MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Stanisław Sitarz
Projektowanie, wykonywanie napisów i ornamentów
w kamieniu 711[04].Z4.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr inż. Władysława Maria Francuz
mgr inż. Anna Kusina
Opracowanie redakcyjne:
mgr Halina Zwolska
Konsultacja
dr inż. Janusz Figurski
Korekta
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej Projektowanie,
wykonywanie napisów i ornamentów w kamieniu 711[04].Z4.01 zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu Kamieniarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania i zestawy ćwiczeń 7
4.1. Przepisy BHP przy wykonywaniu napisów o ornamentów w kamieniu 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 7
4.1.3. Ćwiczenia 7
4.1.4. Sprawdzian postępów 8
4.2. Kroje pisma stosowane w robotach nagrobkowych 9
4.2.1. Materiał nauczania 9
4.2.2. Pytania sprawdzające 21
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 22
4.3. Zasady kształtowania napisów i ornamentów 23
4.3.1. Materiał nauczania 23
4.3.2. Pytania sprawdzające 27
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
4.4. Formy ornamentów stosowane w robotach nagrobkowych 29
4.4.1. Materiał nauczania 29
4.4.2. Pytania sprawdzające 31
4.4.3. Ćwiczenia 31
4.4.4. Sprawdzian postępów 31
4.5. Zasady przygotowania powierzchni pod napisy 32
4.5.1. Materiał nauczania 32
4.5.2. Pytani sprawdzające 33
4.5.3. Ćwiczenia 33
4.5.4. Sprawdzian postępów 34
4.6. Techniki wykonywania napisów i ornamentów  wykuwanie ręczne 35
i maszynowe oraz piaskowanie
4.6.1. Materiał nauczania 35
4.6.2. Pytania sprawdzające 37
4.6.3. Ćwiczenia 37
4.6.4. Sprawdzian postępów 38
4.7. Barwne wykończenie napisów i ornamentów 39
4.7.1. Materiał nauczania 39
4.7.2. Pytania sprawdzające 40
4.7.3. Ćwiczenia 40
4.7.4. Sprawdzian postępów 41
4.8. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót 42
4.8.1. Materiał nauczania 42
4.8.2. Pytania sprawdzające 42
4.8.3. Ćwiczenia 42
4.8.4. Sprawdzian postępów 43
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Zasady rozliczania robót dotyczących wykonywania napisów i ornamentów 44
w płytach nagrobkowych
4.9.1. Materiał nauczania 44
4.9.2. Pytania sprawdzające 44
4.9.3. Ćwiczenia 45
4.9.4. Sprawdzian postępów 45
5. Sprawdzian osiągnięć 46
6. Literatura 50
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik, który będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o projektowaniu
i wykonywaniu napisów i ornamentów w kamieniu.
Poradnik ten zawiera:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną
literaturę oraz inne z
ródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,
pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,
sprawdzian teoretyczny,
sprawdzian umiejętności praktycznych.
4. Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie
wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem
osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej.
Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał albo nie.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa:  Projektowanie i wykonywanie napisów i ornamentów
w kamieniu , której treści teraz poznasz jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania
się z technologią kamieniarską robót nagrobkowych.
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji tej jednostki modułowej: Projektowanie, wykonywanie
napisów i ornamentów w kamieniu, uczeń powinieneś umieć:
rozpoznawać podstawowe rodzaje kamieni używanych do wykonywania nagrobków,
posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu obróbki kamienia,
posługiwać się dokumentacją techniczną,
wykonywać elementy kamienne w obróbce polerowanej, szlifowanej, piaskowanej,
groszkowanej i szpicowanej,
wykonywać otwory montażowe w elementach kamiennych,
stosować podstawy rysunku technicznego i liternictwa,
zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
dobrać przybory, narzędzia i materiały do wykonania rysunku,
posługiwać się komputerem i ploterem,
korzystać z programów grafiki komputerowej,
obsługiwać agregat do piaskowania,
posługiwać się kamieniarskimi ręcznymi narzędziami pneumatycznymi
i lektronarzędziami,
stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie posługiwania się
narzędziami ręcznymi, elektronarzędziami oraz pneumatycznymi stosowanymi
w amieniarstwie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
Po zrealizowaniu tej jednostki modułowej powinieneś umieć:
posłużyć się dokumentacją techniczną w zakresie niezbędnym do wykonania napisów i
ornamentów,
posłużyć się sprzętem pomiarowym w celu dokonania pomiarów,
zorganizować i zlikwidować stanowisko pracy,
określić szacunkowo ilość materiału niezbędnego do wykonania robót i sporządzić
zapotrzebowanie materiałowe,
dobrać i ocenić przydatność materiałów do wykonania zadania,
dobrać narzędzia i sprzęt do wykonywania napisów i ornamentów,
dobrać technikę wykonania napisów i ornamentów,
dobrać krój pisma i formę ornamentu,
wykonać kompozycję napisów i ornamentów,
zastosować wzory napisów i ornamentów wykonane techniką komputerową,
wykonać napisy i ornamenty techniką wykuwania ręcznego,
wykonać napisy i ornamenty techniką wykuwania mechanicznego,
wykonać napisy i ornamenty technika piaskowania,
wykonać barwne wykończenie napisów,
zastosować zasady kompozycji kolorystycznej,
przygotować i zastosować materiały pomocnicze,
ocenić jakość wykonanej pracy i usunąć usterki,
sporządzić rozliczenie materiałowe wykonanej pracy,
wykonać prace zdobnicze zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciw pożarowej i ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. Materiał nauczania i zestawy ćwiczeń
4.1. Przepisy BHP przy wykonywaniu napisów i ornamentów
w kamieniu
4.1.1. Materiał nauczania
Napisy i ornamenty w kamieniu wykonuje się przy pomocy ręcznych narzędzi
kamieniarskich i napędzanych sprężonym powietrzem jak dłuta o różnych kształtkach
i wymiarach. Czynności te mogą być wykonywane również za pomocą maszyn
grawerujących (kopiarko  frezarek) sterowanych ręcznie lub komputerowo.
Podczas wykonywania napisów zarówno ręcznie jak i maszynowo praca narzędzi
odbywa się bez użycia wody  na sucho .
