5
Józef Kukułka
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH
JAKO NAJSZERSZA DYSCYPLINA
HUMANISTYCZNA
1. Czym jest nauka?
W drugiej połowie XX wieku długo i poważnie debatowano, czy
istnieje nauka o stosunkach międzynarodowych1. Przeważył pogląd, że
jeśli wiedza o stosunkach międzynarodowych ma rzeczywiście tworzyć
 naukÄ™", to musi ona badać zjawiska i procesy życia miÄ™dzynaro­
dowego dokładnie i metodycznie, stwierdzać ich prawdziwość i przy-
czynowość oraz wyjaÅ›niać rzÄ…dzÄ…ce nimi prawa, a tym samym budo­
wać szeroki system wiedzy o rzeczywistości międzynarodowej.
Nikt nie wątpi, że nauka o stosunkach międzynarodowych obejmuje
także nauczanie, które polega na wprowadzeniu uczących się w tajniki
owego systemu wiedzy na odpowiednich wydziaÅ‚ach uczelni i w insty­
tutach naukowych. System wiedzy ogólnej ułatwia bowiem myślenie
o poszczególnych zjawiskach i procesach stosunków miÄ™dzynaro­
dowych. Opanowanie owego systemu wymaga zdobywania wiedzy
o różnych dziedzinach stosunków międzynarodowych (jak polityka
zagraniczna państw, tradycje ich orientacji geostrategicznych, doktryny
polityczne, polityki ekonomiczne, migracja ludzi i kapitałów, psycho-
Por. Hedley Buli, International Theory: The Casefor a Classical Approaches, [w:]
James Rosenau (ed.), Contending Approaches to International Politiccs, PUP,
Princeton 1969, s. 20-38, Morton Kapłan, The New Great Debatę : Traditionalism vs
Science in International Relations, [w:] James Rosenau (ed.), Contending
Approaches, s. 39-61, Hans J. Morgentahu, Science: Servant or Master?, W.W.
Norton, New York 1972 r., Charles Reynolds, Theory and Explanation in
fotemational Politics, Robertson, London 1973 r., Alexander Wendt, Social Theory of
'nternational Relations, CUNP, Cambridge 1999 r.
NA UKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 7
JÓZEF KUKUA
KA
6 
odnoszeniu siÄ™ do nich w przedsiÄ™wziÄ™ciach normatywnych, insty­
logia polityczna poszczególnych narodów itp.). Wiedza ta jest ważna
tucjonalnych, gospodarczych, politycznych, wojskowych i kulturo­
dlatego, że każde zjawisko i proces miÄ™dzynarodowy można rozpatry­
wych.
wać z różnych punktów widzenia i przy pomocy różnych metod.
Zmienione warunki zewnętrzne zmieniają także role międzynarodowe
(państw, głów państw czy szefów dyplomacji). Nawet intencjonalnie
2. Aspekt humanistyczny dyscypliny.
podobne dążenia mogÄ… przybierać różne formy. Tak np. maksymali­
zacja interesów poszczególnych uczestników może się odbywać przy
Cała kultura współczesna, zwłaszcza europejska, odróżnia nauki
pomocy siły perswazji, chytrości, przekupstwa oraz stabilizowania lub
ścisłe od nauk humanistycznych już od końca XVII wieku. Nauczanie
rewidowania istniejÄ…cego stanu rzeczy".
w ramach dyscyplin humanistycznych nawiązywało do tradycji kultury
Z powyższych względów można stwierdzić, że nauka o stosunkach
grecko-rzymskiej, Å‚Ä…czÄ…cej wiedzÄ™ matematycznÄ… z literaturÄ…, retorykÄ…,
miÄ™dzynarodowych ma znaczenie praktyczne dla stosunków miÄ™dzy­
dialektyką i sztuką. Wiadomo było, że Cyceron używał pojęcia
ludzkich w skali miÄ™dzynarodowej. W pierwszym rzÄ™dzie jest potrze­
 humanitas", oznaczajÄ…cego edukacjÄ™ i kulturÄ™ intelektualnÄ… oraz two­
bna do ksztaÅ‚cenia tych, którzy przygotowujÄ… siÄ™ do zawodów prakty­
rzenie literatury i kształcenie oratorów.
cznych w różnych strukturach sÅ‚użby zagranicznej paÅ„stw oraz w orga­
W okresie Renesansu humaniści korzystali z upowszechnienia
nizacjach i instytucjach międzynarodowych. Gruntowne wykształcenie
druku, sięgali do greckich i łacińskich tekstów z
ródłowych oraz
dyplomatów, konsulów i funkcjonariuszy międzynarodowych jest
rozwijali literaturę, filozofię i historię w językach rodzimych. Nauki
niezbędne dla efektywnego spełniania powierzonych im zadań.
humanistyczne zaczęły odtÄ…d zajmować siÄ™ rozwijaniem wiedzy o czÅ‚o­
Wykształcenie takie jest ważne również dla dziennikarzy (prasowych,
wieku, o jego położeniu, o uwarunkowaniach świata człowieka, o jego
radiowych i telewizyjnych), którzy chcą się zajmować zagadnieniami
myślach oraz o stosunkach między przywódcami państw i szefami
międzynarodowymi i nie wprowadzać swych czytelników oraz dyplomacji.
słuchaczy w błąd. Wreszcie, wykształcenie w zakresie stosunków
W epoce powstawania nowożytnych uniwersytetów, od XVII wieku
międzynarodowych powinni zdobywać także politycy i wojskowi,
zapoczÄ…tkowany zostaÅ‚ podziaÅ‚ nauk na dwie grupy: trivium (grama­
którzy przekazują zorganizowanym grupom ludzi pewne poglądy
tyka, retoryka i dialektykÄ…) i quadrivium (arytmetyka, muzyka, geo­
o świecie, zachęcają ich do zajmowania określonych postaw wobec
metria i astronomia). Ta druga grupa miała uczyć poznania świata
aktualnych zjawisk i procesów międzynarodowych oraz wskazują
otaczającego człowieka. Renesans spowodował odnowę wartości
możliwości wpływania na nie.
ludzkich, a także zmianę programów i metod kształcenia. Podniósł też
Rozwój nauki o stosunkach międzynarodowych ma znaczenie
rangÄ™ nauk humanistycznych. Nauczanie geografii, astronomii i karto­
wszechstronne i wielowymiarowe. UÅ‚atwia bowiem rozumienie róż­
grafii sprzyjało sztuce żeglowania, odkryciom geograficznym oraz
nych punktów widzenia w świecie, łagodzi niechęci i uprzedzenia,
ekspansji ekonomicznej. Na tym tle rosło również zapotrzebowanie na
sprzyja rozwiązywaniu sporów i konfliktów międzynarodowych oraz
nauki ścisłe, na normy estetyczne i moralne. Nauki humanistyczne
podnosi kulturę kontaktów, działań i oddziaływań międzynarodowych.
miały nie tyle poznawać  ład boży", ile istniejący porządek rzeczy
Nauka ta ułatwia więc pogłębianie zrozumienia różnych przejawów
życia społecznego w świecie, a w konsekwencji sprzyja racjonalnemu
2
Por Ludwik Ehrlich, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych,
S. Kamiński, Kraków 1947 r., s. 16-17, 23-27.
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 9
JÓZEF KUKUA
KA
8
Co więcej, w okresie fascynacji procesami globalizacji, pod koniec
i możliwości przekształcania go w interesie człowieka przy pomocy
XX wieku pod auspicjami UNESCO pojawił się silny nurt akcentujący
nauk ścisłych'.
potrzeby rozwijania humanizmu powszechnego, łączącego w dłuższej
W XVII wieku zaczęły powstawać stowarzyszenia humanistów,
perspektywie różne kultury, jÄ™zyki, systemy ksztaÅ‚cenia, religie i poli­
nazywane we Włoszech i Francji akademiami, które zajmowały się
tyki. Tego rodzaju humanizm powszechny miałby sprzyjać pokojowej
głównie działalnością z zakresu filozofii i literatury. Zaczęto także
globalizacji oraz umożliwiać uniwersytetom, a także  studentom całego
publikować przeglądy naukowe (we Francji i Anglii).
