48195 SCN40

Mówiąc o roli czynników egzogennych już lu warto wspomnieć, że wśród nich należy wyróżnić wc\vnatrzrodzinne i istniejące poza rodziną. Stwierdzono bowiem istotny wpiyw na rozwój inteligencji (zdolności poznawczych mierzonych testem Ruvena itp.) takich czynników wewnątr/rodzinnyeh, jak zawód i wykształcenie rodziców, podczas gdy brak jest zależności od takich czynników zewnętrznych względem rodziny, jak środowisko szkolne czy miejsce zamieszkania.

.........-..... ' -------------------------]

Reasumując można stwierdzić, ze wiek rodziców i kolejność ciąż wpływają na

rozwój kolejnego płodu W;ąze się to zarówno z wartością wytwarzanych gamet, jak również zmianami środowiska śi ódmacicznego matki, zmianami warunków było* wych. wreszcie wpływami wychowawczymi rodziców.

Wiek matki wiąże się z występowaniem błędów w przekazywaniu informacji genetycznej potomstwu. Powyżej 35 roku życia wraz z wiekiem rodziców narasta częstość występowania nieprawidłowego rozejścia się chromosomów w czasie mojozy i mutacji w komórkach rozrodczych. Prowadzi to do występowania wad genetycznych u potomstwa (szczególnie dobrze jest to udokumentowane odnośnie do zespołu Down.-:). Pewne wady powstałe w ten sposób ujawn.ają się jednak dopiero w niesprzyjających warunkach środowiska wewnętiznego matki, co jest odrębnym, aczkolwiek współdziałającym mechanizmem wpływu organizmu matki.

Ten ostatni efekt ujawnia się również w postaci wad rozwojowych i opóźnień wzrastania oraz dojrzewania fizycznego i umysłowego.

Optymalne warunki środowiska wewnętrznego matki oraz prawidłowego przekazu informacji genetycznej występują ok. 25 32 roku życia kobiety i 30-35 roku życia męzczyzny oraz w czasie drugiej i trzeciej ciąży. Zo ?wy czaj kolejne .cią/e trwają dłużej, a noworodki z nich urodzone mają większą rnasę urodzeniową. Ogól nie rzecz biorąc, dzieci urodzono z poszczególnych ciąż różnią się pod względem wielu cech fizjologicznych, psychomotorycznych oraz rozwoju umysłowego.

Czynniki egzogenne (modyfikator)')

Wielu badaczy w różnicach genetycznych dopatruje się przede wszystkim przyczyn odmienności między ludźmi, inni skłonni są przyczyny tego stanu rzeczy widzieć głównie we wpływach środowiska. Wspominaliśmy już, że rozwój onlogenctyczny jest stałym procesem przystosowywania się do zmiennych przecież warunków środowiskowych. .Środow isko zaś jest głównym twórcą (demiurgiem) wszelkiej zmienności, ono bowiem wyzwala mutacyjną zmienność materiału genetycznego i ono jest probierzem selekcjonującym go. Działanie czynników środowiskowych przy genetycznym /.różnicowaniu właściwości poszczególnych organizmów prowadzi do przeżycia tych osobników, którzy mają cechy najbardziej odpowiednie (stosowne) do danych warunków życia. Przykładem może być odwrotna zależność tempa rozwoju niemowlęcia w stosunku do stanu noworodka, występowanie i skutki wybiórczego doboru pozytywnego w dużych populacjach, a negatywnego w populacjach małych, tendencja wyrównywania do wiel-

kości średniej w populacji itd. Tc mechanizmy samosterowania są w rzeczywistości współgrą czynników genetycznych i środowiskowych.    |! i