Wykonuje się napisy i ornamenty również metodą piaskowania przy użyciu piasku
kwarcowego, karborundu lub śrutu staliwnego.
Wykonujący te czynności narażony jest na następujące zagrożenia i uciążliwości dla
zdrowia. Zapylenie, wibracja, hałas oraz odpryski okruchów kamienia. Pracownik
wykonujący napisy i ornamenty musi być zabezpieczony przed tym zagrożeniem
następującymi środkami ochrony indywidualnej.
Dla ochrony wzroku należy używać okulary ochronne.
Dla ochrony słuchu należy używać ochronników słuchu lub wkładek ochronnych.
Dla ochrony dróg oddechowych przed zapyleniem należy używać masek
przeciwpyłowych a ponadto pomieszczenie, w którym pracuje powinno mieć sprawna
instalację odpylającą.
W przypadku pracy narzędziem pneumatycznym należy chronić ręce przed szkodliwymi
drganiami używając rękawic antywibracyjnych.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Wymień zagrożenia na jakie narażony jest pracownik wykonujący napisy przy pomocy
ręcznych dłut i młotków?
2. Jakie zagrożenia występują podczas pracy narzędziami pneumatycznymi?
3. Jakie zagrożenia występują podczas piaskowania napisów?
4. Jakich środków ochrony osobistej będziesz używać dla ochrony dróg oddechowych
podczas wykonywania napisów narzędziem ręcznym?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz środki ochrony indywidualnej do pracy przy ręcznym wykonywaniu napisów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania
2) pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
3) wpisać na arkuszu papieru nazwy środków ochrony indywidualnej niezbędne do ochrony
zdrowia podczas wykonywania napisów przy użyciu ręcznych narzędzi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru,
- długopis,
- środki ochrony indywidualnej.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) wskazać co najmniej dwa sposoby wykonywania liter i ornamentów
Tak Nie
w kamieniu?
2) wskazać jaki środki ochrony indywidualnej stosuje się dla ochrony
Tak Nie
wzroku?
3) wskazać czym chroni drogi oddechowe pracownik wykonujący
Tak Nie
napisy w kamieniu?
4) wskazać zagrożenia, jakie występują podczas pracy narzędziami
Tak Nie
pneumatycznymi?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4.2. Kroje pisma stosowane robotach nagrobkowych
4.2.1. Materiał nauczania
Napisy w kamieniu znajdują szerokie zastosowanie nie tylko na nagrobkach i grobowcach,
ale również na kamiennych tablicach pamiątkowych, reklamowych oraz okolicznościowych.
Napis w kamieniu wykuwany jest w postaci liter i cyfr, zgodnie z dokumentacją techniczną
dołączoną do projektu lub samodzielnego dopasowania kroju i wielkości czcionki do
wielkości elementu kamiennego, na którym ma być wykonany napis lub ornament. Kucie liter
jest najłatwiejsze w kamieniu o jednorodnej i drobnoziarnistej strukturze np. w marmurze
włoskim Carrara, a najtrudniejsze w granitach gruboziarnistych. Jakość i czystość wykonania
napisu w kamieniu zależy od wprawy kamieniarza, od własności kamienia i od ostrości dłut
używanych do wykucia napisu.
Na równej i wypolerowanej powierzchni elementu kamiennego umieszcza się napisy,
stosowne symbole i ornamenty. Jest ważne, w jakim miejscu płyty znajduje się napis
i w jakim stosunku dzieli on cała powierzchnie płyty na części. Napis jako całość jest
określony przez rodzaj pisma, sposób prowadzenia wierszy, użycie dużych i małych liter (lub
tylko dużych), wreszcie sposób wykonania samych liter (wypukłe lub wklęsłe). Napis
powinien być jasny, przejrzysty z zachowaniem odpowiednich odstępów miedzy wierszami,
jak również z zachowaniem marginesów od krawędzi elementu kamiennego.
Przy wykonywaniu napisów w kamieniu stosuje się różne wzory pisma, czasem
projektowane indywidualnie. Najczęściej stosowane są następujące wzory pisma:
1. Pismo blokowe  jest to pismo zwykłe, o grubości liter 4-5 mm przy wysokości 30 mm.
W piśmie blokowym wyróżniamy: pismo blokowe cienkie  gdy grubości litery wynosi 2 3
mm i wysokość 30 mm oraz pismo blokowe grube  gdy grubość litery wynosi 6 8 mm przy
wysokości 30 mm.
Rys. 1. Wzór pisma blokowego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
2. Pismo antykwa  jest to pismo stylowe, pochodzące z napisów starorzymskich. Pismo to
jest dziś często stosowane na tablicach nagrobnych, na tablicach okolicznościowych
i pamiątkowych. Przeważnie jest używane jako pismo pionowe  proste, rzadziej stosuje się je
jako pismo pochylone  kursywa.
Ten wzór pisma dzieli się jeszcze na antykwę blokową i antykwę lapidarną.
Antykwa blokowa charakteryzuje się silnymi literami i nadaje się do napisów wypukłych.
Antykwa lapidarna nie zawiera szeryfów i nadaje się bardzo dobrze do napisów wklęsłych
w kamieniach miękkich i średniotwardych. Możliwe jest bardzo głębokie wycięcie liter, co
zapewnia dobrą czytelność bez konieczności zabarwiania liter.
Szeryfami nazywamy poprzeczne lub ukośne zakończenia liter, najczęściej w kształcie
krótkich kresek lub klinów.
Rys. 2. Wzór pisma antykwa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
3. Pismo kamienne  stosuje się niemal wyłącznie do wykonania w kamieniu napisów
wypukłych  wystających, przy których powierzchnia kamienia miedzy literami jest
obniżona, przez co litera wystaje nieco ku górze. Litera zostaje w polerze, a tło jest
zmatowione.
Rys. 3. Wzór pisma kamiennego
Na płytach nagrobnych oprócz napisów składających się z liter i cyfr rzymskich lub arabskich
umieszcza się znaki symbolizujące datę urodzin i datę śmierci. Datę urodzin oznacza się
gwiazdką, a datę śmierci krzyżykiem. Umieszcza się również fotografie zmarłych oraz
symbole religijne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Obecnie coraz częściej wykonuje się napisy wykorzystując różne kroje pisma stosowane
w technice drukarskiej. Oprogramowania komputerowe zawierają wiele wzorów pisma.