świata i wszystkich dyscyplin, osiągać podobny horyzont wiedzy
OÅ›rodkami ksztaÅ‚cenia w zakresie nauki o stosunkach miÄ™dzy­
i kultury"5. Badacze kultury i nauczyciele akademiccy mogÄ… w ten
narodowych stawały się kolejno: Akademia Orientalna w Wiedniu (od
sposób - jak się sądzi - skutecznie przyczyniać się do humanizacji
1754 r.), przekształcona następnie w Akademię Konsularną (1898),
procesów globalizacyjnych, do nasilenia których na początku znacznie
Wolna SzkoÅ‚a Nauk Politycznych w Paryżu (od 1871 r.), przygo­
przyczyniÅ‚a siÄ™ nauka, studia i badania. Za niezbÄ™dny warunek powo­
towująca kandydatów do szeroko rozumianej służby politycznej, w tym
dzenia takiego szerokiego humanizmu uważa się kojarzenie nauk
służby zagranicznej, Szkoła Gospodarki i Nauk Politycznych
ścisłych i humanistycznych, znajdujące wyraz w łączeniu różnych
w Londynie (od 1895 r.), Niemiecka Wyższa Szkoła Polityki (od 1920
kultur. Na wydziałach nauk ścisłych powinny być doceniane
r.). Na ziemiach polskich takimi ośrodkami była szkoła nauk
przedmioty humanistyczne, a na wydziałach humanistycznych powinny
politycznych przy wydziałach prawa Uniwersytetu im. Jana Kazimierza
siÄ™ znajdować przedmioty z nauk Å›cisÅ‚ych. PrzykÅ‚adem takiego uzupeÅ‚­
we Lwowie (od 1902 r.), uzupełniona od 1930 r. przez Studium
niania się różnych nauk jest np. wzajemne przejmowanie niektórych
Dyplomatyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (od 1911
przedmiotów wykładanych na kierunkach kształcenia w zakresie nauk
r.), jak również samodzielna Szkoła Nauk Politycznych w Warszawie
politycznych, stosunków międzynarodowych, polityki społecznej
(od 1915 r.), przeksztaÅ‚cona w 1939 r. na AkademiÄ™ Nauk Polity­
i dziennikarstwa..
cznych, zaś w 1950 r. na Szkołę Główną Służby Zagranicznej4.
Nauka o stosunkach międzynarodowych jako system badań, wiedzy
Rozwinięte w XX wieku fascynacje wynalazkami technicznymi
i ksztaÅ‚cenia w zakresie różnych zjawisk i procesów miÄ™dzynaro­
i podejÅ›ciami scjentystycznymi pewnych krÄ™gów zawodowych i spoÅ‚e­
dowych ma, ze wzglÄ™du na swój zakres i istotÄ™, charakter wielo­
cznych nie zmniejszyły zainteresowań i potrzeb rozwijania wiedzy
dyscyplinarny. Należy ona do najmłodszych nauk humanistycznych.
humanistycznej. Najbardziej wymownym wyrazem tej tendencji jest
Zrodziła się w procesie stopniowej autonomizacji w ramach politologii
utrzymywanie się wysokiej liczby kandydatów na kierunki studiów
kilku krajów (głównie francuskiej, amerykaÅ„skiej, angielskiej i nie­
i wydziały humanistyczne szkół wyższych. Osiągnięcia w poznawaniu
mieckiej) od lat 1870-tych do połowy XX wieku6. Promotorzy rodzącej
kosmosu, atomów materii czy genomu ludzkiego nie spowodowały
siÄ™ dyscypliny nawiÄ…zywali poczÄ…tkowo, w Å›lad za starszymi dyscy­
trwałej fali napływu kandydatów na studia z zakresu nauk ścisłych,
plinami humanistycznymi, do myśli starożytnych i średniowiecznych
matematyki, fizyki, chemii, biologii czy techniki. RozkwitajÄ…ce od XIX
filozofów, prawników i historyków na temat stosunków miÄ™dzy ple­
wieku dyscypliny historyczne, filologiczne i antropologiczne przeciw­
mionami, księstwami, narodami i państwami. Instytucjonalne usamo-
stawiajÄ… siÄ™ coraz wyraz
niej naukom Å›cisÅ‚ym, choć ulegajÄ… ich wpÅ‚y­
wom w imię pozytywistycznej jedności wiedzy.
Michel Serres na spotkaniu w UNESCO, Le Monde. Selection Hebdom madaire,
13. VII 2002 r.
Por. Georges Gusdorf, Les sciences humaines et la pensee occidentale. I. DC
Zob. Józef Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Scholar, Warszawa
1'historire de la pensee. Payot, Paris 1977, s. 27-29.
2000 r.,s. 58-69.
4
Por. Ludwig Ehrlich, op.cit., s.38-41.
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 11
10 JOZEF KUKUA
KA
W XX wieku szybko rosÅ‚a zÅ‚ożoność stosunków miÄ™dzynaro­
dzielnienie się nauki o stosunkach międzynarodowych dokonywało się
dowych i ich wpływ na życie społeczeństw. Tradycyjne dyscypliny nie
w okresie od I wojny światowej do początku lat 1970 - tych7.
mogły już sprostać potrzebom wyjaśniania nowych zjawisk (wojny,
WażnÄ… cezurÄ™ w rozwoju samodzielnej nauki o stosunkach miÄ™dzy­
aktywności dyplomatycznej, krążenia kapitałów, wymiany surowców
narodowych stanowił rok 1948. Wówczas to, zwołana pod auspicjami
i fabrykatów, migracji czy konfliktów międzyetnicznych), chociaż
UNESCO w Paryżu specjalistyczna konferencja politologów uchwaliła
usiłowały one modernizować swoje techniki badawcze. Nowe zjawiska
ramowy program nauk politycznych. W programie tym do trzech uzna­
i procesy uwypuklaÅ‚y bowiem znaczenie technicznych Å›rodków uÅ‚at­
wanych powszechnie działów politologii (idee polityczne, instytucje
wiania i przyśpieszania kontaktów między narodami i częściami globu,
polityczne oraz partie, grupy i opinia polityczna) dodano czwarty dział
a zarazem uwypuklały wpływ subiektywnych uwarunkowań rozwoju
o stosunkach międzynarodowych.
stosunków międzynarodowych.
Program UNESCO wskazywał, że nowy dział politologii powinien
Wiek XX zdynamizował także nowe potrzeby społeczne i nowe
rozwijać się w powiązaniu z dyscyplinami dotychczasowych działów,
dążenia w skali międzynarodowej, które rodziły rewolucje społeczne
aby mieć możliwość wielodyscyplinarnego poznawania i wyjaśniania
i narodowo-wyzwoleńcze oraz przełomy geopolityczne i geostrate-
rzeczywistoÅ›ci miÄ™dzynarodowej. PrzyjÄ™cie takiego zaÅ‚ożenia dowo­
giczne na mapie świata. W ich rezultacie narody, państwa i rządy
dziło, że nauka o stosunkach międzynarodowych może zasadnie być
zmuszone były więc zwracać coraz większą uwagę na międzynarodowe
dyscypliną samodzielną, która będzie traktować inne dyscypliny
odmienności, przeciwieństwa i sprzeczności, aniżeli na podobieństwa,
politologiczne jako pomocnicze. Może zatem wykorzystywać ich
zbieżności i zgodności, gdyż te pierwsze determinowały dynamikę
dorobek poznawczy o różnych zjawiskach i procesach miÄ™dzynaro­
stosunków międzynarodowych. W takich okolicznościach analitycy
dowych, jak też posługiwać się sprawdzonymi przez nie metodami
i praktycy służby zagranicznej państw coraz większe oczekiwania
i technikami badawczymi.
wiązali z nauką o stosunkach międzynarodowych, aczkolwiek długo
Powyższe usytuowanie nauki o stosunkach międzynarodowych
jeszcze pojmowali je rozbieżnie.
zdobyło pełną akceptację w państwach systemu ONZ, zwłaszcza ze
W różnych szkoÅ‚ach naukowych do nauki o stosunkach miÄ™dzy­
strony badaczy międzynarodowej sfery stosunków społecznych.
narodowych zaliczano mniejszą lub większą sumę (od 5 do 23)
Badacze ci przykładali dużą wagę do trzech kierunków rozwoju
dyscyplin humanistycznych i społecznych. Częściami składowymi
uprawianej przez nich nauki:
nowej nauki miaÅ‚y być przede wszystkim takie przedmioty uniwersy­
1) do precyzowania jej przedmiotu i zakresu badań, siatki
teckie jak: polityka miÄ™dzynarodowa, prawo i organizacje miÄ™dzyna­
pojęciowej oraz metod badawczych,
rodowe, historia dyplomatyczna, geografia polityczna i socjologia.
2) do zajmowania siÄ™ przez tÄ™ naukÄ™ wszystkimi wymiarami
MiaÅ‚y one dostarczać sumy wiedzy monodyscyplinarnej o rzeczywis­
rzeczywistości międzynarodowej,
tości międzynarodowej, ale nie gwarantowały objęcia jej całości
3) do zaznaczania polemicznego stosunku do uogólnień innych
i wyjaśnienia jej istoty. Z tego powodu nasilał się nurt rozwoju nauki
nauk humanistycznych (w tym politycznych), jeśli wyjaśniają
o stosunkach międzynarodowych jako dyscypliny autonomicznej,
one jednostronnie rzeczywistość międzynarodową8.
obejmującej całość rzeczywistości międzynarodowej i wyjaśniającej jej
istotę przy pomocy metod innych nauk humanistycznych i społecznych
Zaliczanie nauki o stosunkach międzynarodowych do dyscyplin
humanistycznych wynika stÄ…d, że rozwija ona wiedzÄ™ o miÄ™dzynaro­
7
Tamże, s. 70-92.
dowej sferze stosunków społecznych, o wartościach cenionych w tych
Por. Józef Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa
1980 r., s. 26-27.
