52007 Śliwerski1

156 tom pierwszy Podstawy nauk o wychowaniu

niedoskonałość polega właśnie na tym, że może i musi sam je sobie stworzyć. Nie jest również determinowane środowiskowo, gdyż środowisko otaczające człowieka jest przez niego eksplorowane i interpretowane. Z tego wynika, że kategoria determinacji genetycznej jest równie mało przydatna do określenia indywidualnych możliwości praktyki pedagogicznej, co kategoria determinacji środowiskowej do określenia jej aspektów społecznych. W miejsce pojęcia determinacji genetycznej w argumentacji pedagogicznej pojawia się raczej zasada podatności na kształcenie, a w miejsce pojęcia determinacji środowiskowej zasada wezwania do samodzielności.

Po wskazaniu na wstępie na historyczny kontekst powstania obu konstytutywnych zasad myślenia i działania pedagogicznego, należy przedstawić same zasady i pokazać, jak one odpowiadają na pytanie o równość i nierówność ludzi, nierozerwalnie związane z rozwojem współczesnego społeczeństwa obywatelskiego.

I 3.3.1.2. Zasada podatności na kształcenie jako przeznaczenie człowieka do re-ceptywnej i spontanicznej cielesności, wolności, historyczności i werbalności

W §1 swego późnego dzieła Umriss padagogi-scher Vorlesungen (Zarys wykładów pedagogicznych) Jan Fryderyk Herbart, jeden z twórców klasycznej pedagogiki, stwierdza: „Podstawowym pojęciem pedagogiki jest ukształcalność wychowanka”⁷². Pod pojęciem podatności na kształcenie Herbart nie rozumiał uwarunkowanej genetycznie determinacji przeznaczenia człowieka, lecz „ukształcalność woli do życia moralnego”. Moralności nie definiował jako obszaru ludzkiego działania egzystującego obok innych obszarów, lecz jako cały cel człowieka i wychowania⁷³. Z tego względu możemy powoływać się na Herbarta, przywołując w dalszej części jego pojęcie „ukształcalności woli do życia moralnego” jako przeznaczenie człowieka do współuczestniczenia w całościowej praktyce ludzkiej, a tym samym jako podatność na kształcenie w kierunku receptywnej i spontanicznej cielesności, wolności, historyczności i werbalności ludzkiej praktyki.

Używając pojęcia podatności na kształcenie, już Herbart zwracał się przeciwko ideologiom mówiącym o fatalistycznej determinacji środowiskowej i genetycznej ludzkiego przeznaczenia: „Systemy filozoficzne, przyjmujące totalizm albo wolność transcendentalną, same się z pedagogiki wyłączają. Nie mogą one bowiem bez popadnięcia w niekonsekwencję przyjąć pojęcia ukształcalności, którego cechą jest przechodzenie od nieokreśloności do stałości”⁷⁴. Do tego nie służy pojęcie cech wrodzonych, które wypiera pedagogiczną praktykę jako epizod konstytuujący proces stawania się człowiekiem i zakłada dookreślenie człowieka poprzez tak zwane wrodzone naturalne predyspozycje - niezależnie czy są to predyspozycje do dobrego czy złego, predyspozycje poznawcze, afektywne, pragmatyczne, czy predyspozycje do szczególnego działania. Natomiast zasada podatności na kształcenie wyraźnie uznaje możliwość dookreślenia człowieka poprzez praktykę pedagogiczną, obierając nieokreśloność ludzkich predyspozycji za punkt wyjścia odpowiedzialności pedagogicznej. W odróżnieniu od pojęcia predyspozycji, podatność na kształcenie nie oznacza wstępnie danej genetycznej określoności przeznaczenia człowieka ani również wstępnie danej określoności jednostek dorastających zgodnie z potencjalnym wpływem środowiska. Podatność na kształcenie nie jest również cechą wychowanków w rozumieniu monologicznych teorii uczenia się i rozwoju, taką jak określoność sytuacji, środowiska czy położenia klasowego. Podatność na kształcenie jest raczej zasadą interakcji pedagogicznej, zasadą relacji odnoszącą się do praktyki pedagogicznej

⁷²    J. F. Herbart, Pisma pedagogiczne, red. B. Nawroczyński, przel. B. Nawroczyński, T. Stera, Wrocław: Ossolineum 1967, s. 24.

⁷³    Por. ibidem; por. także G. Buck, Herbarts Grundlegung der Pddagogik, Heidelberg: Winter 1985; W. Bóhm, Bild-samkeit und Bildung, „Vierteljahresschrift fur wissenschaftliche Padagogik” 1988, nr 64, s. 395—415.

⁷⁴    J. F. Herbart, Pisma..., s. 24. Herbartowskie zrównanie twierdzeń filozofii transcendentalnej o myślnym charakterze człowieka (Kant) i o wolnej autonomii Ja (Fichte) z założeniami genetycznej determinacji jest w efekcie nieuzasadnione. Nawiązuje ono do jego krytyki filozofii transcendentalnej i wskazuje na problem zapośredniczania filozofii transcendentalnej i empirii. Por. J. F. Herbart, Systematische Pddagogik, red. D. Benner, t. 1, s. 34—40, t. 2, s. 146-153.