Odrodzenie 1450(55) - 1622 - epoka odkryć

Przyczyny odrodzenia:

• wyprawy krzyżowe

• odkrycie Ameryki

• teoria Kopernika

• wynalezienie druku

skutki odkryć:

• wzbogacenie się miast na szlakach handlowych (Wenecja)

• wyodrębnienie stany mieszczańskiego

• powstanie zalążków ustroju kapitalistycznego (manufaktury)

• zanik drabiny feudalnej

• nowy pogląd na świat: „Człowiekiem jestem” Terencjusza

• sprzeciwienie się dogmatom Kościoła

• podróże po Europie, dążenie do wykształcenia

• budowanie się krytycyzmu, patriotyzmu i humanizmu

• wrażliwość na niesprawiedliwość społeczną

• rola przyrody

• wiara w ludzki rozum, wpływ kultury antycznej

• świecki charakter sztuki starożytnej (wzory antyczne), sztuka tworzona jest dla człowieka

Geneza polityczna:

• stopniowa utrata władzy politycznej przez Kościół, który pozostaje jako ośrodek religijny

• Pierwsze przejawy reformacji

Czechy - husycyzm, Anglia - anglikanie, Niemcy - luteranizm, Francja - hugenoci, Szwajcaria - kalwini, Polska - arianie

• wzmocnienie władzy świeckiej w Europie

Odrodzenie obejmowało 3 prądy:

• renesans - określenia w kulturze, sztuce i filozofii

• humanizm - w literaturze prąd stawiający człowieka w centrum

• reformacja - w religii, przekształcenie doktryn i praktyk Kościoła

Geneza kulturowa:

• specyficzna kontynuacja „jesieni średniowiecza”

• pogłębienie wiedzy o starożytności, wiedza o kulturze antycznej

• popularność nauk humanistycznych

• powstanie uniwersytetów

Filozofia epoki i jej wpływ na światopogląd ludzi:

• kontynuacja tomizmu i franciszkanizmu

• stosowanie filozofii antycznej, stoicyzmu i epikureizmu

• filozofia eklektyczna czyli niejednolita

• głównym prądem epoki jest humanizm

Założenia humanizmu:

Hasło Terencjusza: Homo sum et nil humanum alienum ad me esse puto

Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce

• człowiek w centrum zainteresowania

• wszechstronność zainteresowań życiem politycznym, miłością, pięknem

• zainteresowanie się kulturą antyczną, sięganie do źródeł kulturowych

• twórczość w języku ojczystym

Ideały humanizmu:

• antropocentryzm zamiast teocentryzmu

• „Carpe diem” zamiast „Memento mori”

• „nic co ludzkie...” Terencjusza - zachwyt nad pięknem ciała i życiem wewnętrznym

• piękno przyrody

• kult sławy

• wyobrażenie Boga nie karzącego lecz genialnego artysty i dawcy dobra ludzkiego

Filozofia renesansowa:

• humanizm

• empiryzm - przeciwstawia się średniowiecznej scholastyce; do poznania dąży się przez doświadczenie; twórcą był Franciszek Bacon

• irenizm - twórcą był Erazm z Roterdamu; odrzucenie wojny i nienawiści (pokój), stąd też powstanie utopii (Tomasz Moore „Utopia”) o idealnym państwie i idealnym władcy (Machavelli „Książe”)

Dzięki filozofii wykształcił się krytycyzm i demokratyzacja w myśli etyki.

Cechy kultury epoki oświecenia:

1. Kultura odrodzenia w opozycji do kultury średniowiecznej.

2. Przeniesienie antycznego ideału piękna i jego znaczenie we wszystkich dziedzinach sztuki.

3. Antropocentryzm - człowiek ośrodkiem i celem wszechświata; budowa pałaców, powstanie muzyki świeckiej; powrót do antycznego kanonu piękna, symetrii, jasności, harmonii, mentalności.

4. Cechy architektury renesansowej i jej zabytki:

• symetria, wielość okien, harmonia, prostota

• Budowle renesansowe we Włoszech: Bazylika św. Piotra, Pałac Medyceuszy we Florencji

Literatura renesansowa:

• nawiązanie do antyku

• krytycyzm

• afirmacja życia

• gatunki:

• religijne: apokryfy, misteria, moralitety, kazania, pieśni

• świeckie: pieśni miłosne, liryka prowansalska, epika rycerska, utwory biesiadne, fraszki

Na zachodzie odrodzenie zapoczątkowali:

• Dante Alighieri 1265 - 1321

• Petrarka 1304 - 1347

• Jan Boccacio 1313 1375

• Erazm z Roterdamu - Holandia

• Wiliam Szekspir - Anglia

• Franciszek Rabelass - Francja

• Michał Anioł 1475 - 1564

• Rafał Santi 1483 - 1520

• Leonardo da Vinci 1452 - 1519

Dante Alighieri - poeta z Florencji

1. Kontynuator postępowych osiągnięć średniowiecza

2. Boska komedia to suma średniowiecznej wiedzy filozoficznej, w której dał obraz walki pomiędzy feudałami a wzbogaconym mieszczaństwem: gibelinami a gwalfami

3. Pisał w języku narodowym

1„Boska komedia” składa się z 3 części: „Czyściec”, „Piekło”, „Raj”, każda po 33 pieśni.

