Magazyn6
3601

528

BRYTANJA WIELKA

wielkich feodałów, władających na kontynencie całemi prowincjami), 2) król sprawował na całej przestrzeni królestwa władzę wykonawczą, za pośrednictwem mianowanych przez siebie urzędników (szeryfów), 3) jednakże król nie mógł nakładać podatków nadzwyczajnych bez zgody płatników, stąd początek walnych zjazdów, noszących od r. 1258 nazwę „Parlamentu", 4) król nie mógł nikogo więzić bez wyroku sądowego, 5) każdy poddany królewski mógł być sądzony jedynie przez równych sobie „parów" (początek sądów przysięgłych, sięgający jeszcze epoki saksońskiej). Ponieważ królowie silniejsi, szczęśliwsi lub bogatsi mieli tendencję do łamania tych „wolności" narodu angielskiego, wytworzył się naturalny sojusz między temi warstwami narodu, które miały interes w ich utrzymaniu t. j. szlachtą wyższą i niższą, duchowieństwem i miastami. Począwszy od roku 1295 wszystkie te stany reprezentowane były w Parlamencie.

Dopiero wojny domowe, które zdziesiątkowały starą szlachtę i spustoszyły kraj, spowodowały reakcję na korzyść silniejszej władzy królewskiej, kładącej kres anarchji. Skorzystała z tego nowa dynastja Tudorów (1485—1603), która dzięki reformacji: a) opanowała ogromne dobra duchowieństwa, rozdając je między swych zwolenników', b) utworzyła nową, narazie zawisłą od siebie, arystokrację, c) prowadząc popularną politykę zagraniczną, popierającą rozwój żeglugi i bogacenie się mieszczaństwa, uczyniła na jakiś czas władzę królewską niemal samowładną. Stare średniowieczne instytucje pozostały jednak przy życiu i ze wstąpieniem na tron szkockiej dynastji Stuartów, rozpoczęła się nowa walka pomiędzy tronem i narodem, z której naród wyszedł zwycięsko. Za królowej Elżbiety, ostatniej z Tudorów, zaczęła zarysowywać się wyraźnie tradycyjna odtąd polityka Anglji: a) walka z najpotężniejszem państwem europejskiego kontynentu (narazie z Hiszpanją, w celu wyparcia jej z Niderlandów) i b) rozbudowa floty handlowej i wojennej, oraz (narazie handlowa) polityka kolonjalna. Wcześniej jeszcze (za Henryka VII) widzimy zaczątki polityki socjalnej (specjalny podatek na rzecz ubogich). Z kraju czysto rolniczego stała się Anglja szybko krajem handlowym, powstał i powoli rozwijać się zaczął przemysł; zwolniona z więzów średniowiecznego poddaństwa wiejska ludność poczęła napływać do miast (wielki wzrost Londynu)., własność zaś ziemska przekształciła się w szyb-kiem tempie w ogromne latyfundja, uprawiane przez dzierżawców i coraz częściej eksploatowane przez gospodarkę hodowlaną.

Średniowieczne jeszcze (Wydiffe) tradycje opozycji przeciw supremacji papiestwa, wzmocnione pojawieniem się protestantyzmu i chciwością nowej szlachty na dobra duchowne, ułatwiły Henrykowi VIII. zerwanie z Rzymem; od r. 1531 został król uznany przez duchowieństwo głową kościoła angielskiego, ale rozpętanego ruchu religijnego nie mogły opanować ani władza królewska, ani krótkotrwała (za królowej Marji, 1553—1558) reakcja katolicka. Z kościoła anglikańskiego poczynały wyłaniać się liczne radykalne sekty, które w w. XVII zaważyły i na politycznych dziejach kraju (wojny domowe za Stuartów). Dzieje tej dynastji (1603—1688) wypełniają walki a) między królewskim absolutyzmem a wolnościowemi tendencjami społeczeństwa, b) między oficjalnym kościołem (episkopalnym) i później reakcją katolicką, którym kolejno hołduje dynastja, a radykalnymi ruchami protestanckimi (prezbiter janizm, purytanizm, nonkonformizm). Za Karola I konflikty te doprowadziły do wojny domowej pomiędzy: a) królem a parlamentem, b) parlamentem a jego własną zwycięską nad królem armją, c) Anglją i Szkocją, d) Anglją i Irlandją. Wojny te, ciągnące się przez kilka lat, doprowadziły do pierwszego upadku dynastji Stuartów i ścięcia Karola I-go (1649). Rządy nad Anglją obejmuje armja, a raczej genjalny jej wódz, jeden z największych w historji mężów stanu, OHver Cromwell. Anglja stała się republiką. Cromwell prowadził szereg zwycięskich wojen, tak ze Szkocją i Irlan-dją, jak i z tradycyjnym wrogiem Anglji — Hiszpanją (w przymierzu z Francją), wreszcie z Holandją, jako najpotężniejszem państwem morskiem, stojącem na drodze morskiej ekspansji Anglji. — Rychła śmierć (1658 r.) Cromwella nie pozwoliła ustalić się nowej republikańsko-dyktator -skiej formie rządów. Po jego śmierć* zaczęły się rządy pułkowników armji, które wywołały taką nienawiść, że restauracja dynastji Stuartów stała się koniecznością. Najrozsądniejszy z generałów (Monk) przywołał na tron Karola II. Ten osobiście sympatyczny i popularny, choć rozwiązły