56301 PICT5858

różnych kategorii zachowania się. Chodzi o to, aby można było wybrać spośród nich tylko najbardziej typowe dla danego zachowania się'.

W psychologii istnieje dziś cały szereg dobrze opracowanych schcduł obserwacyjnych, które mogą okazać się przydatne także w badaniach pedagogicznych. Należy do nich tn.in. zestaw kategorii zachowania się, skonstruowany przez J. Withalla (1949, s. 347-361). Zestaw ten uwzględnia reakcje werbalne nauczycieli, tj. ich wypowiedzi ustne podczas zajęć z uczniami Wychodzi się tu z założenia. że większość zdarzeń w klasie ma swe bezpośrednie źródło w ustnych wypowiedziach nauczycieli. Stąd też - zdaniem J Withalla - odnotowując te wypowiedzi. można poznać wszystkie niemal istotne zdarzenia, jakie mają miejsce w klasie. Schcduła ta obejmuje siedem różnych kategorii. Inny ciekawy zestaw kategorii podaje F.G. Comell i jego współpracownicy (por. L.M. Smith, B. Mudgins, 1965. s. 176-284). Dotyczy on zachowania się w klasie zarówno nauczycieli, jak i uczniów. Obejmuje także ważne dziedziny życia szkolnego klasy, m.in. takie jak: _ wspomaganie uczniów przez nauczyciela ze względu na ich różnice indywidualne;

- różne procesy i zjawiska grupowe, jak praca zespołowa, przywództwo, interakcja;

zakres podejmowanych inicjatyw przez uczniów; przejawy różnorodnej aktywności nauczyciela i uczniów;

—    styl pracy nauczyciela na lekcji;

—    atmosfera klasy jako bezpośrednie następstwo zachowania się nauczyciela;

—    atmosfera klasy jako bezpośrednie następstwo zachowania się uczniów. Każda z uwzględnionych dziedzin jest odpowiednio skategoryzowana i zawiera od 10 do 23 kategorii.

Warto zasygnalizować w tym miejscu również scheduły obserwacyjne sporządzone przez H.H. Andersona i N.A. Flandcrsa. Pierwsza z nich służy scharakteryzowaniu nauczyciela jako kierownika i organizatora klasy szkolnej (por. W.D. Wall, 1960, s. 291-294), a druga analizie interakcji w klasie szkolnej (por. S. Micszalski, 1984). Na specjalną uwagę zasługuje także schcduła obserwacyjna skonstruowana przez R.F. Balcsa (1966). Również i ona ma na celu ułatwienie obserwowania procesów interakcji w grupie, w tym także w klasie szkolnej (por. R. Mayntz i inni. 1985. s. 121 125). Ciekawą schcdułę obserwacyjną, dotyczącą klasy szkolnej jako grupy społecznej, można znaleźć w książce Mary A. Bany

■ Udanym przykładem konsiniowania scheduły obserwacyjnej może być m.in. przygotowanie jej przez J.F.. Morsha (1955), który w poszukiwaniu operatywnego narzędzia badawczego zredukował 160 zgromadzonych i opracowanych uprzednio kategorii zachowania się do zaledwie kilkudziesięciu (zob. R M.W. Travcrs, 1964. s. 243 24K).

i l .V. Johnsona (1964, s. 398). Składa się ona z 18 kategorii. Innym przykładem scheduły obserwacyjnej, lecz przesadnie uszczegółowionej, może być zestaw kategorii zachowania się dzieci, ze specjalnym uwzględnieniem ich skłonności do dominacji lub uległości (G.R. Medinnus, R.C. Johnson, 1969. s. 527 i n.).

Opracowane przez psychologów scheduły obserwacyjne należy dostosować do lokalnych warunków życia szkoły. Nie zaleca się wykorzystywania ich w dosłownym ujęciu. Znając sposób tworzenia scheduły obserwacyjnej, można samemu ją skonstruować. Niemniej jednak wykorzystanie gotowej scheduły — zgodnie z własnymi potrzebami badań — wymaga dużo mniej czasu, niż konstruowanie jej od nowa. W każdym razie schcduła obserwacyjna wymaga starannego przygotowania, co nie jest na pewno zadaniem łatwym. Jednak warto podjąć trud jej skonstruowania. Opłaca się on zwłaszcza wówczas, gdy pragniemy poddać obserwacji większą ilość uczniów Opracowana schcduła umożliwia też powierzenie obserwowania tych samych uczniów kilku nauczycielom. Stwarza to możliwość porównania ze sobą spostrzeżeń różnych obserwatorów i to w dużo szerszej płaszczyźnie, niż ma to miejsce w przypadku technik obserwacji niestanda-ryzowancj. Istotną korzyścią omawianej tu techniki obserwacji skategoryzowanej jest przede wszystkim to. że pozwala przeprowadzić analizę ilościową zgromadzonego za jej pomocą materiału obserwacyjnego.

Technika obserwacji próbek czasowych

Zbliżoną do techniki obserwacji skategoryzowanej jest technika obserwacji próbek czasowych. Dotyczy ona - tak samo jak tamta — określonych kategorii interesującego badacza zjawiska, ale różni się od techniki obserwacji kategoryzowanej tym, że odbywa się w ciągu niedługich jednostek (próbek) czasowych. Czas trwania wszystkich jednostek czasowych podczas takiej obserwacji waha się w granicach od kilku sekund do 20 minut. Najczęściej stosuje się okresy 5-minutowc lub krótsze. Okresy te (jednostki czasowe) następują kolejno po sobie z dłuższymi lub krótszymi przerwami.

Zastosowanie techniki obserwacji próbek czasowych odbywa się w ten sposób. że obserwator, znając poszczególne kategorie obserwowanego zjawiska, odnotowuje ich obecność lub brak ich występowania w ciągu każdej przewidzianej z góry jednostki czasowej. Nierzadko też zaznacza się przy tym stopień nasilenia danej kategorii zachowania się według ściśle określonej skali ocen. Dla przykładu podaję w tabeli 1 fragment scheduły obserwacyjnej z uwzględnieniem 5-minutowych jednostek czasowych. Fragment ten dotyczy stylu pracy nauczyciela na lekcji przy uwzględnieniu ujemnych kategorii zachowania się.

Tak skonstruowana schcduła obserwacyjna może okazać się użyteczna podczas hospitowania zajęć lekcyjnych przez dyrektora szkoły. Umożliwia ona do-

63