Wergiliusz i Bice oprowadzają poetę po wszechświecie. Człowiek poznaje zło i dobro. Pragnie odrodzić moralnie świat. Wszystkich przeciwników politycznych skazał Dante na męki piekielne. Celem Dantego było ukazanie człowiekowi możliwości odrodzenia moralnego, oczyszczenia z win, a taką szansę stwarza miłość (humanizm).

Petrarka- poeta prozaik, twórca sonetów „Do Laury” (kobieta idealna). Pisał wiersze miłosne i refleksyjne, w języku włoskim i w klasycznej łacinie. Wzorował się na Horacym.

Boccacio - Poeta prozaik, napisał „Dekameron” zawierający 100 nowel o tematyce miłosnej w nastroju pogodnym, wesołym i frywolnym; opowiadanie „Sokół”

Cervantes - romans pasterski „Galatea”, a najbardziej znany to „Don Kichot”, który stał się synonimem nie życiowego idealisty.

Kalimach - nauczyciel króla Jana Olbrachta

Szekspir -

„Makbet”- dramat o mechanizmie władzy

• krytyka władców feudalnych

• zdemaskowanie zbrodnii

• żądza władzy bez względu na dobro narodu

• antymonarchizm

• szekspirowska koncepcja losów ludzkich - pisarz twierdził, że kształtowanie się losów człowieka zależy od istniejącej sytuacji historycznej

Makbet jako utwór antyfeudalny: ukazał zbrodnię, intrygi, jako metodę zdobywania władzy oraz tyranię jako metodę jej sprawowania.

Dramat antyczny	Dramat szekspirowski
zasada 3 jedności	złamanie 3 jedności - zachowanie akcji
fabuła mitologiczna	fabuła historyczna
podział na epeisodia i stasimona	podział na akty i sceny
małe ilości postaci	duża ilość postaci
chór w roli komentatora wydarzeń	brak chóru
czystość gatunkowa	wprowadzenie elementu komediowego
o losach decyduje przeznaczenie (fatum , mojra)	indywidualizm, bohater sam kształtuje swój los
jednolitość psychiczna	złożoność psychiczna postaci
realizm	fantastyka, nastrój, rola przyrody
jednolitość	zmienność nastroju, szybkość akcji
język potoczny	język pełen ozdób retorycznych

Jan Kochanowski - II pokolenie twórców

1. okres studiów

2. okres dworski

3. okres czarnoleski

Twórczość:

1. fraszki (błahostki): krótki utwór wierszowany wyniesiony z antycznego epigramatu

• autobiograficzne

• autotematyczne

• filozoficzne

• obyczajowe

• filozoficzno-refleksyjne

• miłosne

• patriotyczne

2. pieśni:

V „O spustoszeniu Podola”

IX - nieuleganie namiętności, stoicyzm i epikureizm w jednym, rozumne korzystanie z uciech życia

XXIV - nawiązanie do antyku, epikureizm i stoicyzm, parafraza „Ody do mecenasa” Horacego

XII - utwór ma charakter refleksyjny, pierwsze wersy o sławie i cnocie, której nie można kupić

„Czego chcesz od nas Panie” - pochwała Boga

„Serce rośnie” - zmiana pór roku radością podmioty lirycznego, szczęście, refleksja nad tym jak żyć aby być szczęśliwym

„Pieśń świętojańska o Sobótce” - cykl 12 pieśni śpiewanych przez 12 panien,

pieśń panny XII - jest to parafraza utworu Horacego „Wsi spokojna wsi wesoła”, życie na wsi daje radość, arkadia, sielanka, idealizacja obrazu

pieśń panny VI - ukazuje wieś w okresie żniw i suszy, przewaga opisów krajobrazu nad opisami ludzi, podmiot liryczny raz jest współ wykonawcą a raz obserwatorem, uprawdopodobniony obraz arkadyjski

Idealny wzorzec osobowy to oracz.

3. dramat:

„Odprawa posłów greckich” - wystawiono 12 stycznia 1578 na ślubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, na weselu obecni byli posłowie i para królewska, sztuka powstała prawdopodobnie 1565-6, nie jest to więc tekst okolicznościowy co świadczy o uniwersalizmie utworu, nawiązaniem do antyku jest sama forma: dramat (nie ma Exodosu i Paradosu), wykorzystanie mitu i „Iliady” jako źródła mitu, Troja może symbolizować każde państwo i miasto, główny problem to odpowiedzialność jednostki za państwo, zestawione są dwie postawy: Aleksandra (Parysa) i Antenora. Parys jest partia wojny, chce zatrzymać Helenę nie licząc się z losem państwa. Po przegranej Antenora w rodzie jest on do końca wierny ojczyźnie.