W procesie ewolucji człowieka od pana d stu tysięcy lal ustabilizował się zukresznuenności genetycznej w skali gatunku Homo sapiens. Co najmniej od JO tysięcy lal (od neolitu), imi: z osiadłym trybem życia, znacznemu ograniczeniu uległ dobor naturalny.; selekcjonujący osobników biologicznie najlepiej przystosowanych do poszczególnych ekosystemów. Od tysięcy lat człowiek przystosowuje sic do warunków środowiska głównie przez zachowaniu kuli itrowe, ograniczając w ten sposób zmiany biologiczne swego ciała. Została więc znacznie zmniejszona rola selekcji (wybiórczej umieralności ze względu na posiadane geny) Od neolitu zmniejszały się też różnice (enutypowc między populacjami ludzkimi, w związku z tym. że warunki panujące w różnych rolniczych osadach ludzkich ułegu/y upodobnieniu >» stosunku do /uprzedniego wędrownego trybu życia i zróżnicowanych jego wanmków wśród hord łowców i zbieraczy: Jednak wraz z tworzeniem się miast, od kilku tysięcy lat, a szczególnie tul średniowiecza, nasię-powało rozw arstwianie się ludności miejskiej w związku z /wdziałem zawodom ni i klasowym. Wraz z tym narastały różnice między ludźmi w rantach populacji. X rozwojem cywilizacji miej-sko-przemysłowej. warunki życia na tyle uległy upndtdmiciuu. że rozwijające się niemowlęta w pewnym stopniu upodobniają się fenotypowo do siebie. Współczynnik zmienności w okresie pierwszych kilku lui życia ulega zmniejszeniu: p noworodka odzwierciedlił on różnice genety-^eate.\]Vzerknięciu ze zunifikowanymi warunkami życia zmienność (cnotypowa ulega zmniejszeniu, bardziej w warstwach zamożnych niż w ułMigich. w krajach rozw iniętych gos/fotlanzo niż rozwijających się. II ’ okresie dojrzewania płciowego, gdy znów czynniki genetyczne na drodze sterowania neurohormonalnego odgrywają dominującą rolę, zmienność w /H>pnlacji sic powiększa, ale po okresie pokwitunia ponownie ulega zmniejszeniu »»’ wyniku podobny eh warunków żyda iv /topułacjach cywilizowanych. Współczesne różnice warunków życia wynikające z uprawianego zawodu i warstwy społecznej są mniejsze niż te. w iakith kształtowała się setki tysięcy lat temu biologiczna różnorodność t: łowicka.

Aby w pełni zrozumieć złożoność tej interakcji, należy sobie uzmysłowić, że genetycznie uwarunkowany przebieg rozwoju jest stale modyfikowany przez czynniki środowiskowe co najmniej na następujących poziomach:

UJJSynte^enzyiiióĄ, które wprawdzie są jak najściślej genetycznie uwarunkowane, ich składniki jednak są pochodzenia środowiskowego stąd niedobór danych elementów w środowisk u lub zakłócenia we wchłanianiu mogą wpłynąć na przebieg procesów poczynając od poziomu submolckularnegu i molekularnego.

(2) Oddziaływania substratów pochodzących i żywności na przejawianie się genów (ich ekspresję).

^3) Wzajemnej informacji genetycznej sąsiednich komórek lub tkanek, które stn-nowią“d1a siebie środowisko zewnętrzne ••• tak więc zmiany zachodzące w jednych komórkach mogą wpływać na inne komórki, bodziec środowiskowy działający lokalnie . wywołuje zazwyczaj wygaszane lub wzmacniane zmiany w okolicach sąsiednich.

4) Hormonalno-mctabolicznych oddziaływań na błony komórkowe i wprost lub . pośrednio wywołanych zmian wewnątrz komórki oraz zmian aktywności funkcjonalnych zespołów genów (np. operonów). które są wywołane zmianami zachodzącymi w środowisku zewnętrznym.

h 5X.Funkcjonalnych i strukturalnych zmian tkanek i narządów, związanych ze skła-•;dem chemicznym i warunkami fizycznymi otaczającego środowiska oraz trybem życia. Jp'f6) Integracyjnych zmian przystosowawczych organizmu jako całości.

121