Poniżej przedstawiono kilkanaście z nich najczęściej stosowanych:
Rys. 4. Kapituła Reinera
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Rys. 5. Perpetua
Rys. 6. Kursywa Bembo
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Rys. 7. Mediewal Brudiego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 8. Veneziana
Rys. 9. Garamond
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys. 10. Michelangelo
Rys. 11. Plantin
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 12. Times New Roman
Rys. 13. Bodoni
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 14. Mundial
Rys. 15. Clarenda
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 16. Pascal
Rys. 17. Albertus
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 18. Lineare
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 19. Zapf
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia:
1. Opisz, czym charakteryzuje się pismo blokowe?
2. Czym charakteryzuje się pismo o nazwie  antykwa lapidarna ?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na arkuszu brystolu 50 x 70 cm rozpisz napis nagrobny  Ś.P. Ryszarda Kowalska ur.
5.05.1955 zm. 0.06.2006 Pokój Jej duszy , stosując pismo blokowe antykwę lub pismo
kamienne. Dobierz wysokość liter. Zachowaj układ symetryczny.
Czas wykonania; 2,5 godziny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) zgromadzić potrzebne do wykonania ćwiczenia materiały i przybory,
3) rozmieścić treść napisu na brystolu o wymiarach 50x70 cm.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- brystol 50x70 cm,
- ołówek i gumka,
- kątownik metalowy,
- przymiar,
- przykładnica 1 m,
- linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) odróżnić pismo blokowe od antykwy? Tak Nie
2) określić na których elementach nagrobka wykonuje się napisy? Tak Nie
3) określić w jaki sposób wykuwa się litery i ornamenty w kamieniu? Tak Nie
4) wykonać napis nagrobny określonym rodzajem pisma? Tak Nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.3. Zasady kształtowania napisów i ornamentów
4.3.1. Materiał nauczania
Napisy wykonane w kamieniu wykonuje się uwzględniając (kierując się) następującymi
zasadami:
1. Wyrównanie optyczne  należy uwzględnić zjawiska złudzeń optycznych. Podczas
projektowania napisów należy litery zaokrąglone rysować większe rozciąć je. Litery ostro
zakończone winny być wyprowadzone poza linie wiersza, w przeciwnym przypadku będą
wydawały się mniejsze od liter tępo zaokrąglonych. Poprzeczna belka litery H winna leżeć
powyżej środka wówczas będzie wyglądała bardziej harmonijnie.
2. Odstępy liter  należy przestrzegać by była zachowana jednakowa powierzchnia między
literami, a nie jednakowa odległość miedzy skrajnymi punktami liter. Jeżeli litery składają się
z pionowych belek np. I, H to pole miedzy dwiema pionowymi belkami uważa się za
normalne, natomiast wszelkie zaokrąglenia i belki ukośne przekraczają granice i wchodzą na
to pole, tak samo jest z odpowiednimi belkami liter mających wydrążenie z boku np. C, K, L,
T i Z.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
3. Odstępy słów  należy zwrócić uwagę na to, aby słowa były wyraz
nie oddzielone, a mimo
to wiersz nie został rozerwany na pojedyncze słowa. Należy w związku z tym przestrzegać
zasady, zgodnie, z którą miedzy słowami powinno się jeszcze zmieścić litera I z niej
zwyczajowo wyrównanym odstępem.
4. Odstępy wierszy  w napisach z dużych liter, wysokość litery może odpowiadać
większemu odcinkowi złotego podziału, a odstęp miedzy wierszami mniejszemu odcinkowi
złotego podziału. Zaleca się, by odstęp wierszy był w stosunku do wysokości liter 1:1; 2:1 itd.
5. Wiersze wygięte  napis tworzy wycinek koła. Wszystkie normalne pionowe litery są
skierowane ku środkowi koła. Do wierszy łukowych zaleca się tylko duże litery.
6. Stosunek wielkości liter do powierzchni napisu  należy przestrzegać regułę, że wielkość
liter powinna wynika z treści i celu napisu a nie z wielkości powierzchni.
7. Napisy symetryczne  litery są rozmieszczone równomiernie po obu stronach pionowej osi,
pojmowanej jako biegnącą przez środek powierzchni napisu. Rozczłonkowanie jest możliwe
dzięki użyciu wierszy o grubych i cienkich belkach liter.
8. Napisy asymetryczne  tekst układa się wg logicznych punktów widzenia. Podział napisu
wynika z jego treści. Typowe jest rozpoczynanie wierszy od jednej pionowej linii.
9. Kontrasty  wymaganiami poprawnego rozczłonkowania tekstu są jednoznaczność
i przejrzystość. Środkiem stworzenia kontrastu są różne wielkości liter, np. w wierszu
z nazwiskiem i w wierszu zresztą tekstu na nagrobku. Wskazane jest ograniczać się do
możliwie niewielu wielkości liter, ale wyraz
nie różniących się miedzy sobą.
Poniżej przedstawiono różnego rodzaju napisy na tablicach nagrobkowych oraz ornamenty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zasady obowiązują przy kształtowaniu napisów i ornamentów?
2. Co to jest napis symetryczny?
3. Z czego wynika stosunek wielkości liter do powierzchni napisu?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1.
Zaprojektuj napis o treści  Dom Kultury w Mławie w układzie symetrycznym na tablicy
o wymiarach: wysokość 60 cm i szerokość 70 cm.
Czas wykonania: 2 godziny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania
2) pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia
3) rozmieścić treść napisu podanego w temacie ćwiczenia na brystolu o wymiarach 70x 60
cm Treść napisu rozmieść w układzie symetrycznym.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz brystolu o wymiarach 70 x 60 cm,
 linijka,
 cyrkiel,
 ołówek,
 gumka,
 wzornik liter,
 przykładnica 1 m,
 ekierka,
 komplet krzywek kreślarskich.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) odpowiedzieć na pytanie co to jest wyrównanie optyczne? Tak Nie
2) określić co decyduje o prawidłowym odstępie między literami? Tak Nie
3) odpowiedzieć jakie jest prawidłowy stosunek wysokości liter do
Tak Nie
odstępów między wierszami?
