skanuj0200 (2)

416 NAl KA O ODPOWII DZIAI Nom I MOK MMI

nych szczegółach od jej aktualnej interpretacji. Pokazuje si^ to /.ara/ na pierwszym etapie rozważań, zmierzających do ustalenia poprawnego poje cia aktu bezpośrednio i pośrednio zamierzonego.

Akty bezpośrednio zamierzone i akty pośrednio zamierzone

Celem uchylenia ewentualnych nieporozumień, a także wprowadzenia we właściwy tok rozważań poprzedzić je wypada krótką uwagą o charakterze terminologicznym.

Termin „akt bezpośrednio" oraz „akt pośrednio zamierzony" bywa wśród etyków tomistycznych dwojako rozumiany. Wielu z nich, idąc w tym zresztą za św. Tomaszem, przez akt zamierzony bezpośrednio (votunlańum Jin ■ tum) rozumie pozytywne działanie człowieka, czyli spełnienie określonej czyn ności. Odpow iednio do tego akt pośrednio zamierzony (yoluntarium int/lrt, tum) oznacza w ich języku zaniechanie czynności. W związku z tym na wyrażenie tego. co inni autorzy nazywają aktem bezpośrednio zamierzonym, używają terminu „akt zamierzony w sobie" (yoluntarium in se), natomiast akt pośrednio zamierzony określają za pomocą słów: akt zamierzony w przy czynie (yoluntarium in cauut). Ponieważ chodzi o sprawę czysto umowne) natury, wypada zaznaczyć, że terminy te będą rozumiane inaczej, a mianow i cie zgodnie z praktyką bardziej dziś upowszechnioną między etykami tonu stycznymi.

a) Wstępne wyjaśnienia

Podstawę, na której opiera się interesujące nas rozróżnienie między .<k tami bezpośrednio i pośrednio zamierzonymi, stanowi wieloraka złożoif aktów nakazanych, zwłaszcza zaś aktów zewnętrznych. Była już o tym nu • ■ • przy omawianiu pojęcia przedmiotu aktu i dokonane tam ustalenia ir/« I* • mieć stale przed oczyma (s. 163-164). Obecnie decydującą rolę odgi\ • złożenie tych aktów z dwu zasadniczych elementów: a) z czynnika czv •' wewnętrznego, czyli odpowiedniego zamierzenia woli, oraz b) z czynnik« zewnętrznego, czyli czynności zewnętrznej.

Wskazana wszakże złożoność posiada dalsze rozgałęzienia. Czynnok i bowiem zewnętrzne nic odbywają się w próżni: człowiek działając po/o staje równocześnie w ścisłym kontakcie z innymi ludźmi i istotami mcm zumnymi. które tez są aktywne i których działanie krzyżuje się z d/i.d.i niem człowieka len stan rzeczy w sposób nieuchronny prowadzi doogmm nego komplikowania się skutków czynności zewnętrznych spełnianych pi człowieka. Rzadko ograniczają się one do wąsko zakreślonej sfery tego.»o człowiek chce bezpośrednio osiągnąć. Zazwyczaj sięgają one znacznie d -lej, powodują nie tylko to. co człowiek chce. ale nieraz i to. czego c/łowlok nic chce. czego nie zamierza, niekiedy zaś wręcz wymykają się z pola wi dzenia działającego podmiotu. Krótko mówiąc działanie ludzkie powoduje zazwyczaj wielorakie skutki i ta jego „wieloskulkowość" stwarza problem Z punktu widzenia etycznego rzeczą pierworzędnej wagi jest ustalenie pi zy najmniej najbardziej typowych prawidłowości. Od nich to właśnie zależy sprawczy udział człowieka w zaistniałych skutkach jego aktywności, co oczywiście rzutuje z kolei na stopień jego odpowiedzialności. Dla etyków szczególnie intrygująca jest kwestia, czy i pod jakimi warunkami człowiek może być wolny od odpowiedzialności moralnej za zło fizyczne, które w j.i kiś sposób sprawia.

b) Pojęcia

Po tych wstępnych wyjaśnieniach można już przystąpić do właściwego zadania, jakim jest sprecyzowanie dwu podstawowych pojęć: aktu zamierzonego bezpośrednio oraz aktu zamierzonego pośrednio. Warto przy oka zji zaznaczyć, że w częstym użyciu bywa też skrótowa formuła tych ternu nów. mianowicie zamierzenie bezpośrednie oraz zamierzenie pośrednie

W etyce tradycyjnej pojęcia zamierzenia bezpośredniego i pośredniego formują się w wyniku dalszego rozwinięcia tej analizy fizycznej struktur) aktu ludzkiego, która leży u podstaw zagadnienia moralnej specyfikacji aktów ludzkich. Dlatego też za punkt wyjścia służą dwa już uprzednio usia lone pojęcia. Chodzi tu o pojęcie skutku naturalnego aktu ludzkiego oraz jego skutków ubocznych. Pierwsze z nich determinuje pojęcie przedmiotu aktu. drugie zaś - celu sprawcy czynu.

Zgodnie z przyjętym swego czasu (por. s. 164) określeniem przez sku tek naturalny rozumieć należy ten skutek aktu. do urzeczywistnienia którego zmierza on mocą właściwej sobie wewnętrznej celowośńci.

Natomiast skutki uboczne zostały określone jako ogół tycli skutków, które nie są uwarunkowane wewnętrzną celowością danego aktu. ale możliwe są do zrealizowania przez osobę działającą dzięki doraźnemu układowi czynników zewnętrznych (por. s. 165).

Z tych dwu podanych określeń pojęcie skutku naturalnego nic wymaga dalszego uściślenia pod kątem czekającego nas zadania. Nic można jednak tego samego powiedzieć o skutkach ubocznych. Na razie rozporządzamy tylko ich wstępnym określeniem, które nie wyraża jednak dokładnie jego pełnego znaczenia. Szczególnie nic jest rzeczą jasną, jaki jest bliższy sens terminu ..doraźny układ czynników zewnętrznych". Ten właśnie punki