Odrodzenie 1506 - 1622 - epoka odkryć

Przyczyny odrodzenia:

• wyprawy krzyżowe

• odkrycie Ameryki

• teoria Kopernika

• wynalezienie druku

skutki odkryć:

• wzbogacenie się miast na szlakach handlowych (Wenecja)

• wyodrębnienie stany mieszczańskiego

• powstanie zalążków ustroju kapitalistycznego (manufaktury)

• zanik drabiny feudalnej

• nowy pogląd na świat: "Człowiekiem jestem" Terencjusza

• sprzeciwienie się dogmatom Kościoła

• podróże po Europie, dążenie do wykształcenia

• budowanie się krytycyzmu, patriotyzmu i humanizmu

• wrażliwość na niesprawiedliwość społeczną

• rola przyrody

• wiara w ludzki rozum, wpływ kultury antycznej

• świecki charakter sztuki starożytnej (wzory antyczne), sztuka tworzona jest dla człowieka

Geneza polityczna:

• stopniowa utrata władzy politycznej przez Kościół, który pozostaje jako ośrodek religijny

• Pierwsze przejawy reformacji

• Czechy - husycyzm,

• Anglia - anglikanie,

• Niemcy - luteranizm,

• Francja - hugenoci,

• Szwajcaria - kalwini,

• Polska - arianie

• wzmocnienie władzy świeckiej w Europie

Odrodzenie obejmowało 3 prądy:

• renesans - określenia w kulturze, sztuce i filozofii

• humanizm - w literaturze prąd stawiający człowieka w centrum

• reformacja - w religii, przekształcenie doktryn i praktyk Kościoła

Geneza kulturowa:

• specyficzna kontynuacja "jesieni średniowiecza"

• pogłębienie wiedzy o starożytności, wiedza o kulturze antycznej

• popularność nauk humanistycznych

• powstanie uniwersytetów

Filozofia epoki i jej wpływ na światopogląd ludzi:

• kontynuacja tomizmu i franciszkanizmu

• stosowanie filozofii antycznej, stoicyzmu i epikureizmu

• filozofia eklektyczna czyli niejednolita

• głównym prądem epoki jest humanizm

Założenia humanizmu:

Hasło Terencjusza:

Homo sum et nil humanum alienum ad me esse puto
Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce

• człowiek w centrum zainteresowania

• wszechstronność zainteresowań życiem politycznym, miłością, pięknem

• zainteresowanie się kulturą antyczną, sięganie do źródeł kulturowych

• twórczość w języku ojczystym

Ideały humanizmu:

• antropocentryzm zamiast teocentryzmu

• "Carpe diem" zamiast "Memento mori"

• "nic co ludzkie..." Terencjusza - zachwyt nad pięknem ciała i życiem wewnętrznym

• piękno przyrody

• kult sławy

• wyobrażenie Boga nie karzącego lecz genialnego artysty i dawcy dobra ludzkiego

Filozofia renesansowa:

• humanizm

• empiryzm - przeciwstawia się średniowiecznej scholastyce; do poznania dąży się przez doświadczenie; twórcą był Franciszek Bacon

• irenizm - twórcą był Erazm z Roterdamu; odrzucenie wojny i nienawiści (pokój), stąd też powstanie utopii (Tomasz Moore "Utopia") o idealnym państwie i idealnym władcy (Machavelli "Książe")

Dzięki filozofii wykształcił się krytycyzm i demokratyzacja w myśli etyki.

Cechy kultury epoki oświecenia:

1. Kultura odrodzenia w opozycji do kultury średniowiecznej.

2. Przeniesienie antycznego ideału piękna i jego znaczenie we wszystkich dziedzinach sztuki.

3. Antropocentryzm - człowiek ośrodkiem i celem wszechświata; budowa pałaców, powstanie muzyki świeckiej; powrót do antycznego kanonu piękna, symetrii, jasności, harmonii, mentalności.

4. Cechy architektury renesansowej i jej zabytki:

• symetria, wielość okien, harmonia, prostota

• Budowle renesansowe we Włoszech: Bazylika św. Piotra, Pałac Medyceuszy we Florencji

Literatura renesansowa:

• nawiązanie do antyku

• krytycyzm

• afirmacja życia

• gatunki:

• religijne: apokryfy, misteria, moralitety, kazania, pieśni

• świeckie: pieśni miłosne, liryka prowansalska, epika rycerska, utwory biesiadne, fraszki

Na zachodzie odrodzenie zapoczątkowali:

• Dante Alighieri 1265 - 1321

• Petrarka 1304 - 1347

• Jan Boccacio 1313 1375

• Erazm z Roterdamu - Holandia

• Wiliam Szekspir - Anglia

• Franciszek Rabelass - Francja

• Michał Anioł 1475 - 1564

• Rafał Santi 1483 - 1520

• Leonardo da Vinci 1452 - 1519

Dante Alighieri - poeta z Florencji

1. Kontynuator postępowych osiągnięć średniowiecza

2. Boska komedia to suma średniowiecznej wiedzy filozoficznej, w której dał obraz walki pomiędzy feudałami a wzbogaconym mieszczaństwem: gibelinami a gwalfami

3. Pisał w języku narodowym

"Boska komedia" składa się z 3 części: "Czyściec", "Piekło", "Raj", każda po 33 pieśni.