4) odpowiedzieć jakie litery nadają się do wierszy wygiętych? Tak Nie
5) wykonać kompozycję ornamentów? Tak Nie
6) wykonać kompozycję napisów? Tak Nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.4. Formy ornamentów stosowane w robotach nagrobkowych
4.4.1. Materiał nauczania
Ornamentem nazywa się motyw zdobniczy, zwykle powtarzający się rytmicznie
i ułożony według określonych reguł  siatki, pasów lub swobodnie, ale w określonym polu.
Tematem rysunku w ornamencie może być wszystko, co widzi się w otaczającym świecie
i w wyobraz
ni. Jako ornament może być stosowane również pismo, które ujęte w pewne bloki
lub wykonane w sposób ozdobny daje piękne akcenty
Ornamenty o rysunku geometrycznym  składają się z powtarzających punktów, linii
prostych, łamanych i łuków z figur geometrycznych (trójkąty, prostokąty, koła) ułożonych
w sposób uporządkowany. Stosuje się ornamenty o motywach roślinnych lub motywach
stworzeń żywych.
Ornamenty jako elementy uzupełniające towarzyszą liternictwu od stuleci. Liternictwo
zna wiele form i konstrukcji ornamentalnych. Tak zwane ornamenty organiczne czerpią swe
motywy z form spotykanych w przyrodzie, z kształtów roślin i zwierząt. Już w starożytnym
Egipcie stosowano motywy roślinne. Szczególnie chętnie używali w swych ornamentach
motywy roślin wodnych (jak lotos i papirus). Przy ozdobach organicznych, zamkniętych w
formy geometryczne, motywy roślinne lub zwierzęce wpompowane są w kwadrat, koło,
spirale lub inną formę geometryczna, z którymi tworzą harmonijną całość.
Formy ornamentów  istnieją trzy zasadnicze formy ornamentów:
 wstęgowe lub pasowe,
 zamknięte,
 nieskończone lub siatkowe.
Zasada budowy ornamentu wstęgowego jest powtarzalność jednakowych motywów
w określonym porządku według linii prostych lub krzywych.
Ornament wstęgowy jest zawsze ujęty w dwie albo trzy linie równoległe w zależności od
tego, czy składa się z jednego, czy dwóch pasów.
Na płytach nagrobnym najczęściej stosowanym ornamentem są przeróżne formy roślinne,
jak róże, bluszcze i lilie. Często wkomponowuje się również krzyże o różnej formie
i kształcie, postacie: Chrystusa, Marii, Aniołów i innych świętych.
Należy pamiętać o tym aby ornament nie zdominował całej powierzchni płyty nagrobnej,
ma on stanowić motyw dekoracyjny, napisy natomiast powinny być widoczne i czytelne.
Poniżej przedstawiono ornamenty najczęściej stosowane w robotach nagrobkowych.
Ornament grecki  meander
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ornament grecki kimation joński z astragalem
Ornament celtycki plecionkowy
Ornament gotycki roślinny z motywem winorośli
Ornament pojedynczy biegnący
Ornament podwójny stojący symetryczny
Ornament pojedynczy na przemian biegnący
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Ornament pojedynczy przeciwzwrotny
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Z jakich form lub elementów składa się ornament o rysunku geometrycznym?
2. Jakie znasz podstawowe formy ornamentów?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na arkuszu brystolu o wymiarach 70 x 100 cm wykonaj ornament geometryczny
meander i ornament motywach roślinnych, liść bluszczu.
Czas wykonania ćwiczenia: 3,0 godz.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać prawidłowo ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3) narysować meander geometryczny,
4) narysować ornament roślinny w postaci liści bluszczu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- brystol 70 x 100 cm,
- ołówek i gumka,
- kątownik metalowy,
- przymiar,
- przykładnica 1 m,
- linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) określić co to jest ornament? Tak Nie
2) wskazać z czego czerpią motywy ornamenty organiczne? Tak Nie
3) wskazać co jest cechą ornamentu wstęgowego? Tak Nie
4) wykonać ornament? Tak Nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.5. Zasady przygotowania powierzchni pod napisy
4.5.1. Materiał nauczania
Wykonanie napisu lub ornamentu w kamieniu obejmuje następujące czynności:
 zaprojektowanie i umiejscowienie napisu na powierzchni kamienia,
 wybór kroju i wielkości pisma,
 wzbogacenie kompozycji o ornament,
 przygotowanie powierzchni kamiennej,
 przekopiowanie napisu na powierzchnię kamienia,
 kucie lub piaskowanie liter, cyfr i ornamentów,
 oczyszczenie powierzchni z kurzu i zabrudzeń,
 złocenie lub barwne wykończenie napisów,
 ocena jakości wykonanej pracy i usunięcie ewentualnych usterek,
Przed przystąpieniem do wykonywania napisów na kamieniu należy zwymiarować
tablice kamienną, na której będą wykuwane litery, cyfry i ornamenty. Mierzymy szerokość
i wysokość tablicy. Wyznaczamy środek  oś symetrii. Ustalamy krój i wielkość czcionek,
oraz ich rozmieszczenie, pamiętając o zachowaniu marginesów. W napisach symetrycznych
(osiowych) litery są rozmieszczone równomiernie po obu stronach pionowej osi, biegnącej
przez środek powierzchni napisu. W napisach zwartych tekst ułożony jest równomiernie na
środku, z zachowaniem równych odstępów (marginesów) zarówno z prawej jak i z lewej
strony napisu. W napisach asymetrycznych tekst układa się wg logicznych punktów widzenia.
Podział napisu wynika z jego treści. Typowe jest rozpoczynanie wierszy od jednej pionowej
linii. Chociaż tekst jest ustawiony odpowiednio do swego znaczenia, napis zyskuje na pięknie
dzięki harmonijnemu wyrównaniu. Ważnymi wymaganiami poprawnego rozplanowania
tekstu są jednoznaczność i przejrzystość. Środkiem stworzenia kontrastu są różnice wielkości
liter, np. w wierszu z nazwiskiem i w wierszu z reszta tekstu na nagrobku. Małe różnice są
mało skuteczne i dlatego należy używać silnie kontrastujących rodzajów pisma.
