12000 SCN14 (2)

djużany efekt występuje po urodzeniu w przypadku karmienia dziecka piersią i rzutuje niekiedy na cały dalszy rozwój. Endogenne czynniki pa ragę n etyczne obejmują: (a) wpływ genów właściwych organizmowi maiki, w tym lej części genów, której matka w danej ciąży nie przekazała swemu dziecku - inaczej mówiąc, chodzi tu o czynnik gcnetyczno-konstytiicjonalny matki, czyli pośrednią transmisję wpływu całości genów właściwych tkankom maiki na rozwijające się śród macicznie jej dziecko; (b) wpływ wieku tak matki, jak i ojca na biologiczną wartość ich gamet, szczególnie cytoplazmy jaja: (c) wpływ kolejności ciąż na zmiany organizmu matki, w tym na jej właściwości immunologiczne. Ten ostatni aspekt dotyczy z kolei reakcji odpornościowych matki /. dalszych ciąż, szczególnie na płód pici męskiej (ma on obcy organizmowi matki chromosom Y). Niezgodność genów uzyskanych przez płód od ojca z genami matki (genetyczno -kons I y l ucjon a lny m i jej właściwościami) powoduje formowanie się reakcji obronnych matki, które, zależnie od zestawu genów uzyskanych z danego plemnika ojca, w każdej ciąży mogą być inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i płodu. Tę grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi właściwościami rodziców i płodu, nie jest jednak wynikiem zasadniczych funkcji genów płodu, lecz pośrednim oddziaływaniem konstytucji matki, a więc przede wszystkim oddziaływań cytoplaz-malycznych, można nazwać umownie „obokgcnctyczną'* (jtaragcnetycztiq).

Z omówionymi czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy, w sposób, który trudno rozdzielić w przejawach i efektach, pozagenetyczne wpływy maiki o charakterze biologicznym. Mamy lu na uwadze (a) wpływ metabolizmu matki jako środowiska rozwoju płodu. / którym ma on kontakt w inny sposób niż samodzielny organizm ze środowiskiem zewnętrznym, (b) pourodzeniowy, biologiczny wpływ matki przez karmienie w łasnym mlekiem. Mówiąc o wpływie metabolicznym matki, nic mamy w danym przypadku na uwadze poprzednio omówionych wpływów gc 11 etyczno- ko n styl u cj on a I ny c h. Chodzi lu o te właściwości metabolizmu organizmu matki, które (<i|) powstały pod wpływem środow iska wewnąir/macicz.nego jej matki, a więc kształtowały sic przed jej urodzeniem, (io) formują się pod wpływem oddziaływań środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia, leków przyjmowanych przez matkę, trybu życia itd. w czasie ciąży, a nawet przed zajściem w ciążę. Nie wyklucza się również poszerzonego wpływu środowiska wcwnąlr/maciczncgn matki przyszłej matki (babki) na istniejące wówczas zawiązki jaj tkwiące wewnątrz płodu, jest to więc szansa bezpośredniego wpływu babki na przyszłe jej wnuki na drodze biologicznej. Ten ostatni mechanizm wraz z oddziaływaniem środowiska wewnętrznego matki na córkę stanowi biologiczny pozagene-tyczny tor dziedziczenia po linii żeńskiej. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno, wpływy gcnetyczno-konslyUicjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii żeńskiej ora/, wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają (ryc. 9). Środowisko śródmaciczne matki jest zaś po części środowiskiem zewnętrznym, a po części nieomal środowiskiem wewnętrznym płodu, wiele bowiem substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo swobodnie. Na środowisko wewnętrzne matki wpływa zaś i jej wiek. i liczba poprzednio przebytych ciąż. i warunki oraz tryb życia przed okresem ciąży. Spożywanie mleka matki po urodzeniu przedłuża wpływ matki na drodze oddziaływań głównie hormonalnych. Ten typ oddziaływań po/agenetycznych należy rozumieć jako pewien regulator biologiczny, prowadzący na drodze „przymusu" do formowania się ..nawyków’* metabolicznych płodu.

•w

(^Opisany zespól czynników paragcnclycznych i regulatorów matczynych łącznie (nazywamy stymulatorami i regulatorami, pobudzają one bowiem i regulują pr/chicg rozwoju płodu, a ich wpływ wywiera piętno także na późniejszy przebieg rozwoju na zasadzie pewnych „wymuszonych” nawyków metabolicznych u potomka. Stąd pewna grupa omówionych czynników nazywana jest przymusem matczynym regulującym śród maci czny rozwój płodu.

3.    Czynniki egzogenne. Są lo elementy środowiska otaczającego organizm, których odmienność polega na skali natężenia oddziałującego bodźca, a nieskończona wręcz różnorodność na ilości kombinacji między wspólwyslępującymi elementami. Te czynniki egzogenne, które w danym czasie powodują zmiany przystosowawcze organizmu, nazywane są (czynnikami ekologicznymi. Czynniki środowiska zewnętrznego obejmują poza czynnikami ekologicznymi także ten zakres i zestaw elementów środowiska życia organizmu, do których już dawniej nastąpiło pełne przystosowanie, a więc nie modyfikują one jego właściwości w danym okresie. Rozwój osobniczy jest wynikiem współdziałania czynników genetycznych i środowiskowych. Czynniki środowiskowe warunkują więc realizację programu genetycznego, zależnie od lego, w jakim zestawie i natężeniu występują, czyli w jakim stopniu umożliwiają genetycznie zaprogramowany rozwój. Na przykład składniki pożywienia, które jest elementem środowiska, umożliwiają budowę tkanek. Składniki te po wchłonięciu do krwi są subslratem. który, zależnie od jego ilości i jakości, umożliwia, według planu zawartego w genach, realizację danej struktury. Z tego powodu czynniki egzogenne nazywane są również modyfikatorami rozwoju (nie należy terminu tego mylić z genami modyfikującymi). Ponieważ jednak

(friodyfikatory mogą mieć naturę organiczno biologiczną lub społeczno-ekonomiczną, Rozdzielamy jc. nazywając ie pierwsze modyfikatorami naturalnymi, a te drugie modyfi-(Jwtoranii kulturowymi.

4.    Dyb życia. Rozkład codziennych zajęć: obciążenie wysiłkiem fizycznym i umysłowym. charakter odpoczynku, sen kolejność i czas trwania wymienionych czynności napięcia i relaksu, ich odrębność w poszczególnych porach roku, składają się na d/iala-

31