Wergiliusz i Bice oprowadzają poetę po wszechświecie. Człowiek poznaje zło i dobro. Pragnie odrodzić moralnie świat. Wszystkich przeciwników politycznych skazał Dante na męki piekielne. Celem Dantego było ukazanie człowiekowi możliwości odrodzenia moralnego, oczyszczenia z win, a taką szansę stwarza miłość (humanizm).

Petrarka- poeta prozaik, twórca sonetów "Do Laury" (kobieta idealna). Pisał wiersze miłosne i refleksyjne, w języku włoskim i w klasycznej łacinie. Wzorował się na Horacym.

Boccacio - Poeta prozaik, napisał "Dekameron" zawierający 100 nowel o tematyce miłosnej w nastroju pogodnym, wesołym i frywolnym; opowiadanie "Sokół"

Cervantes - romans pasterski "Galatea", a najbardziej znany to "Don Kichot", który stał się synonimem nieżyciowego idealisty.

Kalimach - nauczyciel króla Jana Olbrachta

Szekspir -

"Makbet"- dramat o mechanizmie władzy

• krytyka władców feudalnych

• zdemaskowanie zbrodnii

• żądza władzy bez względu na dobro narodu

• antymonarchizm

• szekspirowska koncepcja losów ludzkich - pisarz twierdził, że kształtowanie się losów człowieka zależy od istniejącej sytuacji historycznej

Makbet jako utwór antyfeudalny: ukazał zbrodnię, intrygi, jako metodę zdobywania władzy oraz tyranię jako metodę jej sprawowania.

Dramat antyczny	Dramat szekspirowski
zasada 3 jedności	złamanie 3 jedności - zachowanie akcji
fabuła mitologiczna	fabuła historyczna
podział na epeisodia i stasimona	podział na akty i sceny
małe ilości postaci	duża ilość postaci
chór w roli komentatora wydarzeń	brak chóru
czystość gatunkowa	wprowadzenie elementu komediowego
o losach decyduje przeznaczenie (fatum, mojra)	indywidualizm, bohater sam kształtuje swój los
jednolitość psychiczna	złożoność psychiczna postaci
realizm	fantastyka, nastrój, rola przyrody
jednolitość	zmienność nastroju, szybkość akcji
język potoczny	język pełen ozdób retorycznych

Jan Kochanowski - II pokolenie twórców

1. okres studiów

2. okres dworski

3. okres czarnoleski

Twórczość:

1. fraszki (błahostki): krótki utwór wierszowany wyniesiony z antycznego epigramatu

• autobiograficzne

• autotematyczne

• filozoficzne

• obyczajowe

• filozoficzno-refleksyjne

• miłosne

• patriotyczne

pieśni:

V "O spustoszeniu Podola"
IX - nieuleganie namiętności, stoicyzm i epikureizm w jednym, rozumne korzystanie z uciech życia
XXIV - nawiązanie do antyku, epikureizm i stoicyzm, parafraza "Ody do mecenasa" Horacego
XII - utwór ma charakter refleksyjny, pierwsze wersy o sławie i cnocie, której nie można kupić
"Czego chcesz od nas Panie" - pochwała Boga
"Serce roście" - zmiana pór roku radością podmioty lirycznego, szczęście, refleksja nad tym jak żyć aby być szczęśliwym
"Pieśń świętojańska o Sobótce" - cykl 12 pieśni śpiewanych przez 12 panien,
pieśń panny XII - jest to parafraza utworu Horacego "Wsi spokojna wsi wesoła", życie na wsi daje radość, arkadia, sielanka, idealizacja obrazu
pieśń panny VI - ukazuje wieś w okresie żniw i suszy, przewaga opisów krajobrazu nad opisami ludzi, podmiot liryczny raz jest współ wykonawcą a raz obserwatorem, uprawdopodobniony obraz arkadyjski
Idealny wzorzec osobowy to oracz.

3. dramat:

"Odprawa posłów greckich" - wystawiono 12 stycznia 1578 na ślubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, na weselu obecni byli posłowie i para królewska, sztuka powstała prawdopodobnie 1565-6, nie jest to więc tekst okolicznościowy co świadczy o uniwersalizmie utworu, nawiązaniem do antyku jest sama forma: dramat (nie ma Exodosu i Paradosu), wykorzystanie mitu i "Iliady" jako źródła mitu, Troja może symbolizować każde państwo i miasto, główny problem to odpowiedzialność jednostki za państwo, zestawione są dwie postawy: Aleksandra (Parysa) i Antenora. Parys jest partia wojny, chce zatrzymać Helenę nie licząc się z losem państwa. Po przegranej Antenora w rodzie jest on do końca wierny ojczyźnie.

