napierających na nią ze wschodu i z zachodu. Po kataklizmie drugiej wojny św’iatow^rej, po deportacjach, eksterminacjach, repatriacjach i przesiedleniach z lat 1939-1948 zgromadzone materiały stały się jedynym dokumentem gyar i dialektów' ludów’ od wieków współżyjących na tych ziemiach.