Wysokość liter  nawet w tym samym napisie  może być różna:
 imię i nazwisko  litery 50 60 mm,
 tytuł, zawód, stanowisko  litery 30 40 mm,
 daty urodzenia i śmierci  litery 20 30 mm,
 pozostałe  litery 30 40 mm.
Dla podanych wielkości odstępy między wierszami wynoszą zwykle 20 30 mm. Pionowe
rozmieszczenie napisu, a więc wysokość liter, wysokość odstępów pomiędzy wierszami, od
rozmiaru napisu oraz od wielkości miejsca przeznaczonego na napis. Poziome rozmieszczenie
napisu, a wiec szerokość poszczególnych liter i światło między literami, wymaga starannego
przygotowania już w trakcie rozpisywania i dużej wprawy, którą można zdobyć tylko przez
długoletnią praktykę w zawodzie. Margines boczny powinien równać się, co najmniej
wysokości litery W. Odstęp od górnej krawędzi płyty powinien stanowić około 1,5 do 2
wysokości najwyższych liter użytych w tekście. Odstęp od dolnej krawędzi płyty lub
nagrobka przy napisie zajmującym cała płytę powinien być, co najmniej 2 razy większy niż
odstęp od górnej krawędzi. Na płytach kamiennych stosuje się trzy układy graficzne napisu:
- symetryczny,
- zwarty,
- asymetryczny.
Płaszczyzna, na której ma być wykonany napis powinna być równa i wygładzona.
Kamienie, które dają się polerować takie jak granity, sjenity, marmury i wapienie zbite przed
wykonaniem napisów polerujemy. Natomiast te, które nie dają się polerować, jak piaskowce
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
wapienie lekkie szlifujemy. Na polerowanej powierzchni kamiennej narysowanie ołówkiem
liter jest niemożliwe, dlatego należy odpowiednio przygotować powierzchnię kamienia.
W tym celu należy powierzchnię pod napis należy pokryć biała farbą klejową (do tego celu
nadaje się dobrze kreda szlamowana z dodatkiem kleju, używana do malowania ścian), po jej
wyschnięciu powstaje białe podłoże rysunku odporne na ścieranie. Przystępujemy do
rysowania napisu. Do pracy tej potrzebne są następujące przyrządy: przykładnica  jak [\przy
desce kreślarskiej, trójkąt, kątownik metalowy, miarka i ołówki  np. HB i B, ołówek
diamentowy do zarysowania liter.
Zarysowanie napisu składa się z następujących czynności:
 zarysowanie środkowej osi napisu,
 ustalenie położenia wierszy na osi środkowej za pomocą punktów wymiarowych,
 z punktów tych za pomocą kątownika metalowego na prawo i na lewo należy pociągnąć
linie prostopadłe do osi środkowej,
 zarysować kontury liter i cyfr, ornamentów ołówkiem HB,
 nanieść poprawki, jeżeli jest to konieczne,
 ile napis jest wykonywany na powierzchni polerowanej, zarys liter wyciąga się
specjalnym diamentem do rysowania na kamieniu, aby zminimalizować ewentualne
odpryski przy wykuwaniu liter,
 zmywamy powierzchnię płyty wodą,
 przystępujemy do kucia liter.
Do wykuwania liter w marmurach, wapieniach i piaskowcach służą dłuta ze stali
narzędziowej, natomiast do wykuwania w granitach i sjenitach ze stali narzędziowej z
obsadzoną końcówką roboczą z węglików spiekanych (dłuta widiowe).
Napisy wykonujemy również metodą piaskowania, wówczas powierzchnię na której ma być
wykonany napis pokrywamy warstwą kleju kostnego lub specjalną folią . Na tak
przygotowanej powierzchni rozpisujemy napis, a następnie wycinamy nożykiem miejsca,
które mają być wypiaskowane.
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Jakie czynności obejmują wykonanie napisów w kamieniu?
2. Jak należy przygotować powierzchnię kamienia do wykonania napisów?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Pobierz płytę granitową polerowaną do wykonania napisów, przenieś na nią treść napisu
przygotowanego na ćwiczeniu 1 z rozdziału 4.2.3.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) pobrać materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3) pobrać ze składu wypolerowaną płytę napisową,
4) przemalować białą farbą klejową płytę w celu uzyskania kontrastu,
5) zapisać na tej płycie napis z ćwiczenia opisanego w punkcie 4.2.3.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Wyposażenie stanowiska pracy:
- płyta kamienna granitowa  polerowana,
- biała farb klejowa,
- liniał,
- kątownik metalowy,
- przymiar, linijka z podziałką,
- ołówek i gumka,
- linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel,
- rysik diamentowy do zarysowania liter.
Ćwiczenie 2
Przygotuj płytę piaskowcową do wykonania na niej napisów metodą piaskowania
nakładając na nią warstwę kleju kostnego, a następnie rozpisz przykładowy tekst na
przygotowanej powierzchni.
Czas wykonania 4 godziny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) pobrać materiały i przybory do wykonania ćwiczenia,
3) pobrać ze składu uprzednio wyszlifowaną piaskowcową płytę napisową,
4) pokryć płytę warstwą kleju kostnego,
5) posypać talkiem znajdujący się na płycie klej,
6) rozpisać na płycie przykładowy napis.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- płyta piaskowcowa szlifowana,
- klej kostny rozpuszczony w kąpieli wodnej,
- talk,
- przykładnica,
- kątownik metalowy,
- przymiar, linijka podziałką,
- ołówek
- linijka, ekierka, krzywki kreślarskie, cyrkiel,
- nożyk do wycinania liter w warstwie klejowej.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) wskazać czynności jakie należy spełnić, by wykonać napis
Tak Nie
w kamieniu?
2) przygotować płytę kamienną do wykonania na niej napisów metodą
Tak Nie
kucia ręcznego?