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 13
12 JÓZEF KUKUA
KA
Pluralistyczna rzeczywistość powodowała dywersyfikację refleksji
stosunkach i przejawach kultury współżycia międzynarodowego.
filozoficznej odnoszącej się do rzeczywistości międzynarodowej
Nauka ta musi wykorzystywać wiedzę z różnych działów prawa
w konstelacjach epok Odrodzenia i OÅ›wiecenia. Z refleksji tych zro­
miÄ™dzynarodowego, historii dyplomacji i historii stosunków miÄ™dzy­
dziła się machiavellowska koncepcja gry sił i rywalizacji między
narodowych, stosunków gospodarczych, finansowych i kulturalnych,
państwami, kontynuowana przez Thomasa Hobbesa i Barucha Spinozę,
filozofii i socjologii, geografii i antropologii, geopolityki i strategii.
a stanowiÄ…ca prototyp XX wiecznej koncepcji realizmu politycznego10.
Tożsamość tej dyscypliny, program jej badań i kształcenia oraz ich
Z odrodzeniowej refleksji filozoficznej o życiu międzynarodowym
spójność wyrażajÄ… wiÄ™c różne przedmioty wykÅ‚adane na specjalisty­
wyrosły przemyślenia Szkoły z Salamanki (zwłaszcza Francisco de
cznych kierunkach studiów z zakresu stosunków międzynarodowych.
Vitoria i Francisco Suarez) na temat prawa narodów i prawa natural­
Pole tej nauki musi łączyć wszystkie aspekty życia międzynarodowego
nego, określającego prawa i obowiązki państw, ale powiązanego
i wiedzy o tym życiu. SÄ… to aspekty filozoficzne, polityczne, history­
z uniwersalnymi normami etycznymi i kodyfikujÄ…cego zjawisko wojny.
czne, ekonomiczno-społeczne, normatywne, etyczne.
Założeniem ich przemyśleń było prowadzenie do równowagi i ładu
międzypaństwowego. A
ad taki miałby być oparty na podstawach
teologii, rozumu i natury, a wyrażałby się w uznaniu zasad tery-
torialności i suwerenności. Realizację aspiracji tego rodzaju w formie
3. Filozoficzny aspekt życia międzynarodowego.
prawnej zapewniły w znacznej mierze traktaty westfalskie z 1648 r.
Rozpoczęły one kształtowanie państwowocentrycznej wizji stosunków
W historii filozofii politycznej stosunki międzynarodowe zajmują
międzynarodowych11.
mało miejsca. Filozofów interesowały głównie ofiary losowych
Refleksje filozoficzne epoki Oświecenia ujawniły nurt myślicieli
zdarzeń, które dotykały starożytne miasta-państwa i póz
niejsze paÅ„­
przeciwstawiających się idealizacji prawa narodów oraz złudzeniom
stwa. Ich myśl od czasów stoickich szukała z reguły możliwości
w sprawie możliwości regulowania rywalizacji międzypaństwowych
pacyfikacji świata w imię przetrwania społeczeństw i zapewnienia im
drogą równowagi i prawa. Czołowymi reprezentantami tego nurtu byli
pomyślnego życia bez przemocy międzynarodowej9.
Jean Jacąues Rousseau i Emmanuel Kant. Formułowali oni nierealne
Filozoficzny aspekt myślenia o stosunkach międzynarodowych od
założenia zmiany istniejącej struktury zróżnicowanych państw.
końca średniowiecza obejmował refleksję ogólną o naturze ludzkiej
Rousseau wysuwał ideę tworzenia na miejsce wielkich monarchii
i interakcjach międzynarodowych, nie odnosząc się do określonych
małych jednostek autokratycznych i homogenicznych, organizowanych
regularnoÅ›ci lub hipotez. Wielu myÅ›licieli zastanawiaÅ‚o siÄ™ nad warun­
w konfederacjÄ™. Kant w swoim  projekcie wiecznego pokoju" opo­
kami wiecznego pokoju oraz nad ukÅ‚adaniem stosunków miÄ™dzy plura­
wiadał się za republikańskimi konstytucjami wszystkich państw i za
listycznymi jednostkami politycznymi na zasadach tolerancji religijnej
oparciem prawa narodów na federacji wolnych państw, jak również na
i braterstwa ludzi.
zasadzie powszechnej gościnności.
Wielkie odkrycia geograficzne i astronomiczne rozwinęły od XVI
wieku refleksje filozoficzne o miejscu czÅ‚owieka w Å›wiecie i o potrze­
bie współżycia państw prowadzących różne polityki na całym globie.
Por. David S. Yost, Political Philosophy and the Theory of International Relations,
International Affairs, 70 (2), 1994 r., s.263-290.
Por. Pierre Hassner, La Violence et la Paix, Esprit /Seuil, Paris 1995r., 28 i n.;
Por. Gene M. Lyons, M. Mastanduno, Beyond Westphalia? National Sovereignty
Frederic Ramel avec David Cumin, Philosophie des relations internationales, Presses
and International Intervention, JHUP, Baltimore 1995 r.
de Science PO, Paris 2002r., s. 10-11.
NA UKA O STOSUNKA CH MI
DZYNARODO WYCH JAKO... 15
JÓZEF KUKUA
KA
14
Scjentyzacja nauki o stosunkach międzynarodowych w niektórych
Tego rodzaju myśli filozoficzne, rozwijane także w XIX i XX
krajach (zwłaszcza w USA i w Niemczech) oddaliła ją od podejścia
wieku, poszukiwały wyjaśnienia zjawiska wojny w stosunkach między
filozoficznego i pchnęła jÄ… w kierunku formuÅ‚owania koncepcji teorety­
państwami, aby eliminować ich obawy i gwarantować bezpieczeństwo
cznych o czÄ…stkowym znaczeniu, pomagajÄ…cych w naukowej analizie
obywateli. Myśli te kreśliły zarysy nowego ładu międzynarodowego,
aspektu zjawisk i procesów międzynarodowych w dużym stopniu pod
opartego na coraz bardziej uregulowanych interakcjach państw12.
wpływem zdarzeń bieżących17.
Tworzyły także inspiracje dla konwencji haskich oraz dla zobowiązań
Refleksja filozoficzna zaznaczyła się w nurcie rozważań nad teorią
podejmowanych w ramach systemów Ligi Narodów i Organizacji
sprawiedliwości i wymiarem moralnym stosunków międzynarodowych
Narodów Zjednoczonych.
i zjawisk redystrybucji środków ekonomicznych. Z tej refleksji zrodziła
Zakończenie  zimnej wojny" i zanik groz
by  wielkiej wojny" stwo­
siÄ™ idea MiÄ™dzynarodowego TrybunaÅ‚u Karnego, którego statut obo­
rzyÅ‚y przesÅ‚anki zmiany myÅ›lenia filozoficznego o stosunkach miÄ™dzy­
wiÄ…zuje od 1 lipca 2002 r18.
narodowych. Jego osią przestało być zjawisko wojny, któremu zawsze
towarzyszyły rozważania o wrogu i jego potędze. Na plan pierwszy
wysunęła się kwestia legitymizacji demokratycznej państw i stabilizacji
stosunków między nimi bez stosowania przemocy13.
4. Polityczny aspekt życia międzynarodowego.
W tym myśleniu niepokój wywołuje postępujący proces desan-
ktuaryzacji terytoriów państwowych. Wyraża się on w przyśpieszeniu
W stosunkach międzynarodowych dużą rolę odgrywa polityka. Jeśli
procesów globalizacji, w możliwości rozpowszechnienia i użycia broni
przyjmujemy rozumienie pojÄ™cia  polityka" jako celowo zorganizo­
masowego rażenia oraz w aktywności terroryzmu transnarodowego.
wanej dziaÅ‚alnoÅ›ci w interesie okreÅ›lonej grupy spoÅ‚ecznej, to w sto­
W obu przypadkach niepokój wywoÅ‚uje fakt, że wrogowie sÄ… niewi­
sunkach międzynarodowych napotkamy wiele polityk. W środowisku
dzialni, a ich akty nieprzewidywalne1 . Duże zakłopotanie wywołują
miÄ™dzynarodowym przejawiajÄ… siÄ™ bowiem interaktywnie różne poli­
także zagrożenia tożsamości etniczno-narodowych i państwowych
tyki najwyżej zorganizowanych grup spoÅ‚ecznych, a zarazem najwa­
przez procesy globalizacji, które powodują zarazem rozszerzanie i frag-
żniejszych uczestników stosunków międzynarodowych, tzn. państw.
mentaryzację cech tożsamości15.
Równolegle prowadzone są także polityki organizacji i instytucji
Należy podkreślić, że instytualizacja akademickiej dyscypliny
międzynarodowych oraz sił i struktur transnarodowych.19 Wszystkie
stosunków międzynarodowych w trzeciej ćwierci XX wieku oraz tzw.
one wspierane są określonymi motywacjami, koncepcjami, progra-
rewolucja behawioralna oparły naukę o stosunkach międzynarodowych
na pozytywistycznej filozofii wiedzy, kojarzącej różne paradygmaty
i prowadzÄ…cej do dwuznacznych dywagacji postmodernistycznych16.
