77701 IMG11

574 V. Teoria opodatkowania

Sprawiedliwość

Sprawiedliwość pozioma: Identyczne osoby (lub znajdujące się i zasadniczo podobnych warunkach ekonomicznych) powinny być traktowane tak samo i płacić takie same podatki.

Zasadnicze pytanie: Jakie różnice są istotne?

Sprawiedliwość pionowa: Osoby o większej zdolności płatniczej lub znajdujące się w lepszej sytuacji, lub osiągające większe korzyści z usług dostarczanych przez państwo powinny płacić wyższe podatki.

Zasadnicze pytania:

Co powinno być podstawą opodatkowania?

Jak powinno się mierzyć „zdolność do zapłaty”, „uzyskane korzyści” lub „dobrobyt ekonomiczny”?

0    ile więcej powinni płacić ci, których sytuacja została uznana za lepszą?

•    Najczęściej stosowaną podstawą opodatkowania jest dochód stanowiący pośredni i niedoskonały miernik zdolności do zapłaty

1    dobrobytu ekonomicznego.

•    Bardziej „sprawiedliwą” podstawą może być konsumpcja - mierzy ona to, co jednostka uzyskała od społeczeństwa, a nie to, co do niego wniosła.

•    Konsumpcja w okresie całego życia jest równoważna strumieniowi dochodu osiąganego w całym życiu. Dochód z całego życia jest bardziej sprawiedliwą podstawą opodatkowania niż dochód roczny (ten pierwszy stanowi lepszą miarę całkowitej zdolności jednostki do zapłaty czy też jej dobrobytu).

•    Konsumpcja z całego życia/dochód z całego życia są niedoskonałymi miernikami zdolności płatniczej. Ich niesprawiedliwość polega na dyskryminowaniu jednostek decydujących się na ciężką pracę kosztem czasu wolnego. Nie są to rzeczywiste mierniki indywidualnego zbioru możliwości.

•    Opodatkowanie odwołujące się do osiąganych korzyści napotyka bariery w postaci trudności mierzenia korzyści, w szczególności czerpanych z czystych dóbr publicznych.

•    Kiedy korekty dochodu jako podstawy opodatkowania, uwzględniające różnice stanu zdrowia, status małżeński, liczbę posiadanych dzieci, można uznać za sprawiedliwe?

Trzeci przykład odnosi się do sposobu traktowania dzieci przez prawo podatkowe. Weźmy pod uwagę dwa małżeństwa o jednakowych dochodach. Obydwa małżeństwa chciałyby mieć dwójkę dzieci. Jedno małżeństwo jest jednak bezdzietne, a drugie ma dwoje dzieci. Naturalnie małżeństwo z dwójką dzieci znajduje się w lepszej sytuacji od małżeństwa, które nie może ich mieć. Nawet uwzględniając koszty wychowania dzieci, ich rodzice nie zamieniliby się z bezdzietnym małżeństwem. Z zasady głoszącej, że osoby znajdujące się w lepszej sytuacji powinny płacić wyższe podatki, wynikałoby, że to właśnie małżeństwo z dziećmi powinno płacić wyższe podatki. W rzeczywistości istniejące prawo podatkowe sprawia, że małżeństwo z dziećmi płaci niższe podatki. Przepisy podatkowe najwyraźniej nie biorą pod uwagę ich szeroko rozumianej „pomyślności”; uwzględniają tylko zdolność do zapłaty i uznają, że - mając dzieci -ponoszą większe wydatki, co obniża ich zdolność do płacenia podatków.

Dotychczasowa analiza pokazała, że chociaż zasady sprawiedliwości poziomej i pionowej na pierwszy rzut oka wydają się „rozsądnymi” podstawami do skonstruowania sprawiedliwego systemu podatkowego, to w istocie nie na wiele się przydają. Nie dają one odpowiedzi na wiele trudnych pytań, np. w jaki sposób możemy stwierdzić, która z dwóch osób znajduje się w lepszej sytuacji lub która ma większą zdolność do zapłaty, oraz co należy rozumieć przez jednakowe traktowanie. Ponadto, zasada sprawiedliwości pionowej nie pozwala rozstrzygnąć, o ile więcej powinien płacić na rzecz państwa ktoś, kto znajduje się w lepszej sytuacji. Wynika z niej jedynie, że ten ktoś powinien płacić więcej.

Z powodu tych trudności ekonomiści poszukują innych zasad, które mogą być pomocne w wyborze najlepszego spośród różnych możliwych systemów podatkowych.

Ogólne ramy koncepcyjne wyboru między systemami podatkowymi

Konsekwencje z punktu widzenia sprawiedliwości i efektywności, o których mówiliśmy przy okazji analizy różnych podstaw opodatkowania, można włączyć w ogólne ramy teoretyczne wyboru optymalnego systemu podatkowego, stanowiące w istocie przykład zastosowania standardowej ekonomii dobrobytu. Najpierw przyjrzymy się efektywności (biorąc pod uwagę zarówno zniekształcenia, jak i wielkość zasobów zużytych w związku z wprowadzeniem podatku, tj. koszty administracyjne i koszty dostosowań). W pierwszym kroku identyfikujemy systemy podatkowe efektywne w rozumieniu Pareta - takie systemy, w których przy danych na-tzędziach i informacjach dostępnych państwu niczyjej sytuacji nie można polepszyć bez pogarszania sytuacji kogoś innego. Następnie dokonujemy wyboru najlepszego wariantu spośród systemów podatkowych efektywnych w sensie Paretowskim, posługując się funkcją dobrobytu społecznego, która odzwierciedla oceny społeczne dotyczące dobrobytu różnych osób.