3) przygotować płytę kamienną do wykonania napisów metodą
Tak Nie
piaskowania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.6. Techniki wykonywania napisów i ornamentów  wykuwanie
ręczne i maszynowe oraz piaskowanie
4.6.1. Materiał nauczania
Do kucia liter i cyfr w kamieniu używa się specjalnych dłutek o ostrzach wykonanych ze
stali narzędziowej lub węglików spiekanych.. Rodzaje dłutek zależą od rodzaju i twardości
kamienia. Dłutka te są lekkie, o przekroju znacznie mniejszym niż dłuta używane do obróbki
kamienia. Długość dłuta wynosi 160 180 mm, a szerokość ostrza 3 12 mm. Do pobijania
tych dłutek używane są lekkie młotki kamieniarskie (pucka oraz knyple), których część
stalowa nie przekracza 300 g wagi. Tradycyjne kucie liter przy pomocy dłuta i młotka jest
bardzo pracochłonne. Prace znacznie można przyspieszyć i usprawnić przy pomocy młotka
pneumatycznego. Ma on dużą częstotliwość uderzenia, a ponieważ skok dłuta jest niewielki,
nie widać śladu po jego uderzeniu i efekt w postaci dobrze i szybko wykutych liter jest
znaczący.
Maszynowe wykonywanie napisów odbywające się przy pomocy maszyn frezujących lub
ścierających polega na tym, że w głowicy osadzone jest narzędzie i ono wykonuje napis.
Napisy wykonujemy wypukłe i wklęsłe. W napisach wypukłych litery zostają,
a otaczający je kamień jest usuwany. W napisach wklęsłych litery są wycinane w głąb;
najczęstszą techniką są napisy trójkątnie rowkowane.
Ręczne wykuwanie napisów wklęsłych rozpoczynamy od nakłucia środka każdej litery
za pomocą grotu. Następnie zgrubne wykucie liter za pomocą 10  milimetrowego dłuta.
Należy uderzać z obu stron, nie dochodząc jednak do konturu litery nie bliżej niż 1 mm.
Wyrabiamy każdą literę w klin aż do konturu, najpierw belki pionowe, a potem poziome,
wyrabiamy narożniki, szeryfy i zaokrąglenia liter. Należy pamiętać, aby głębokość
wszystkich liter tej samej wysokości była jednakowa. Im głębiej jest wykuta litera, tym napis
jest bardziej czytelny.
Wykonanie litery wklęsłej
Wykonanie napisów wypukłych rozpoczynamy od nacięcia powierzchni w odstępie 1~ 2
mm od każdej litery napisu, wykuwamy otoczenia liter aż do przewidzianego dna
(groszkowanie lub dłutowanie). Zgrubne wygotowanie powierzchni między literami, a
następnie wstępne wyrobienie liter  lekko ukośne, aż do dna. Jeśli litery są blisko siebie, to
należy kuć między nimi na tyle głęboko, na ile pozwala odstęp między nimi. Okrągłe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
powierzchnie wewnątrz litery należy wykuwać na końcu. Wygładzamy powierzchnie boczne
liter i równamy powierzchnię pomiędzy literami.
Napisy i ornamenty mogą być również wykonywane za pomocą maszyn np. kopiarko 
frezarek, albo agregatów do piaskowania  metodą piaskowania. Przygotowanie powierzchni
do piaskowania polega na przykryciu  zabezpieczeniu powierzchni warstwą ochronną. Do
tego celu nadaje się najlepiej klej kostny z dodatkiem gliceryny technicznej i wody, rozgrzany
w kąpieli wodnej do konsystencji płynnej ( gęsta śmietana). Tak przygotowana masę klejową
rozprowadzamy na wypolerowanej powierzchni płyty, starając się, by była to w miarę równa
ilość kleju w każdym miejscu. Po nałożeniu kleju, powierzchnie przysypujemy talkiem,
dzięki temu możliwe będzie pisanie po tak przygotowanej powierzchni ołówkiem. Gdy klej
przeschnie przystępujemy do rozplanowania tekstu, podobnie jak przy wykuwaniu ręcznym.
Poprawnie rozmieszczony napis bardzo starannie wycinamy w warstwie ochronnej cienkim
nożykiem  skalpelem i usuwamy warstwę kleju z wnętrza litery. Cięcie musi być precyzyjne
i proste, każde nierówne cięcie widoczne jest po wypiaskowaniu. Piaskowanie odbywa się w
przygotowanej do tego celu kabinie. Obsługa powinna znajdować się poza kabiną, sterując
dyszą przez szczelinę. Strumień piasku powinien uderzać prostopadle w miejsce
wykonywania liter. Odległość wylotu dyszy od kamienia zależy od średnicy dyszy i ciśnienia
powietrza, najczęściej wynosi ok. 40 cm. Jako ścierniwo używany jest piasek kwarcowy lub
piasek z węglika krzemu. Czas piaskowania zależy od rodzaju materiału i głębokości
wykonania napisu. Należy pamiętać, że komora do piaskowania powinna mieć sprawnie
działającą instalację odpylającą, która odprowadza pył i osady do komory pyłowej,
a następnie do osadników pyłu. Pracownicy zatrudnieni na zewnątrz komory, którzy trzymają
ręce wewnątrz niej, powinni mieć rękawice ochronne, a otwory na ręce w ścianie komory
powinny mieć gumowe rękawy szczelne. Po wypiaskowaniu wszystkich elementów usuwa się
pozostałą warstwę ochronną kleju.
Obecnie powszechnie stosowaną metodą do przygotowania napisów na kamieniu przed
piaskowaniem wykorzystuje się komputer, ploter i specjalną folę do piaskowania. Komputer
wyposażony w oprogramowanie graficzne  Corel służy do projektowania napisów.
Oprogramowanie to pozwala na dobór rodzajów pisma, wielkości liter, dowolne
rozmieszczenie liter, wierszy, odstępów, marginesów i ornamentów. Ploter tnący jest to
urządzenie sterowane komputerem służące do wycinania liter, ornamentów konturów postaci
w folii samoprzylepnej do piaskowania. Głowica plotera wyposażona jest w ostrze, które
przesuwa się po folii wzdłuż osi x i y nacinając uprzednio zaprogramowane napisy i
ornamenty. Folię z wyciętym napisem umieszcza się na płycie, usuwa zbędny materiał
(wnętrza liter), by odsłonić wykrojone litery. Osłonić jeszcze należy pozostałą część
kamienia, aby podczas piaskowania nie nastąpiło jej uszkodzenie.