George, Discourses of Global Politics: A Critical (Re) Introduction to International
"!7P° IV' Vcnne R i e n n e r B 0 U l d e r 1 9 9 4 ; R u t h L a n e' P°sitivism, Scientifk Realism
'
2
Por. Frederic Ramel avec David Cumin, Philosophie..., s. 16-18.
R a W l S A Tke0ry 0 UP 0 x f o r d
and Th-J°hr ' °fJustice> > 1992, Michael Walzer, Thick
' Por. Pierre Hassner, La VioIence..., s.55.
M o r a l
is p m " ; Arguments at Home andAbroad, NDP, Notre DamÄ™ 1994 r
Por. Ofer Zur, The Love of Hating: The Psychology of Enmity, History of
Bachma
2000?' "!- Bez przesadnych nadziei i obaw, Rzeczpospolita, 5.VIII
European Idea, 13(4), 1991 r., s. 345-369.
5
Por. Pierre Hassner, La Violence ..., 309.
Carknt! ? T? ' T h °ma S Ri S S C' Transnational Actors and World Politics, [w:] Walter
Zob. Klaus Knorr and James N. Rosenau (eds), Contending Approaches to
B e l h A S i m 0 n S ( e d s ) H
International Politics, PUP, Princeton 1969 r., s. 3-19; John G. Gunnell, Philosophy, Retationl\ T& ^ ' ' ^dbook of International
wations, SagÄ™, London 2002, s. 255-274.
Science and Political InÄ…uiry, General Learning Press, Marristowns 1975 r.; Jim
NA UKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO...
JÓZEF KUKUA
KA
16
mi informacji o różnych elementach środowiska międzynaro-
mami, strategiami i metodami postępowania. Każda z nich stanowi
ego. Szczególnie cenna jest adekwatna identyfikacja zmienia­
 instrument interweniowania w rozpatrywaną rzeczywistość""
jących się celów, środków i metod oraz antycypowanych konsekwencji
Najszersze i najbardziej dynamiczne oddziaływanie na stosunki
przedsięwzięć przygotowanych lub podejmowanych indywidualnie czy
miÄ™dzynarodowe ma polityka zagraniczna paÅ„stw. BÄ™dÄ…c jednÄ… z poli­
zbiorowo przez okreÅ›lonych uczestników stosunków miÄ™dzynaro­
tyk publicznych (prowadzonych przez resorty rządowe) głównych
dowych \
uczestników stosunków miÄ™dzynarodowych, ma ona wiodÄ…ce zna­
Im pracownicy służby zagranicznej posiadają pełniejszą informację
czenie dla uprawiania innych polityk publicznych (jak gospodarczej,
i adekwatne rozeznanie zamiarów swego rządu wobec innych
kulturalnej, technologicznej, wojskowej, monetarnej i in.) w wymiarze
uczestników stosunków międzynarodowych,  tym łatwiej będą mogli
międzynarodowym.21 Dlatego ma ona największy wpływ na dynami-
pełnić funkcje, a w szczególności znajdować sposoby uzgadniania
zację wszystkich rodzajów stosunków międzynarodowych poprzez
interesów paÅ„stw i tym samym zaÅ‚atwiania zagadnieÅ„ miÄ™dzynarodo­
rozwój procesów współzawodnictwa, konfrontacji i współpracy uczest­
wych przez wskazywanie wyjścia z sytuacji, w których sprzeczne
ników tych stosunków. W toku swego funkcjonowania wykorzystuje
interesy różnych państw powodują lub mogą spowodować tarcia
ona różne doktryny ideologiczne, polityczne, ekonomiczne i wojskowe
międzynarodowe"24.
oraz normy etyczne.
Duży walor poznawczy majÄ… badania porównawcze polityk zagra­
Polityka zagraniczna stosuje metody dziaÅ‚aÅ„ publicznych i utajnio­
nicznych różnych paÅ„stw, zwÅ‚aszcza mocarstw, a także ich uwarunko­
nych. Do tego podziaÅ‚u dostosowana jest jej struktura materialna, insty­
wań. Z porównań tych wynikają wnioski dotyczące prawidłowości
tucjonalna i osobowa. Metody utajnione sÄ… stosowane przede wszy­
genezy i przeksztaÅ‚cania poszczególnych rodzajów Å‚adu miÄ™dzynaro­
stkim w sferze stosunków dyplomatyczno-poli tyczny eh i wojskowych,
dowego (przestrzennego, podmiotowego i przedmiotowego czy norma­
ale bywają także przenoszone po części na inne polityki publiczne.
tywnego, instytucjonalnego i funkcjonalnego). Pozwalają one określić
Metody te maja duży wpływ na zakres płynących do każdego państwa
rangę zjawisk i procesów związanych z wysiłkami na rzecz zmiany
ze środowiska międzynarodowego informacji, impulsów i zagrożeń.
niepożądanych z punktu widzenia ludzkiego stanów rzeczy w stosun­
Podejmowane pod ich wpływem decyzje w polityce zagranicznej
kach międzynarodowych na stany pożądane25.
wywoÅ‚ujÄ… też reperkusje w polityce wewnÄ™trznej (zwÅ‚aszcza gospo­
Warto zauważyć, że dwaj przywoływani powyżej polscy autorzy,
darczej, socjalnej, psycho-społecznej i informacyjno-propagandowej).
jak też wielu zagranicznych uczonych z trzeciej ćwierci XX wieku,
Z kolei decyzje w polityce wewnÄ™trznej (ustrojowe, fiskalne, admi­
używali w swoich publikacjach pojęcia  polityka międzynarodowa".
nistracyjne, prawne czy kulturowe) mogÄ… mieć wpÅ‚yw na politykÄ™ za­
Jest to okreÅ›lenie mylÄ…ce z tego wzglÄ™du, że w życiu miÄ™dzynaro­
granicznÄ…22.
dowym nie ma jednej polityki. Politykę prowadzą poszczególne
Dla wiedzy o kierunkach ewolucji poszczególnych polityk zagra­
podmioty stosunków politycznych. Wielość polityk skÅ‚ada siÄ™ na dzie­
nicznych ważne jest zbieranie i krążenie między decydentami i wyko-
dzinę międzynarodowych stosunków politycznych. W polskiej nauce
D
Giovanni Sartori, La Połitica et metodo in scienze sociali, SugarCo, Milano 1979
r., s. 38.
Por. Józef Kukułka, Polityka zagraniczna a polityka wewnętrzna, [w:] Józef
Por. J.B. Duroselle, Tout empire .... s. 75-113.
24
Kukułka, R. Zięba (red.), Polityka zagraniczna państwa, Wyd. UW, Warszawa 1992
L. Ehrlich, Wstęp .... s. 57.
25
r., s. 19-20.
WStęP d
22 ^y^^^^C^11"!' ° "aUk' s t o s u n k ó w miÄ™dzynarodowych, UMK, ToruÅ„
Por. Jean-Baptiste Duroselle, Tout empire. Une Vision theoriÄ…ue des relations
internationales, wyd. III Publications de la Sorbonne, Paris 1982 r., s. 43-45.
tt
SKRÓTOM *
E
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 19
JÓZEF KUKUA
KA
18
Wiek XX przyśpieszył historię świata i ścieśnił go, a zarazem
o stosunkach miÄ™dzynarodowych dziedzina ta staÅ‚a siÄ™ odrÄ™bnym prze­
wzbogaciÅ‚ i skomplikowaÅ‚ mechanizmy życia w Å›rodowisku miÄ™dzy­
dmiotem studiów od końca lat 1960.
narodowym.  Życie międzynarodowe" zaczęto pojmować jako  scenę,
Z politycznym aspektem życia międzynarodowego ściśle związana
na której zbiegają się sprzeczne aspiracje ludzkości w poszukiwaniu
jest geopolityka. Obejmuje ona aktywne odniesienie paÅ„stw do geogra­
swego losu", a zatem jako  przejaw szeregu zmienności w określonym
ficznych czynników przestrzeni, terytorium, klimatu, konfiguracji
środowisku"28.
lądów, mórz i oceanów, regionów świata czy rozmieszczenia zasobów
Åšrodowisko miÄ™dzynarodowe skÅ‚ada siÄ™ z różnych jednostek spo­
naturalnych26. Zależnie od pozytywnej lub negatywnej oceny znaczenia
łecznych. Do najważniejszych należą państwa, będące jednostkami
poszczególnych elementów dla polityki zagranicznej paÅ„stw formu­
politycznymi, posiadającymi równe prawa suwerenne i równe
Å‚owane sÄ… różne doktryny geopolityczne i zalecenia dla rzÄ…dów w spra­
obowiązki. Ilość tych państw szybko przyrastała wraz z upadkiem
wie odpowiedniego postÄ™powania w kontekÅ›cie czynników newral­
imperiów wielonarodowych (od 1776 do 1991 roku) i zwiększyła się
gicznych i przezwyciężania niedogodności mapy politycznej. Dotyczą
z 65 w 1930 r. do liczby trzykrotnie większej w 2001 r. Od nich zależą
one w specjalny sposób enklaw (jak San Marino lub Berlin Zachodni)
prawa funkcjonujące w środowisku międzynarodowym. Państwa
i eksklaw (jak Kaliningrad). Próby zmiany przy ich pomocy mapy
współistnieją , utrzymując wzajemne stosunki, których intensywność
politycznej wywołują kolizje polityczne i prawne, a także utrudniają
zależy od okolicznoÅ›ci, aspiracji, gier dyplomatycznych, napięć i Å›rod­
ksztaÅ‚towanie wiÄ™zi miÄ™dzyludzkich i sprzyjajÄ… nastrojom ksenofo­
ków polityk zagranicznych.