Ważne są wypowiedzi chóru: "Ci, którzy Rzeczpospolita władacie..."

Cechy:

• zachowanie 3 jedności

• postać posłańca, który właściwie gra kilka ról

• uniwersalizm

• treny: utwór antyczny, oddaje żal po śmierci. Bohaterem trenów Kochanowskiego jest dziecko co jest ewenementem (oprócz Urszulki bohaterem jest też ojciec Kochanowskiego). 1578(9) umiera Urszula a później jej siostra Helena, wcześniej Ojciec i brat Kacper, jest to okres załamania wartości przekazanych w pieśniach

Tren I - pierwiastek antyczny w bezpośrednim zwrocie do twórców antycznych; Urszula - ptaszek zabity przez smoka
Tren V - Urszula - Oliwka, postać Persefony(antyk)
Tren VI - porównanie Urszula - Safona; Urszula była dziedziczką talenty Kochanowskiego, Postać Urszuli jest udoroślona
Tren IX - wyraz kryzysu, wzrastająca żałość, rozum i zwątpienie w niego
Tren X - wyraz kryzysu, łańcuch pytań "Gdzie jesteś Urszulo..", odwołanie do różnych wyobrażeń filozoficznych o życiu po śmierci; "Gdziekolwiek jesteś jeśli jesteś.." - zwątpienie w religię
Tren XI - fraszka "O cnocie" jest nic nie warta, pobożność jest zła, nie warto być dobrym, negacja optymizmu
Tren XIX - (sen) ukazuje się Kochanowskiemu jego zmarła matka z Urszulą na rękach, śmierć Urszulki była dla niej samej dobra, uchowała ją przed smutkami życia, wartości renesansu mogą pomóc w cierpieniu

5. "Psałterz Dawidów" - zaczęty w 1571, wydany 1579. Tłumaczenie psalmów, połączenie chrześcijaństwa i antyku; Bóg gromowładny, Bóg jako ojciec wszystkich ludzi; pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe podkreślają emocjonalny charakter wypowiedzi; Psalmy to właściwie parafrazy, teksty o wysokiej wartości artystycznej

Religijność poety to nie tylko tolerancja, ale także poszukiwanie zgody pomiędzy różnorodnymi systemami teologicznymi i filozoficznymi.

Kochanowski to poeta - humanista, wielostronna twórczość pod względem tematyki i formy.

Mikołaj Rej

"Krótka rozprawa między 3 osobami: panem, wójtem i plebanem" - wydane w 1543 pod pseudonimem Ambroży Korcz - Obrożek. Ukazany jest obraz (smutny) Rzeczypospolitej [literatura społeczna]

"Wizerunek własny - żywot człowieka poczciwego" - 1558 - nawiązanie do twórczości antycznej; pierwsza próba wyłożenia poglądu na świat ze stanowiska świeckiego

"Zwierzyniec" - zbiór 8 wersowych epigramatów, galeria ówczesnego życia politycznego i kulturalnego (wzory, anegdoty, przykłady)

"Żywot człowieka poczciwego" - utwór składa się z 3 ksiąg, które ukazują 3 okresy życia człowieka: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały, starość. Księga I rozważa problem wychowania dzieci, II wybór stanu i obowiązków z tego płynących, III problemy etyczne widziane z perspektywy eschatologicznej (zza grobu)

Człowiek wpisany jest w naturę i rozumnie czerpie z niej korzyści, jest ogniwem w biologicznym cyklu nieustannego odnawiania. Kluczem do zrozumienia życia jest zrozumienie, że życie człowieka związane jest z ziemią, jej uprawą i prawami.

Styl: występują zwroty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, paralelizm szyków składniowych [czyli powtarzanie danych wyrazów i ich ciągłym rozszerzaniu w następnym powtórzeniu]

Publicystyka renesansowa:

1. Andrzej Frycz - Modrzewski - "O poprawie Rzeczypospolitej" - problem nierówności obywatela wobec prawa

2. Piotr Skarga - "Kazania sejmowe" - wydane w 1597 w większym zbiorze "Kazania na Niedzielę i święta całego roku"; jest to traktat polityczny;

Choroby Rzplitej:

• brak miłości ojczyzny

• spory wewnętrzne

• tolerowanie herezji

• słaba władza króla

• zły system prawny

• grzechy i złości jawne

W kazaniu II Ojczyzna ukazana jest jako matka z tymi chorobami lub jako tonący okręt; obywatele dostawali wszystko a sami nie dawali nic. Antyteza [ długie zdanie a następnie negujące je krótkie]

Odwołania do Biblii

3. Sęp Szarzyński - "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem światem i ciałem" - obraz świata i człowieka, który jest wątły, rozdwojony w sobie.

---