socjo2

Klasyczne teorie i studia empiryczne w mikrosocjologii 109

Aczkolwiek większość prac Lewina była poświęcona zagadnieniom sensu stricto psychologicznym (któiymi nie będę się tutaj zajmował), to jednak istotny fragment jego twórczości dotyczył socjologii, a w szczególności mikrosocjologii.

3.3.1. Główna teza filozofii Lewina. Za główną tezę filozofii nauk społecznych Lewina uznałbym tezę holizmu ontologicznego przyjętą przez niego w odniesieniu do pojęcia grupy społecznej jeszcze w 1939 roku (Lewin, 1939a; 1939b), a w postaci ogólnej rozwiniętą w artykule Anafysis of the Concepts Whole, Differentiation, and Unity (1941). W okresie tym powszechnie kwestionowano tezę o istnieniu grup społecznych jako przedmiotów realnych (obecnie stanowisko to jest równie częste). Jak pisze Deutsch, jedynie jednostki traktowano jako przedmioty realne, a „[...] odwoływanie się do takich charakterystyk grup, jak «atmosfera grupowa» czy «cele grupowe» było traktowane jako podejście «nienaukowe» czy zgoła «mistyczne»” (1968a, s. 466). To właśnie Lewin dokonał w tej sferze zasadniczego przełomu i dzięki jego koncepcji przynajmniej część badaczy uznała realność grupy społecznej. A jeśli nawet nadal znaczna część badaczy żywi wątpliwości co do zasadności podejścia holistycznego en bloc, to przynajmniej zdecydowana większość rzeczywiście przestała traktować zjawiska, takie jak „cele grupowe”, „atmosfera grupowa” itd., jako przejaw podejścia nienaukowego. Można powiedzieć, iż Lewin jedynie wyraźnie wyartykułował problem, którego istnienie uświadamiano sobie już od jakiegoś czasu. Lata czterdzieste to, jak wiemy, okres lawinowo narastającej liczby eksperymentów nad małymi grupami. Konsekwencją tych badań było swoiste „napięcie teoretyczne” polegające na tym, że poddawano eksperymentom grupy, nie uznając jednocześnie - w sensie teoretycznym - ich realności. Problem musiał być jakoś rozstrzygnięty, i to właśnie za sprawą Lewina rozstrzygnięcie (aczkolwiek nie ostateczne) przyjęło postać uznania tez holizmu ontologicznego (Lewin, 1947a; 1947b; 1947c; 1948).

Można powiedzieć, że istotą koncepcji Lewina jest szeroko rozumiany holizm metodologiczny, którego zastosowanie do pojęcia grupy społecznej przyniosło następujący rezultat: „Istota grupy - pisał Lewin - nie polega na podobieństwie lub braku podobieństwa jej członków, lecz raczej na ich wzajemnej zależności. Grupa może być scharakteryzowana jako «dynamiczna całość»; oznacza to, że zmiana jakiegokolwiek elementu wywołuje zmiany wszystkich pozostałych części. Stopień wzajemnego powiązania członków grupy decyduje o tym, czy mamy do czynienia z «luź-ną» masą czy ze zwartą całością” (Lewin, 1948, s. 54; zob. też 1943c). Definicja ta ujawnia nieomal wszystkie elementy koncepcji Lewina. Podstawowym z nich jest teoria pola zapożyczona z fizyki, a służąca jako najogólniejsza podstawa pozostałych elementów tego podejścia: koncepcja całości jako układu dynamicznego, antyreduk-cjonizmu oraz antyarystotelizmu jako zasady procedury budowania twierdzeń. Wymienione cztery elementy należy, w moim przekonaniu, potraktować jako składowe holizmu metodologicznego Kurta Lewina, który najczęściej nazywany jest „teorią pola”. Morton Deutsch nadmienia także o dwóch innych elementach tej koncepcji: antyfenomenologizmie oraz postcassirerowskiej koncepcji natury pojęć teoretycznych, ponieważ jednak nie są one powiązane ani z holizmem koncepcji Lewina, ani też z problemami dynamiki grupowej, nie będę poddawał ich analizie.