bicznym. Najwyraz
niej sprzeczne z prawem międzynarodowym jest
Organizacje międzynarodowe są drugim po państwach składnikiem
geopolityczne uzasadnienie aneksji terytorialnych (np. Niemiec wobec
Å›rodowiska miÄ™dzynarodowego i mechanizmem życia miÄ™dzynaro­
Czechosłowacji) i rewizjonizmu terytorialnego (np. Niemiec wobec
dowego. Tch przyrost ilościowy okazał się kilkunastokrotnie większy
Polski).
niż przyrost iloÅ›ci paÅ„stw. ZapewniajÄ… one trwaÅ‚e i zbiorowe rozwi­
janie współpracy międzynarodowej oraz zapobieganie konfliktom
i kryzysom międzynarodowym. One same są tworzone na zasadzie
dobrowolności uczestnictwa państw lub pomiotów pozarządowych, ale
5. Historyczny aspekt życia międzynarodowego.
następnie tworzą struktury odpowiadające ich zbiorowym celom.
Trzecim wreszcie składnikiem środowiska międzynarodowego stały
Wiedza o stosunkach międzynarodowych jest osadzona w historii.
się siły transnarodowe, ukształtowane poprzez zacieśnianie ponad
Wiedza historyczna jest potrzebna nie tylko dla zaspokojenia
granicami państwowymi więzi solidarności politycznej, zawodowej,
ciekawości przeszłości, ale przede wszystkim stanowi podstawę do
wyznaniowej, naukowej, ekonomicznej i humanitarnej29. Do sił takich
poszukiwania prawdy o ludzkich aspektach różnych zjawisk i procesów
należą międzynarodówki polityczne i zawodowe, stowarzyszenia
międzynarodowych. Tak pojęta historia nie jest sumą przypadkowych
wyznaniowe i naukowe, organizacje humanitarne, fundacje miÄ™dzy­
faktów i zdarzeń, lecz opartą na poznanej przeszłości uogólniającą
narodowe, międzynarodowe organizacje i ruchy ekologiczne oraz
refleksjÄ… o czynnikach i przejawach ewolucji zwyczajów, dążeÅ„ i za­
koncerny i spółki transnarodowe. Uczestniczą one w międzynarodo-
chowaÅ„ uczestników życia miÄ™dzynarodowego. Pozwala ona lepiej ro­
zumieć ich współczesność27.
Marcel Merle, IM vie Internationale, Colin, Paris 1970 r s 6 i 9
Zob. Pierre Celerier, GeopolitiÄ…ue et geostrategie, PUF, Paris 1955 r., s. 23-64. ror. M. Merle, s. 201-232.
Por. J. Gilas, Wstęp..., s. 32.
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 21
20 JOZEF KUKUA
KA
narodowych, ale przy ich pomocy praktycy mogą łatwiej porównać
wych konfliktach interesów i idei oraz wywierajÄ… presje na decy­
i zrozumieć teraz
niejszość.
dentów publicznych polityk państw.
Historia utrwala okreÅ›lone wizerunki Å›rodowiska miÄ™dzynaro­
W rozwoju wiedzy historycznej o życiu miÄ™dzynarodowym zazna­
dowego oraz stereotypy postrzegania sąsiadów i odległych państw.
czyły się wśród historyków dwa nurty. Pierwszy i wcześniejszy nurt
Wizerunki te i stereotypy pozytywne sprzyjajÄ… zaufaniu oraz opartej na
uprawiał  historię dyplomatyczną". Wyrażał się on w gromadzeniu
nim współpracy międzynarodowej i stabilizowaniu jej zasad. Natomiast
i komentowaniu dokumentów dyplomatycznych, oficjalnych i tajnych,
wizerunki i stereotypy negatywne hamują i zakłócają tę współpracę.
czÄ™sto zresztÄ… niepeÅ‚nych i niejako Å›wiadomie izolowanych od szer­
Rodzą też nieufność, grożąc konfrontacją i konfliktami oraz obniżając
szego kontekstu międzynarodowego. W drugim nurcie od początku XX
kulturę współżycia społeczeństw31.
wieku znajdowali siÄ™ zwolennicy  historii stosunków miÄ™dzynaro­
dowych", którzy wykraczali poza sferę dokumentów dyplomatycznych
i zajmowali się całością stosunków między państwami. Historycy
pierwszego nurtu chcieli utrzymać swój prymat i dlatego pod koniec
6. Aspekt normatywny życia międzynarodowego.
XIX wieku za kryterium ważności badań wysunęli wymóg korzystania
z dokumentów archiwalnych. Jednak wstrząsy międzynarodowe XX
W stosunkach międzynarodowych, podobnie jak we wszystkich
wieku uzasadniły przewagę historii stosunków międzynarodowych. Ma
dziedzinach stosunków społecznych, funkcjonują określone normy
ona wyjaÅ›niać przeszÅ‚ość i tendencje zjawisk oraz procesów miÄ™dzy­
postępowania. Najważniejsze są normy prawa międzynarodowego,
narodowych na podstawie różnych z
ródeł i pod różnymi kątami
współtworzone wolą państw oraz regulujące ich prawa i obowiązki
widzenia30.
w interakcjach w środowisku międzynarodowym. Humanistyczny
Historia dyplomatyczna zachowuje nadal swój sens poznawczy jako
aspekt tego prawa polega na tym, że - jak to określił Monteskiusz -
dziedzina wiedzy, która ukazuje ewolucje sztuki i techniki dyplo­
 wspiera się z natury swojej na tej zasadzie, iż w czasie pokoju
matycznej oraz procesy ich wykorzystywania przez polityki zagra­
rozmaite narody powinny sobie świadczyć jak najwięcej dobra,
niczne państw. Jest więc ona potrzebna w ramach kształcenia
w czasie zaś wojny jak najmniej zła, jak można bez szkody dla swoich
w zakresie stosunków miÄ™dzynarodowych. Natomiast historia stosun­
zasadniczych interesów"32.
ków międzynarodowych ukazuje zakres, intensywność i dynamikę
Od XVIII wieku kodyfikowanie praw i obowiązków odbywało się
stosunków międzynarodowych w przeszłości oraz tendencje i kierunki
na wzór wcześniejszych norm religijnych i etycznych, laicyzowanych
zmian w tych stosunkach na przyszłość. W ramach tego przedmiotu
dopiero od XV wieku. Prawo utrwalało swą moc na zasadzie dobrej
uniwersyteckiego można zwÅ‚aszcza przeÅ›ledzić Å›wiadomoÅ›ciowe i pra­
wiary wzajemnej państw. Zasada ta miała w okresie Odrodzenia
ktyczne przejawy stosunków międzynarodowych, motywacje i czynniki
charakter normy etycznej. W czasach nowożytnych uznana została za
zachowań różnych grup uczestników tych stosunków, jak też czynniki
jednÄ… z najważniejszych norm polityczno-prawnych. W tym chara­
ksztaÅ‚towania lub podważania okreÅ›lonych rodzajów Å‚adu miÄ™dzynaro­
kterze zapisana zostaÅ‚a w najważniejszych dokumentach miÄ™dzyna­
dowego. Wnioski naukowe historyków stosunków międzynarodowych
rodowych XX wieku.
nie zawsze nadają się do stosowania w bieżących analizach między-
Por. Józef Kukułka, Postrzeganie międzynarodowe. Stosunki Międzynarodowi
t-1*, 1992 r.,s. 101-103.
Por. M. Merle, Sociologie des relations intemationales, Dalloz, Paris 1974 r, s.
MontesÄ…uieu, O duchupraw, Warszawa 1957 r., 1.1, s. 31.
44-47.
NA UKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 23
JÓZEF KUKUA
KA
22
nieprzyjaciół w czasie wojny. Nakazują natomiast dotrzymywania
Dotrzymywanie zobowiązań, zgodnie z zasadą dobrej wiary, jest
zobowiązań i pokojowe załatwianie sporów. Postulują również, aby
warunkiem kultury pokojowego współżycia międzynarodowego.
ludzie byli uczciwi nie tylko prywatnie, lecz także publicznie'.