Ważne są wypowiedzi chóru: „Ci, którzy Rzeczpospolita władacie...”

Cechy:

• zachowanie 3 jedności

• postać posłańca, który właściwie gra kilka ról

• uniwersalizm

4. treny: utwór antyczny, oddaje żal po śmierci. Bohaterem trenów Kochanowskiego jest dziecko co jest ewenementem (oprócz Urszulki bohaterem jest też ojciec Kochanowskiego). 1578(9) umiera Urszula a później jej siostra Helena, wcześniej Ojciec i brat Kacper, jest to okres załamania wartości przekazanych w pieśniach

Tren I - pierwiastek antyczny w bezpośrednim zwrocie do twórców antycznych; Urszula - ptaszek zabity przez smoka

Tren V - Urszula - Oliwka, postać Persefony (antyk)

Tren VI - porównanie Urszula - Safona; Urszula była dziedziczką talenty Kochanowskiego, Postać Urszuli jest udoroślona

Tren IX - wyraz kryzysu, wzrastająca żałość, rozum i zwątpienie w niego

Tren X - wyraz kryzysu, łańcuch pytań „Gdzie jesteś Urszulo..”, odwołanie do różnych wyobrażeń filozoficznych o życiu po śmierci; „Gdziekolwiek jesteś jeśli jesteś..” - zwątpienie w religię

Tren XI - fraszka „O cnocie” jest nic nie warta, pobożność jest zła, nie warto być dobrym, negacja optymizmu

Tren XIX - (sen) ukazuje się Kochanowskiemu jego zmarła matka z Urszulą na rękach, śmierć Urszulki była dla niej samej dobra, uchowała ją przed smutkami życia, wartości renesansu mogą pomóc w cierpieniu

5. „Psałterz Dawidów” - zaczęty w 1571, wydany 1579. Tłumaczenie psalmów, połączenie chrześcijaństwa i antyku; Bóg gromowładny, Bóg jako ojciec wszystkich ludzi; pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe podkreślają emocjonalny charakter wypowiedzi; Psalmy to właściwie parafrazy, teksty o wysokiej wartości artystycznej

Religijność poety to nie tylko tolerancja, ale także poszukiwanie zgody pomiędzy różnorodnymi systemami teologicznymi i filozoficznymi.

Kochanowski to poeta - humanista, wielostronna twórczość pod względem tematyki i formy.

Mikołaj Rej

„Krótka rozprawa między 3 osobami: panem, wójtem i plebanem” - wydane w 1543 pod pseudonimem Ambroży Korcz - Obrożek. Ukazany jest obraz (smutny) Rzeczypospolitej [literatura społeczna]

„Wizerunek własny - żywot człowieka poczciwego” - 1558 - nawiązanie do twórczości antycznej; pierwsza próba wyłożenia poglądu na świat ze stanowiska świeckiego

„Zwierzyniec” - zbiór 8 wersowych epigramatów, galeria ówczesnego życia politycznego i kulturalnego (wzory, anegdoty, przykłady)

„Żywot człowieka poczciwego” - utwór składa się z 3 ksiąg, które ukazują 3 okresy życia człowieka: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały, starość. Księga I rozważa problem wychowania dzieci, II wybór stanu i obowiązków z tego płynących, III problemy etyczne widziane z perspektywy eschatologicznej (zza grobu)

Człowiek wpisany jest w naturę i rozumnie czerpie z niej korzyści, jest ogniwem w biologicznym cyklu nieustannego odnawiania. Kluczem do zrozumienia życia jest zrozumienie, że życie człowieka związane jest z ziemią, jej uprawą i prawami.

Styl: występują zwroty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, paralelizm szyków składniowych [czyli powtarzanie danych wyrazów i ich ciągłym rozszerzaniu w następnym powtórzeniu]

Publicystyka renesansowa:

1. Andrzej Frycz - Modrzewski - „O poprawie Rzeczypospolitej” - problem nierówności obywatela wobec prawa

2. Piotr Skarga - „Kazania sejmowe” - wydane w 1597 w większym zbiorze „Kazania na Niedzielę i święta całego roku”; jest to traktat polityczny;

Choroby Rzeplitej:

• brak miłości ojczyzny

• spory wewnętrzne

• tolerowanie herezji

• słaba władza króla

• zły system prawny

• grzechy i złości jawne

W kazaniu II Ojczyzna ukazana jest jako matka z tymi chorobami lub jako tonący okręt; obywatele dostawali wszystko a sami nie dawali nic. Antyteza [ długie zdanie a następnie negujące je krótkie]

Odwołania do Biblii

3. Sęp Szarzyński - „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem światem i ciałem” - obraz świata i człowieka, który jest wątły, rozdwojony w sobie.

---