Po wykonaniu wyżej opisanych czynności przystępujemy do piaskowania. Obecnie
powszechnie stosowane są agregaty do piaskowania bezpyłowe, gdzie dysza piaskująca
dotyka bezpośrednio kamienia, a kryza ze szczotką wokół niej bezpośrednio odsysa pył.
Najnowocześniejszą metodą wykonywania napisów, wizerunków i ornamentów jest
zastosowanie stołów grawerskich, sterowanych za pomocą komputera. Technologia
stosowana w tym przypadku wymaga, by wcześniej opracowany projekt został przesłany do
urządzenia, w którym następuje przetworzenie danych i odtworzenie ich przy pomocy igły
diamentowej bezpośrednio na kamieniu. W ten sposób można wykonać nie tylko litery, ale
również wizerunki ornamenty i portrety, które charakteryzują się duża wiernością
odtworzenia detalów.
Jedną z technik wykonywania napisów jest osadzanie w kamieniu napisów z liter
wykonanych ze stopów metali kolorowych, półszlachetnych(brązu, mosiądzu).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.6.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Jakich narzędzi używa się do ręcznego wykonywania napisów?
2. Na czym polega wykonywanie napisów metodą piaskowania?
3. Do czego służy ploter?
4. Czym zabezpiecza się powierzchnię polerowaną w czasie piaskowania?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na przygotowanej płycie według ćwiczenia 1 z rozdziału 4.5.3 wykuj ręcznie napis
zgodnie z dokumentacją.
Czas wykonania 6 godzin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) zgromadzić materiały, sprzęt oraz narzędzia do wykonania ćwiczenia,
3) pobrać płytę kamienną ze składu przygotowaną do ręcznego wykonania napisów podczas
ćwiczenia 1 z rozdziału 4.5.
Wyposażenie stanowiska pracy:
płyta kamienna granitowa  polerowana, przygotowana wg ćwiczenia 4.5.3 ćw.1,
dłuta widiowe  ręczne,
młotek kamieniarski  pucka lub knypel,
pędzel do omiatania odprysków kamiennych,
maska przeciwpyłowa,
okulary ochronne,
fartuch,
rękawice.
Ćwiczenie 2
Na przygotowanej płycie wg ćwiczenia 2 z rozdziału 5.5.1. wykonaj napis metodą
piaskowania przy pomocy agregatu do piaskowania.
Czas wykonania 1,5 godziny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) zgromadzić materiały i przybory do wykonania ćwiczenia,
3) pobrać płytę kamienną ze składu przygotowaną podczas ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
płyta kamienna  polerowana , przygotowana podczas ćwiczenia 4.5.3 ćwiczenie 2,
agregat do piaskowania,
maska przeciwpyłowa,
rękawice ochronne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
 okulary,
fartuch.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) scharakteryzować techniki wykonywania napisów w kamieniu? Tak Nie
3) określić zasady wykonywania napisów przy pomocy agregatu do
Tak Nie
piaskowania?
4) wykuć napisy ręcznie? Tak Nie
5) wykonać piaskowanie liter? Tak Nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.7. Barwne wykończenie napisów i ornamentów.
4.7.1. Materiał nauczania
Barwne wykończenie napisów zalecane jest wtedy, gdy napis jest mało czytelny  na
granicie ze Szklarskiej Poręby lub ze Strzegomia maluje się na kolor czarny, są one wtedy
bardziej czytelne. Na kamieniach ciemnych  granit szwedzki litery maluje się na jasne
kolory: biały, jasnoszary, srebrny lub złoty. Do malowania używane są farby olejne
pokostowe lub szybko schnące lakiery nitro. Przy malowaniu farbą olejną  po oczyszczeniu
napisu z kurzu i po stwierdzeniu, że litery są zupełnie suche, można przystąpić do ich
malowania. Najpierw wykonuje się podkład czystym pokostem, a po wyschnięciu nakłada się
farbę odpowiedniego koloru. Warstwa farby nie powinna być zbyt gruba, natomiast powinna
być rozłożona równomiernie. Napis pomalowany farba olejną wysycha bardzo wolno, nawet
2  3 godzin. Przy malowaniu nitro  po oczyszczeniu z kurzu, zupełnie suche litery
pokrywamy szybkoschnącym lakierem nitro. Czas schnięcia jest bardzo krótki, napis jest
zupełnie suchy już po 20  30 minutach. Farby malarskie utrzymują się na kamieniu tylko
przez pewien czas, w warunkach atmosferycznych ulegają szarzeniu i łuszczeniu, dlatego co
2-3 lata należy odnowić napis. Bardziej trwała, lecz droższa techniką barwienia liter jest
pokrywanie liter 24 karatowym złotem płatkowym, które nie utlenia się i nie odbarwia,
dlatego tak wykonany napis utrzymuje swój wygląd przez wiele lat. Koszt pokrycia płatkami
złota liter równy kosztowi wykucia lub wypiaskowania tych liter. Obecnie tą techniką
wykonuje się 25 % wykonywanych zleceń. Złoto jest powszechnie dostępne w sklepach
kamieniarskich. Do złocenia napisów w kamieniu potrzebne są następujące materiały:
- złoto w płatkach  są to cieniutkie płatki prawdziwego złota wielkości od 6  16 cm2 ,
pakowane w książeczkach po 12  20 płatków. Złoto w płatkach jest nadzwyczaj cienkie,
jego grubość wynosi 1/700, 1/800 mm, przy najmniejszym porywie wiatru rozrywa się i
ulatuje. Z tego powodu do pracy pod gołym niebem stosuje się tzw. Złoto burzowe, w
którym złota folia jest lekko przymocowana do papieru jedwabistego. Podczas nakładania
na literę folia taka przykleja się do podłoża a papier można ściągnąć.
- mikstion  jest to płynny preparat chemiczny, który służy do wykonania podkładu pod złoto.
Jest to dość gęsty płyn posiadający dużą lepkość, dzięki czemu płatki złota przyklejone do
kamienia mikstionem zostają z nim połączone trwale na wiele lat. Jest mikstion
szybkoschnący (1 2 godzin) i wolnoschnący (12 24 godzin). Mikstion jest zupełnie
niewrażliwy na zmiany atmosferyczne.