Dotrzymywanie zobowiÄ…zaÅ„ traktatowych stabilizuje Å‚ad miÄ™dzynaro­
Uczciwość powinna obowiązywać w stosunkach międzynarodowych,
dowy (np. w sprawach rozbrojenia lub ochrony środowiska), zaś ich
kiedy w grÄ™ wchodzi honor narodu i paÅ„stwa, jak też godność i tożsa­
podważanie zakłóca i destabilizuje ten Å‚ad33. Im wiÄ™ksze szkody powo­
mość narodowa36.
dowało naruszanie tej zasady, tym większe potępienie spotykało
Etyka międzynarodowa dotyka kwestii uniwersalności wartości
państwo, które dokonało tego naruszenia. Jaskrawym przykładem
i norm moralnych w życiu międzynarodowym. Upowszechnianie się
gwałcenia tej zasady były Niemcy w latach 1914 i 1938-1941 oraz
demokratycznych systemów w świecie zwiększa moralny wpływ
Japonia w latach 1931 i 1941. Bardziej Å‚agodnÄ… formÄ… sprzenie­
spoÅ‚eczeÅ„stw na politykÄ™ rzÄ…dów. Nasila siÄ™ też dostrzeganie proble­
wierzania się zasadzie dobrej wiary było uprawianie rewizjonizmu
mów i zagrożeń globalnych w toku rozwoju procesów globalizacji.
terytorialnego przez niektóre państwa (np. Niemcy hitlerowskie wobec
Coraz wyraz
niej hegemonizm, ekspansjonizm i naruszanie praw
Polski)34.
czÅ‚owieka uważane sÄ… za zÅ‚o. Zmniejsza siÄ™ antynomia miÄ™dzy intere­
Nauka prawa miÄ™dzynarodowego jest najstarszÄ… dziedzinÄ… zdoby­
sem narodowym a etyką międzynarodową37.
wania wiedzy o stosunkach międzynarodowych. Do trzeciej ćwierci
XX wieku utrzymywała ona jeszcze swoją hegemonię w badaniach
i kształceniu w zakresie stosunków międzynarodowych. Hegemonię tę
podtrzymywał fakt wyodrębnienia szczegółowych działów prawa
7. Aspekt praw człowieka w życiu międzynarodowym.
miÄ™dzynarodowego (publicznego i prywatnego, traktatowego i handlo­
wego, dyplomatycznego i konsularnego, administracyjnego i karnego,
O humanistycznym charakterze dyscypliny stosunków miÄ™dzyna­
morskiego i lotniczego). I chociaż u z
ródeł norm poszczególnych
rodowych świadczy nie tylko zajmowanie się przez nią problematyką
dziedzin prawa międzynarodowego znajduje się określona polityka
etyki i moralności międzynarodowej. Bardzo wyraz
nie świadczy o tym
i normy polityczne, to jednak normy miÄ™dzynarodowego przeciw­
także waga przywiązywana przez nią do międzynarodowych aspektów
stawiają się często sprzecznym z nimi działaniom politycznym. Tym
praw człowieka i praw narodów. Już niektórzy filozofowie i prawnicy
różni się ono od prawa wewnętrznego, które częściej ulega presji
średniowiecza (jak Tomasz z Akwinu czy Paweł Włodkowic) oraz
politycznej i jest dostosowane do niej35.
epoki Orodzenia (jak Hugo Gotius, Tomas Hogges, John Locke czy
Należy zauważyć, że normy etyczne, które znajdowaÅ‚y siÄ™ u podÅ‚o­
Samuel Pufendorf) postulowali zabezpieczanie praw ludzkich. Jednak
ża narodzin norm prawno-międzynarodowych, przenikają również
dopiero rewolucje społeczne w Stanach Zjednoczonych i we Francji
rozwój tych norm. Obejmują one pewne nakazy i zakazy postępowania,
w końcu XVIII wieku podjęły realizację tych praw. Amerykańska De-
przenoszone z dawnych kodeksów religijnych, aby czynić stosunki
miÄ™dzynarodowe bardziej ludzkimi oraz zapewniać w nich sprawie­
dliwość. Zakazują one np. zabijania ludzi i złego traktowania
p
or- L. Ehrlich, Wstęp ..., s. 64-69.
37
Sze
eti "!J z o b ' St a nl e Y Hoffmann, Une morale pour les monstres froides. Pour une
We des relations internationales, Paris 1982; Roman Kuz
niar, Prawa człowieka.
m s t o s u n k i
33
And'0' ^tytucje' międzynarodowe, Scholar, Warszawa 2000 r., s. 269-276;
Por. Pierre Conesa et 01ivier Lepick, Washington dementele 1'architecture
r e W 3 611
Th p "" ' N o n n s a n d E t h i c s i n International Relations, [w:] Walter Carlsnaes,
o
internationale de securite, Le Monde diplomatiÄ…e, Juillet 2002 r., s. 12-13.
aS 1SSe B e t h A S i m o n s
I nn!r ^, ' - (eds)> Handbook of International Relations, SAG
,
34
Por. L Ehrlicht, Wstęp..., s. 50-56.
London 2002 r., s. 137-154.
35
Por. J. Gilas, Wstęp.... s. 31-32.
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 25
JÓZEF KUKUA
KA
24
Europą (w systemie międzyamerykańskim i w ramach Organizacji
klaracja NiepodlegÅ‚oÅ›ci z 1776 r. i francuska Deklaracja Praw CzÅ‚o­
jedności Afrykańskiej)40.
wieka i Obywatela z 1789 r. przyjęły zasady poszanowania wolności,
Międzynarodowe aspekty praw człowieka i praw narodów są
równości i godności jednostek ludzkich na równi z poszanowaniem
związane bardzo ściśle z kwestią pokoju. Od II wojny światowej pokój
niepodległości, wolności i praw narodów do stanowienia o swoim
był traktowany jako największe dobro człowieka, o którym marzyli już
systemie rządzenia. Obie dziedziny praw i wolności zostały ujęte
dawni głosiciele idei wiecznego pokoju. Ponadto pokój zaczął być
w  Projekcie deklaracji prawa narodów" z 23 maja 1795 r., sformu­
traktowany także jako podstawowe prawo człowieka. Prawo do pokoju
Å‚owanym przez Henri Gregoire'a38.
warunkowało bowiem realizację prawa do życia, do przetrwania, do
Ideały związane z prawami człowieka i narodów rozpowszechniały
trwałego rozwoju i do możliwości przejawiania swojej tożsamości
ideologie rewolucyjne i narodowe oraz ruchy narodowo-wyzwoleńcze
jednostek oraz grap ludzkich. Dlatego pokój wiązały z prawami
XIX i XX wieku. Realizację tych ideałów przypisywały ustrojom
czÅ‚owieka różne dokumenty miÄ™dzynarodowe: uchwaÅ‚a MiÄ™dzy­
politycznym oraz warunkom społeczno-politycznym, często zależnym
narodowego Czerwonego Krzyża z 1948 r., deklaracja ONZ o postępie
od Å›rodowiska miÄ™dzynarodowego, a także od współdziaÅ‚ania syste­ spoÅ‚ecznym i rozwoju z grudnia 1969 r., rezolucja Komisji Praw
mów ustrojowo - państwowych3 . Dobrej woli państw przypisywano Człowieka z 1976 r., deklaracja ONZ o prawie do rozwoju z 1986 r.,
deklaracja ONZ o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju z grudnia
ochronę mniejszości religijnych i narodowych.
1978 r. i wiedeńska deklaracja Światowej Konferencji Praw Człowieka
Szersze współdziałanie międzynarodowe na rzecz praw ludzkich
z czerwca 1993 r. Przyjęty przez ONZ  Program dla Pokoju" z 1992 r.
spowodowały dopiero antyludzkie i antynarodowe doświadczenia II
akcentował potrzebę łączenia kwestii przywracania, utrzymywania
wojny światowej. Odpowiednie deklaracje i zobowiązania prawno-
i budowania pokoju41.
międzynarodowe w sprawie takiej ochrony przyjmowano w systemie
ONZ. Poczynając od preambuły i kilku artykułów Karty NZ (art. 1,13,
Po zakoÅ„czeniu  zimnej wojny" oraz pojawieniu siÄ™ wielu kon­
55, 56, 62, 68), poprzez powszechną Deklarację Praw człowieka z 10
fliktów na tle etnicznym i religijnym w Europie, w Afryce, w Ameryce
grudnia 1948 r., i Pakty Praw Człowieka z 16 grudnia 1966 r.,
A
aciÅ„skiej, na Bliskim i Åšrodkowym Wschodzie, gdzie masowo naru­
doprowadzono do zawarcia kilkudziesięciu konwencji chroniących
szane były podstawowe prawa człowieka, rozwinęła się praktyka
różne kategorie praw człowieka oraz stworzono międzynarodowe
wysyłania misji pokojowych i interwencji humanitarnych. Interwencje
mechanizmy ochrony tych praw. StanowiÄ… je komitety i organy
takie zyskały uznanie, kiedy były postanowione przez Radę
pomocnicze ONZ (jak MOP, UNESCO, UNICEF, UNHCR, UNEP).
BezpieczeÅ„stwa ONZ i akceptowane przez paÅ„stwa obszaru inter­
Od 1946 r. dziaÅ‚a Komisja Praw CzÅ‚owieka ONZ. Od 1994 r. wpro­
wencji. W innych przypadkach budziły one wątpliwości w państwach
wadzono Urząd Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka, zaś
sÅ‚abszych i biedniejszych oraz w klasycznych organizacjach humani­
w 1998 r. utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny, aby odstraszał
tarnych, które zarzucały takim interwencjom upolitycznienie i brak
przed naruszaniem praw człowieka. Były także podejmowane
prawdziwej bezstronności. Interwencje humanitarne były znacznie
regionalne wysiłki na rzecz ochrony praw człowieka, zarówno
w Europie (Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka z 4 XI
1950 r., działalność Rady Europy i Unii Europejskiej), jak i poza
p
or. R. Kuz
niar, tamże, s. 165-243.
