MBJ F � Saussure [ tekst na 1 zajecia]1

slawista A. Leskien¹⁸ i inni. Zasługa ich polegała przede wszystkim na umieszczeniu w perspektywie historycznej wszystkich wyników porównania i co za tym idzie na uszeregowaniu faktów według ich porządku naturalnego. Dzięki nim przestano uważać język za organizm rozwijający się sam przez się, a zaczęto go rozpatrywać jako wytwór zbiorowego ducha grup językowych. Tym samym zrozumiano, jak błędne i niewystarczające były poglądy filologii i gramatyki porównawczej ¹ ². A przecież, choć szkoła ta oddała wielkie przysługi, nie można powiedzieć, by wyjaśniła ona całokształt zagadnienia, i dziś jeszcze podstawowe problemy językoznawstwa ogólnego czekają na rozwiązanie.

Bozdzial drugi

MATERIAŁ I ZADANIA JĘZYKOZNAWSTWA JEGO ZWIĄZKI Z NAUKAMI POKREWNYMI

Materiał³ językoznawstwa stanowią w pierwszym rzędzie wszystkie przejawy mowy ludzkiej, czy to chodzi o dzikie Indy, czy o narody cywilizowane, o epoki archaiczne, klasyczne czy schyłkowe, przy czym w każdym okresie należy brać pod uwagę nie tylko mowę poprawną, .język wykwintny”, ale wszystkie bez wyjątku formy ekspresji. I to jeszcze nie koniec: ponieważ mowa najczęściej wymyka się spod obserwacji, językoznawca musi się zająć także tekstami pisanymi, gdyż tylko one pozwolą mu poznać języki oddalone w czasie lub przestrzeni.

Zadaniem językoznawstwa będzie więc:

a) dokonanie opisu i zbadanie historii wszystkich dostępnych języków', co sprowadza się do ustalenia historii rodzin językowych i odtworzenia w miarę możności prajęzyków' każdej rodziny;

b) zbadanie sil działających w' sposób stały i powszechny we wszystkich językach i wydobycie praw' ogólnych^{4 5}, do których można by sprowadzić wszystkie poszczególne zjawiska występujące w^r ich historii;

¹⁸ Karl Bmgmanu (1849-1919), profesor uniwersytetu w Lipsku, jeden z twórców szkoły nilodograinatycznej, autor m.in. Ormtdristt der rergletehemim Gmmrnatik der indogermamschen Spmelirn, I-II, 1880-1893 (dalsze tomy obejmujące składnię opracował Bertold Delbruck); Hermann Osthoff (1847-1909), profesor językoznawstwa porównawczego i sanskrytu w Heidelbergu. autor m.in. Znr Geschielite des Perfehts im hidogeriiianisrhen, 1884. Osthoff wraz z Brugmaimem wydawali Morpbologierhe Untenuclmngeii. Wilhelm Bramie (1850-1926), germanista niemiecki, autor znanych gramatyk języka goelciego i staro-wysoko-niemieckiego (Gotuchę Grammntik, 1880, Altlioehdeiitsclie Gmmrnatik, 1886); Edward Sievers (1850-1932), germanista i fonetyk, profesor uniwersytetu w Lipsku, autor m.in. Gnmdziige der Phonetik, 5. wyd. 1001; Hermami Paul (1846-1921), profesor uniwersytetu w Monachium, teoretyk szkoły mlodogranmtycznej, autor m.in. Prinzipien der Sprnrhgeechiehte, 1880; August Leskien (1840-1916), slawista i indoeuropeista, profesor uniwersytetu w Lipsku, autor m.in. znanego podręcznika do języka starobuigarskiego, czyli staro-cerkiewno-slowiańskiego (Haiidbueli der nltbidgarisrbeii Sprnrlie, 1871).

Nowa szkoła, zbliżając się bardziej do rzeczywistości, wydała, wojnę terminologii komparatystów, a zwłaszcza używanym przez nicli nielogicznym metaforom. Od tej pory nikt nie śmie powiedzieć: „język robi to czy tamto” ani też mówić o „życiu języka” itd., ponieważ język nie jest bytem i nie istnieje poza osobami mówiącymi. Nie należy jednak iść zbyt daleko, wystarczy się zrozumieć. Są pewne obrazy, bez których nie można się obejść. Wymagać posługiwania się wyłącznie terminami odpowiadającymi rzeczywistości równa się twierdzeniu, że ta rzeczywistość nie ma już przed nami żadnych tajemnic. A do tego przecież jeszcze daleko; nie zawahamy się więc przed użyciem w miarę potrzeby niektórych z tych wyrażeń, tak surowo niegdyś potępianych. (Wyd.)

De Saussiue rozróżnia! między materiałem (la matićre) a przedmiotem (1'objet) językoznawstwa. Przez „materiał” rozumiał wszelkie przejawy (mówione, pisane) ludzkiej

mowy, natomiast „przedmiot” pojmował w sensie arystotelesowskim. Materiał tak rozumiany ma charakter niejednorodny i według de Saussiue'a może być badany przez różne dyscypliny naukowe. Przedmiotem badań językoznawstwa jako dyscypliny autonomicznej, odrębnej od innych gałęzi naukowych, jest język jako system (zob. Wprowadzenie do liin. wydania). Niezdawanie sobie sprawy z tej różnicy terminologicznej u de Saussure'a stało się zdaniem de Mauro (s. 415) przyczyną wielu nieporozumień w interpretacji jego teorii.

Są to tzw. imiwersalia, czyli powszeclmiki językowe. Pisząc o problemie tmiwersaliów. de Saussiue pozostawał prawdopodobnie pod wpływem M. Breala (1832-1915), lingwisty francuskiego, profesora College de France, znanego przede wszystkim ze swoich zainteresowań semantyką (zob. G. Mounin, Histoire de la Iwgnistigue des orighies an XX' siecle, Paris 1961, s. 218-219; H. Aarsleff, Front Fochę to Saussure. Essays on the Stndy of Langnage and InteUectnal Histonj, Uniyersity of Minnesota Press, Miimeapolis 1982, s. 386-388, a także Wprowadzenie do nin. wydania). Problem tmiwersaliów został podjęty współcześnie przez zwolenników gramatyki transformacyjno-generatywnej, por. np. M. Chomsky, Aspects of the The.org of Syn tar, The M.I.T. Press, Cambridge, Massachusetts, 1965, s. 27-30 (w tłumaczeniu polskim Zagadnienia teorii składni, przel. I. Jakubczak, Wrocław 1982, s. 2-4), Cartesian Linguisties, 1966 oraz w wielu innych miejscach. Zob. też niżej, s. 106, przyp. 4.

3 - Kurs językoznawstwa ogólnego