pic 11 06 141531

30 Zbigniew Jarosiński [201

wyrazić inaczej, jak tylko poprzez kategorie literackie. Na poziomie fabuły twórczość ta odznacza się całkowitym zamknięciem w kręgu konwencjonalnych tematów, postaci, typów wydarzeń o literackości wypróbowanej.

Oba rodzaje przeciwstawień stylistycznych pozostają sprzeczne i modelują zdecydowanie odmienne typy literatury popularnej. Można wyodrębnić stosunkowo duże bloki utworów popularnych reprezentujących tylko jeden z nich. Większość utworów jednak (m.in. cytowana powieść Baranowskiego) korzysta i z jednej i z drugiej możliwości, usiłując w różnych miejscach zrealizować obydwie¹³.

Opozycje te są znane. W szczególności szereg pierwszy, odnoszący się do literatury wysokoartystycznej, gromadzi wartości i założenia, z którymi obcujemy na co dzień w praktyce historyków literatury. Toteż chodziło mi raczej o wskazanie na szereg drugi.

¹⁸ Na złożoność językowej organizacji utworu popularnego zwróciła mi uwagę dr A. Okopień-Sławińska. Tekst ten również i w innych miejscach wiele zawdzięcza jej spostrzeżeniom.

LITERATURA POPULARNA I JEJ ODBICIE WE WSPÓŁCZESNEJ PROZIE SŁOWACKIEJ

Zakres tzw. literatury popularnej jest stosunkowo szeroki, a jego granice są zmienne. Z ich ustaleniem łączy się cały szereg problemów. Pierwszy z nich dotyczy zjawiska komunikacji literackiej: popularna intencja autora — zakodowanie „popularności” w strukturze tekstu — odbiorca „trzeciego obiegu”¹. Odrębne zagadnienia stwarza badanie stosunku literatury popularnej do całości kultury masowej w konkretnych ramach historycznych. Jeszcze inny zespół problemów nasuwa się przy badaniu (zarówno synchronicznym, jak diachronicznym) stosunku, jaki zachodzi między literaturą popularną a tzw. literaturą wysoką². Spośród tych kwestii najważniejszą jest rozróżnienie literatury „zdegradowanej” (epigońskiej) i popularnej, przy czym zasadniczą rolę odgrywa w tym rozróżnieniu typ odbiorcy; interesujące są także mechanizmy przechodzenia pewnych dzieł z kręgu wysokiej literatury do popularnej, i na odwrót. Nowe momenty wnosi do tej problematyki komparatystyczny punkt widzenia (różnice, jakie można zaobserwować w zakresie popularnego piśmiennictwa poszczególnych narodów i jego zewnętrzne powiązania z innymi rodzajami sztuki o charakterze popularnym). Sytuację komplikuje dodatkowo aspekt historycznoliteracki (diachroniczna zmienność literatury popularnej). W konkretnym tekście literatury popularnej zbiegają się te rozliczne relacje, a interpretacja badawcza może być uwieńczona powodzeniem tylko wtedy, gdy uwzględni ową wieloaspek-towość; nie chcę jednak podawać w wątpliwość wartości cennych skądinąd analiz jednostronnych.

Ostatnie dziesięciolecia zmieniły wydatnie sytuację literatury popu-

1

   Termin S. Żółkiewskiego z referatu Problemy badań społecznego obiegu literatury, wygł. na XI Konferencji Teoretycznoliterackiej w Juracie, luty 1972 r.

2

   Cenne spostrzeżenia w tym zakresie zawiera rozprawa Z. Jarosińskiego Literatura popularna a problemy historycznoliterackie (w niniejszym tomie).