Tekst zob. A. Górbiel, Prawo międzynarodowe. y
ródła i materiały, t.1, Katowice ror. Boutros Boutros-Chali, An Agenda for Peace. Report of the Secretary
General, UN, New York, 17.VI1992 r.
1970 r.,s. 13-14.
Szerzej zob. R. Kuz
niar, Prawa człowieka ..., s.23-31.
NA UKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 27
JOZEF KUKUA
KA
26
Wiadomo, że nierównomierny rozwój gospodarczy paÅ„stw powo­
chÄ™tniej przyjmowane wtedy, kiedy towarzyszyÅ‚a im pomoc humani­
duje, że choć są one suwerennie równe, to faktycznie ich równość nie
tarna, w którą zaangażowane były organizacje humanitarne42.
jest symetryczna, lecz zróżnicowana zależnie od potencjaÅ‚u gospo­
Ogólnym kryterium oceny każdej interwencji humanitarnej było
darczego i udziału w międzynarodowym podziale pracy. Propagowane
zmniejszanie liczby ofiar i zwiÄ™kszenie szans realizacji praw czÅ‚o­
coraz intensywniej poddawanie gospodarek narodowych prawom rynku
wieka.
oraz wpływom Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku
Åšwiatowego oznacza uznawanie prymatu gospodarek silniejszych, jak
również transnarodowych koncernów i banków, które nie liczą się
z sytuacją socjalną ludności poszczególnych krajów. Największą ofiarą
8. Aspekt ekonomiczno-społeczny życia międzynarodowego.
neoliberalnych procesów globalizacyjnych stała się czarna Afryka46.
PrzepÅ‚ywy kapitałów w postaci inwestycji zagranicznych w poszcze­
Ewolucja stosunków międzynarodowych w XX wieku zaznaczyła
gólnych krajach motywowane są perspektywą stopy zwrotu ich
wyraz
nie przyśpieszony wzrost powiązań rozwoju gospodarczego
nakładów. Tym też kierowali się np. inwestorzy unijni w krajach
krajów Å›wiata i miÄ™dzynarodowych stosunków gospodarczych z konse­
kandydackich (Węgry, Polska, Czechy), a nie ideałami wspólnotowości
kwencjami socjalnymi. NarastaÅ‚o też zapotrzebowanie na wiedzÄ™ o ge­
w perspektywie integracji gospodarczej.
ografii gospodarczej, o zjawiskach rynkowych i walutowych, o suro­
Wiedza o międzynarodowych stosunkach gospodarczych pomaga
wcach i handlu oraz o międzynarodowych przypływach produktów
zrozumieć przyczyny skrajnego zróżnicowania sytuacji kobiet i mÅ‚o­
i siły roboczej. Wiedza ta była wykorzystywana do formułowania
dzieży na różnych kontynentach i w różnych krajach. Bardzo anty­
doktryn ekonomicznych i haseł, które miały wspomagać politykę
humanitarnie brzmią np. fakty, że w dekadzie 1990-2000 ponad 2 min
ekonomiczną i socjalną poszczególnych państw43.
dzieci zginęło w wojnach domowych, ponad 6 min zostaÅ‚o okaleczo­
Postkolonialny postulat lat 1970 w sprawie tworzenia nowego
nych i ponad 1 min zostało sierotami. Międzynarodowa Organizacja
międzynarodowego ładu ekonomicznego, jak też przeciwne neolibera-
Pracy ujawniła, że w 2002 roku ponad 211 min dzieci w świecie
lizmowi hasło humanizacji procesów globalizacyjnych z przełomu XX
poniżej 14 lat jest zmuszonych do pracy, z tego 2,5 min w krajach
i XXI wieku, wskazywały na oczekiwania i potrzeby zabezpieczania
bogatych. Konferencja ONZ z września 1990 i z maja 2002 r. jedynie
socjalnych oczekiwaÅ„ ludzkich potrzeb poprzez odpowiedniÄ… współ­
nagÅ‚oÅ›niÅ‚y problem. Unia Europejska , która chwali siÄ™ przestrzega­
pracę gospodarczą w środowisku międzynarodowym44. Nie udało się
niem praw człowieka i formalnie przeciwna jest handlowi ludz
mi, na
jednak rozstrzygnąć, którzy uczestnicy stosunków międzynarodowych
przełomie XX i XIX wieku  kupowała" nielegalnie rocznie około 120
- narodowi czy transnarodowi - mają regulować tę współpracę45.
tys. kobiet i dzieci. W 2002 roku UNICEF alarmował, że handel
dziećmi-niewolnikami nie ustawał w krajach Afryki środkowej
i zachodniej. Działalność międzynarodowych organizacji jest w tych
42
Por. Mario Bettati, Le droit d'ingerence. Mutation cle Tordre International, Paris,
sprawach mało skuteczna47. Zajmowanie się tymi problemami
1996; R Kuz
niar, Prawa człowieka,... s. 289-295.
w ramach różnych akademickich przedmiotów nauki o stosunkach
43
Por. Walt Rostów, The Stages of Growth. An Anticommuist Manifesto, CUP,
Cambridge 1960 r.
1
Por. Stephen D. Krasner, Structural Conflict : The Third World Against Global
Por. Sanou M'Baye, LAfriÄ…ue noire face aux pieges du liberalisme, Le Monde
Liberalism, UCP, Berkeley 1985: Ankie Hoogvelt, Globalization and the Post -
f7'/'/ow«^e,JuiUet2002r.
Colonial World, Macmillan, Basingstoke 1997 r.
°r. Ignacio Ramonet, Enfants exploites, Le Monde diplomatiÄ…ue; Juillet 2002 r.
Por. Dani Rodrik, The New Global Economy and Developing Countries, ODC,
Washington 1999 r.
28 JOZEF KUKUA
KA
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 29
miÄ™dzynarodowych potwierdza jej charakter dyscypliny humanisty­
nej). Od czynników tych zależą także procesy akulturacji i pro­
zelityzmu kulturowego49.
cznej.
Rozpowszechnianie się zagrożeń światowych (jak broń masowego
rażenia, asymetryczne oddziaÅ‚ywanie procesów globalizacji i powiÄ™­
Należy podkreślić, że zjawiska kulturowe i procesy interakcji
kszanie się bieguna nędzy) wywołuje nieuchronnie narastanie poczucia
kulturowych w środowisku międzynarodowym kształtują najbardziej
wspólnych interesów społeczności ogólnoludzkiej. Rozwija się więc humanistyczny składnik wiedzy o stosunkach międzynarodowych. Do
 regulowanie międzynarodowe stosunków społecznych, uważanych końca XVIII wieku przenikanie się kultur miało charakter raczej
żywiołowy (od wędrówek ludów, poprzez wojny, podboje, działalność
dotąd za czysto wewnętrzne, jak w sprawie praw człowieka lub
misjonarską, odkrycia geograficzne, aż po handel międzynarodowy
stosunków pracy"48. W ten sposób dokonuje się internalizacja tego, co
i turystykÄ™). Od XIX wieku paÅ„stwa zaczęły wykorzystywać Å›wia­
zostaÅ‚o zaakceptowane już w stosunkach miÄ™dzynarodowych. MiÄ™dzy­
domie kulturę do rozszerzania swoich wpływów. Posługują się przy
narodowe programy działań na rzecz ochrony środowiska człowieka są
tym instrumentami politycznymi, ekonomicznymi, spoÅ‚ecznymi i nau­
częściowo realizowane przez poszczególne kraje, które dostosowują do
kowo-technicznymi °.
tych programów - mniej lub bardziej konsekwentnie - swoje polityki
ekologiczne.
W epoce ONZ problematyka kulturalna znalazła się w ważnych
dokumentach miÄ™dzynarodowych. Tożsamość kulturowa jako najważ­
niejszy skÅ‚adnik tożsamoÅ›ci narodowej staÅ‚a siÄ™ cenionym i chronio­
nym elementem wspólnot miÄ™dzynarodowych. Åšwiadczy o tym wymo­
wnie Traktat Amsterdamski Unii Europejskiej z 2 paz
dziernika 1997 r.
