DSC63

426 HENRYK ZBIERSKI

Daniel Defoe, sztych M. van der Guchta na frontispisie książki Jurę Dii'ino, 1707

racfciej pierwszej połowy XVIII wieku (Augustan Age). Odmienne dwie kultury; mieszczańska i eJJtamo-arysiokratyczna — spotykały się na terenie nie klasycystycznej, lecz oświeceniowej nadbudowy ideowej epoki.

Odmiennie niż warstwy wyższe odłam mieszczaństwa reprezentowany przez Daniela Defoe, zarówno w jego literackich, jak i nieliterackicb (np. spekulacyjnych) poczynaniach, był nasycony purytańskimi pojęciami, przenikającymi — jak wiadomo — różne grupy dysydentów. Purytaóscy odbiorcy powieści Defoe*a byliby po prostu nastawieni podejrzliwie i wrogo, gdyby nie byli zdolni przyjąć powieści o Robinsonie Crusoe jako „opowieści prawdziwej”. Wyobraźnia, fantazja oraz inwencja były dla nich tylko innymi formami kłamstwa.

Ten efekt rzekomego autentyzmu osiąga Defoe przede wszystkim przez fakt, że jego powieści zbliżają się w zasadzie do metody fikcyjnego pamiętnika. Ułatwia to autorowi nadanie bohaterowi roli „koronnego świadka” wydarzeń i przemycanie fikcji pod pozorami „historii prawdziwej” opartej na przeżyciach jej narratora. Ujemną stroną tej konwencji powieściowej są trudności swobodnego manewrowania narracją oraz stworzenia dystansu

epickiego. Te ostatnie funkcje, polegające na stonowaniu uczuciowej strony przedstawianych przeżyć, przejmuje na siebie spokojny, opanowany i rzeczowy styl powieści.

Dla ścisłości wspomnieć tu trzeba o mało udanych artystycznie kontynuacjach losów bohatera pt. Dalsze przygody Robinsona Crusoe (The Farther Adventures of Robinson Crusoe, 1719; przekł. poi. wyd. pod wspólnym tytułem łącznie z Przypadkami Robinsona Crusoe) oraz Poważne refleksje o życiu i zadziwiających przygodach Robinsona Crusoe {Serious Re-flections during the Life and Surprisig Adventures of Robinson Crusoe, 1720).

Zarówno w Robinsonie Crusoe, jak w swej innej znakomitej powieści pt. Fortunne i niefortunne przypadki sławetnej Moll Flanders... (The Fortunes and Misfortunes of the Famous Moll Flanders, 1722; inny przekł. poi. pt. Dola i niedola sławnej Moll Flanders), Defoe zarazem reprezentuje typowe dla ówczesnego mieszczaństwa poglądy i postawy życiowe i wykracza poza nie. Samotne zmagania Robinsona z naturą i jej przeciwnościami na bezludnej wyspie są obrazem walki człowieka z naturą, walki o przetrwanie, są jak gdyby skróconą i syntetyczną historią cywilizacji, a to przekraczało horyzonty ówczesnego mieszczaństwa.

Powieść Moll Flanders natomiast — zdaniem niektórych krytyków — ukazuje nam postać kobiety wykraczającej w sposób oczywisty poza granice mieszczańskiej moralności, chociaż reprezentującej mieszczańską skrupulatność w obliczaniu zysków i strat z uprawiania najstarszego zawodu świata. Jest to sprawa dyskusyjna, bowiem można w postaci głównej bohaterki powieści zauważyć niemało elementów mieszczańskiej hipokryzji i zimnego wyrachowania, które niekoniecznie wykraczają poza granice możliwości pewnego odłamu tej klasy. W powieści Moll Flanders nawiązuje Defoe do angielskiego romansu łotrzykow-skiego. Nurt ten rodem z Hiszpanii był w XVIII wieku bardzo żywy i stanowił wyraźnie dostrzegalny akcent większości napisanych wtedy powieści. Defoe śledził sposoby zachowania się i walkę o byt człowieka w warunkach narzuconego prymitywu i odosobnienia. Mało w jego powieści psychologii. Obchodzą go zewnętrzne warunki bytowania, a nie wnętrze człowieka, jego świadomość.

Autorem, który na swój sposób zajął się wnętrzem, psychologią człowieka, lecz równocześnie osadził go w samym centrum ówczesnej cywilizacji, mogącej okazać się dlań nie mniej groźną pustynią, był Samuel Richardson (1689-1761), londyński drukarz, znany ze swego upodobania do korespondencji z młodymi osobami płci odmiennej. Pewien wydawca zainteresował się tym i zaproponował mu napisanie tomu listów mających stanowić wzór tego rodzaju korespondencji. W związku z tym przedsięwzięciem powstała pierwsza powieść Richardsona pt. Pamela, czyli Cnota nagrodzona {Pamela or Yirtue Rewarded, 1740-1741).

Dwie cechy wyróżniają metodę pisarską Richardsona w rozwoju powieści angielskiej w XVIII wieku: stosowanie formy listowej i koncentracja na analizie uczuć i sentymentów kobiecego serca. Wprowadzenie formy listowej do powieści można uznać za przypadek wynikający z wyżej w zmiankowanego hobby korespondencyjnego. Zresztą Richardson tej formy nie wynalazł: była ona znana już przed nim w romansie angielskim końca XVII wieku. Uczucia, które analizuje Richardson, wiążą się z sytuacją, powtarzającą się w obu jego naj-walniejszych powieściach: z usiłowaniem uwiedzenia młodej, cnotliwej dziewczyny przez libertyńsko nastawionego młodego galanta. Nazwisko Lovelace’a z drugiej powieści, Kia-