9. Aspekty kulturalne życia międzynarodowego.
Procesy globalizacyjne w Å›wiecie przyÅ›pieszyÅ‚y gwaÅ‚townie prze­
Stan styków, związków i współzależności różnych uczestników
nikanie siÄ™ wzajemne kultur. Planetarna telewizja, telefonia i internet
stosunków międzynarodowych określa ład międzynarodowy w danym dokonują konfrontacji codziennej w ramach pluralizmu kultur. Rządy
czasie i na danym obszarze Å›wiata. Najbardziej stabilnym elementar­ paÅ„stw i narodowe siÅ‚y polityczne w tych okolicznoÅ›ciach stajÄ… wobec
nego ładu są styki, związki i współzależności kulturowe, kształtujące konieczności podtrzymywania własnych tradycji i ochrony tożsamości
narodowo - państwowych51.
siÄ™ w dÅ‚ugich okresach historycznych. Zależą one od czterech czyn­
ników:
W systemie ONZ zaczęto również coraz wyraz
niej wiązać kwestie
świadomości społecznej i kultury z problemami rozwoju. Jedna z ko-
1) od stopnia kultury życia, bycia i funkcjonowania państw,
2) od tradycji związków tej kultury z kultura innych państw,
3) od promocji i przenikana siÄ™ wzajemnego kultur narodowych
KJZ M ' iH e r k o v^ Acculturation: the Study of culture contact; New York 1938-
w procesach pokojowego współżycia,
Snra Z- ^^ ^ery>kańska kultura masona w powojennym świecie'
4) od wsparcia ekonomicznego i politycznego państw dla różnych
nyw
s k a l g l b a l m ] t r e g w n a l n e J ! [ w : ] J Ó 2 e f K u k u ł k a P r o b l m i d
przejawów kultury (materialnej, organizacyjnej i symbolicz-
godowego Å‚adu pokojowego, COSNP-ISM UW, Warszawa 1987 r , ifiMW
t e t e c e
kulturalne T ^ l ^ f T ^ ' ^ ^ ^ ^dzynarodowe stosunki
] U a ( r e d Zmienn
"kdlZL.I 1 PWM uf °' °ÅšÄ† i in^ucjonalizacja stosunków
wzynarodowych, PWN, Warszawa 1988 r., s. 204-220
51
MmS CultUre
^rnaZa, w ^ f t^K ,?*. ^ ^ ^ °' ' ^obalization and
l
Charles Zorgbibe, Les relations internationales, PUF, Paris 1975 r., s.17.
^S,^" ^SJSw, Human Face-Human Development repon
NAUKA O STOSUNKACH MI
DZYNARODOWYCH JAKO... 31
30 JÓZEF KUKUA
KA
i zbiorowości ludzkich w świecie. Rozpoznaje ona na podstawie
misji UNESCO opublikowała w 1995 r. raport pt. Our Creative
doświadczeń historycznych i bieżących mechanizmy zagrożeń dla tego
Diversity, który opowiedział się za utrzymaniem bogactwa wielości
życia i przetrwania, wynikających z różnych procesów interakcji
kultur i przeciwko zastÄ™powaniu tego bogactwa przez dziaÅ‚anie ogólno­
międzynarodowych i egoizmów niektórych państw. Wskazuje też
światowe. W trzy lata póz
niej specjalna konferencja tej organizacji
reguły zapobiegania realizacji zagrożeń skracających życie ludzi
podkreśliła, że procesy globalizacyjne i urynkowienie dóbr kultury nie
w sposób pokojowy czy też poprzez akty ludobójstwa z użyciem
mogą zacierać narodowych tożsamości kulturowych52.
przemocy. W zwiÄ…zku z tym uczy możliwoÅ›ci ksztaÅ‚towania przyjaz­
Coraz częściej akcentowana jest też potrzeba utrzymania jedności I
nego ludziom ładu międzynarodowego i środowiska człowieka. Ważne
kulturowej różnych regionów . Myśl ta została również zawarta
jest także badanie międzynarodowych procesów demograficznych (jak
w proklamowanym przez ONZ Międzynarodowym Roku Kultury
zwiÄ™kszanie siÄ™ liczby ludnoÅ›ci Å›wiata, starzenie siÄ™ ludnoÅ›ci i urba­
Pokoju (rok 2000) i Międzynarodowej Dekady Kultury Pokoju (lata
nizacja) oraz wskazywanie działań zapobiegającym zgonom niemowląt
2002-2010)54.
i rozpowszechnianiu się chorób zakaz
nych, jak również sprzyjających
utrzymaniu poziomu dzietności gwarantującego prostą zastępowalność
pokoleń.
Drugim przejawem humanizmu nauki o stosunkach miÄ™dzynaro­
10. Humanistyczny Å‚adunek dyscypliny.
dowych jest poznawanie i uczenie przyczyniania siÄ™ poprzez zwiÄ…zki
i styki miÄ™dzynarodowe do polepszenia materialnych warunków byto­
Rozwój wiedzy o różnych dziedzinach życia międzynarodowego
wania jednostek i społeczeństw na poszczególnych obszarach globu.
wykazuje, że wraz z rozwojem nauk przyrodniczych i ścisłych narasta
Wyrazem tego są wskazania i uzasadnienia racjonalności celowo
zapotrzebowanie na wiedzę humanistyczną. Nie jest więc tak, że nar
organizowanych przedsiÄ™wzięć miÄ™dzynarodowych na rzecz przezwy­
przełomie wieków obniżył się  prestiż wielu nauk humanistycznych,'
ciężania nędzy, biedy i niedorozwoju w różnych rejonach świata.
nauk o społeczeństwie i kulturze duchowej"55. Omówione aspekty]
Uzupełniają je także publikowane dane, analizy i wnioski w sprawie
życia międzynarodowego dowodzą, że nauka o stosunkach międzyna-j
zróżnicowania sytuacji kobiet i młodzieży na różnych kontynentach
rodowych zawiera wyrazisty Å‚adunek humanistyczny, dotyczÄ…cy spoÅ‚e­
i w różnych krajach. Na tym tle nasilają się międzynarodowe badania
czeństw i kultury w skali światowej.
i działania w sprawie praw człowieka i stosunków pracy, aby zapewnić
Pierwszym przejawem humanizmu tej dyscypliny jest zawarta
możliwości wyżywienia, pracy i rozwoju wszystkich ludzi56.
w różnych jej działach troska o życie oraz przetrwanie jednostek"
Trzecim przejawem humanizmu nauki o stosunkach miÄ™dzynaro­
dowych jest poznawanie zjawisk i procesów kulturowych w świecie
oraz wskazywanie prawidłowości ich dynamiki. Wiedza ta ułatwia
Por. Banie Ashford, The Global System: economics, politics and culture, PolitM
zrozumienie potrzeby i mechanizmów międzynarodowej wymiany dóbr
Press, Cambridge 1995 r.
53 kultury w ramach pluralizmu kultur. Pomaga też tworzyć normatywno-
Por. K. Krzysztofek, Idea kultury europejskiej w koncepcjach zjednoczenia]
instytucjonalne mechanizmy ochrony tożsamości kultur narodów
Europy, Sprawy Międzynarodowe" 1984, nr 9; G. Michałowska, Jedność kulturowa.
1
państw oraz kojarzenia tej tożsamości z procesami przenikania się
Europy, [w:] Józef Kukułka (red.), Polska a nowa Europa, PISM, Warszawa 1991 r.j
s.50-69.
Por. Janusz Symonides, Koncepcja  kulturypokoju", Stosunki Międzynarodowe},
nr l-2(t.23), 2001 r., s. 23-37.
H l z e r Trzy
s. 13-ir' 9erZy Z' ° ' Pwcesy demograficznej*/:] J. Kozielecki, tamże.,
?
Przedmowa Józefa Kozieleckiego (red.), Humanistyka przełomu wieków, Żaki
Warszawa 1999 r., s. 8
32
JOZEF KUKUA
KA
kultur w skali regionalnej i globalnej. Humanizm ten jest zdecydowanie
przeciwstawny postmodernistycznym koncepcjom tzw. kryzysu kultury
w McÅšwiecie .
Czwartym wreszcie przejawem humanizmu nauki o stosunkach
międzynarodowych jest badanie polityk zagranicznych państw oraz
promowanie wÅ›ród decydentów i wykonawców tych polityk najbar­
dziej racjonalnych i twórczych celów, zgodnych z najwyższymi
interesami społeczeństw, narodów i państw. Z porównania polityk
zagranicznych różnych państw i z dynamiki całości międzynarodowych
stosunków politycznych można wnioskować na temat pożądanego, tzn.
przyjaznego społeczeństwom i państwom, ładu międzynarodowego,
który w działaniach praktycznych należy promować, realizować
i utrwalać. Ze względu na to, że międzynarodowe stosunki polityczne
majÄ… prymat wÅ›ród pozostaÅ‚ych rodzajów stosunków miÄ™dzynaro­
dowych, od nich w największym stopniu zależy zakres możliwości
wyrażania i zabezpieczania interesów społeczeństw oraz narodów
i paÅ„stw za poÅ›rednictwem organizacji miÄ™dzyrzÄ…dowych i pozarzÄ…do­
wych oraz instytucji międzyrządowych i transnarodowych.
Ogólnie można stwierdzić, że humanistyczny Å‚adunek nauki o sto­
sunkach miÄ™dzynarodowych jest znacznie wiÄ™kszy niż innych dyscy­
plin humanistycznych. Świadczy on o niezbędności posługiwania się
w tej nauce metodami innych nauk, zarówno humanistycznych jak
i ścisłych. Dlatego nauka ta uznaje zasadę wielodyscyplinarności
w procesie naukowego poznawania rzeczywistości międzynarodowej.
Por. Stefan Morawski, W Janusowym widnob-ęgu.f-w:] J. Kozielecki, tamże, s.
298-308.