-szelak  jasny w płatkach, rozpuszcza się w spirytusie denaturowym. Służy jako podkład pod
mikstion.
- pędzel chwytak  jest to płaski pędzel o szerokości 2 3 cm z długim miękkim włosiem;
służy do nakładania złota na literę po zagruntowaniu jej mikstionem.
- pędzel okrągły  o przekroju 12 14 mm, puszysty z bardzo miękkim włosiem. Służy do
wygładzania złota na literze.
- pędzel ostry cienki  włos sredniotwardy, służy do nakładania podkładu szelakowego pod
mikstion.
- pędzel płaski o szerokości 2 4 mm, włos średnosztywny, służy do nakładania mikstionu na
wykuta literę.
Złocenie napisów należy wykonywać w pomieszczeniu suchym, jasnym i o stałej
o
temperaturze 20 22 C, zimą ogrzewanym. Napis należy dobrze wyczyścić i wysuszyć.
Pierwszy podkład wykonuje się z szelaku jasnego, rozpuszczonego w spirytusie
denaturowanym, używając pędzla ostrego. Podkład ten wygładza wszelkie drobne
nierówności na ściankach liter. Wyschnięcie tego podkładu trwa 1 -2 godzin. Następnie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
przystępuje się do wykonania podkładu z mikstionu. Nalewa się do muszelki malarskiej
trochę mikstionu, dodaje odrobinę żółcieni chromowej lub ochry, dokładnie miesza i przy
użyciu pędzla płaskiego nakłada się cienką warstwę mikstionu na litery. Czynność ta wymaga
dużej uwagi i staranności, gdyż w miejsca pozbawionych mikstionu złoto nie przyklei się. Po
wykonaniu podkładu nakrywa się cały napis papierem (ochrona przed kurzem i pyłem) i
pozostawia na 24 godziny do wyschnięcia lub krócej, jeżeli mikstion jest szybkoschnący. Po
wyschnięciu mikstionu przystępuje się do nakładania złota. Płatki złota burzowego przycina
się ostrymi nożyczkami na równe paski wysokości i grubości liter, w ilości potrzebnej na
jeden wiersz napisu. Bardzo ostrożnie przenosi się w palcach pojedyncze paski na daną literę.
Kładąc go na podkład mikstionu. W ten sposób przylepia się złoto na wszystkie;litery
jednego wiersza. Następnie posługując się pędzlem okrągłym, puszystym, natychmiast
przyciska się paski złota do podkładu. Tym samym pędzlem wygładza się kilkakrotnie złoto
na literach i ostatecznie usuwa drobne resztki złota. Złocenie napisów na kamieniu jest w
pewnych przypadkach ze względu na kolor kamienia niekorzystne, poza tym złocenie jest
bardzo pracochłonne i drogie. Dlatego w pewnych wypadkach zamiast złocenia stosuje się
tzw. brązowienie napisów. Do tego celu służy brąz w proszku. Jako rozpuszczalnik służy
mikstion lub znacznie tańszy lakier bezbarwny nitro. Istnieją dwa sposoby wykonania napisu
metoda brązowienia:
- na suchych literach, uprzednio wykutych, wykonuje się podkład mikstionem, następnie
prószy miękkim, puszystym pędzlem brąz w proszku, a resztki proszku usuwa się tym
samym pędzlem na bok.
- brąz w proszku rozpuszcza się w miseczce z mała ilością mikstionu lub lakieru bezbarwnego
nitro i małym pędzlem maluje litery; gdy napis jest zupełnie suchy można położyć jeszcze
warstwie ochronną  utrwalającą, tj. szelak jasny rozpuszczony w spirytusie
denaturowanym.
4.7.2. Pytania sprawdzające:
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Jakie środki chemiczne są potrzebne do złocenia napisów?
2. Jak długi jest czas schnięcia lakieru nitro?
3. Jakie znasz rodzaje barwienia napisów i ornamentów.
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj barwne wykończenie napisu metodą pokrywania brązem.
Czas wykonania: 90 minut.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia,
3) pobrać płytę kamienną z wykutymi napisami podczas ćwiczenia 1 z rozdziału 4.6.3.
Wyposażenie stanowiska pracy:
płyta kamienna wypiaskowana wg ćwiczenia 4.6.3 ćw.2
brąz w proszku,
mikstion, lub lakier bezbarwny nitro,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
 pędzel,
szelak jasny rozpuszczony w spirytusie denaturowanym.
Ćwiczenie 2
Wykonaj barwne wykończenie napisów metodą pokrywania farbą lub nitro.
Czas wykonania: 45 minut
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania
2) zgromadzić materiały i przybory potrzebne do wykonania ćwiczenia
3) pobrać płytę kamienną z wykonanymi napisami podczas ćwiczenia 2 z rozdziału 4.6.3.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- płyt kamienna wypiaskowana wg ćwiczenia 4.6.3 ćw.2,
- farba nitro,
- pędzel ,
- rozcienczalnik do farb nitro,
- ścierka,
- woda,
- fiżbin lub pumeks drobnoziarnisty.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) określić zasady barwienia napisów przy pomocy złota w płatkach? Tak Nie
2) wykonać barwienie napisów przy pomocy brązu w proszku? Tak Nie
3) wykonać barwienie napisów przy pomocy farby nitro? Tak Nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.8. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót
4.8.1. Materiał nauczania
Wykonywanie napisów i ornamentów należy do ostatniej czynności, jaką wykonuje się
na elementach kamieniarskich nagrobkowych czy pomnikowych, dlatego też należy
czynności te wykonywać z należytą starannością i ostrożnością by nie uszkodzić elementów,
których wykończenie jest bardzo kosztowne i pracochłonne. Należy pamiętać o utrzymaniu
należytego ładu i porządku na stanowisku pracy i drogach komunikacyjnych. Narzędzia
powinny być naostrzone i kompletne. Przed przystąpieniem do wykonywania napisów na
kamieniu należy wykonać projekt rozmieszczenia napisów i ornamentów i uzyskać na piśmie
jego akceptację od klienta zlecającego tę pracę.
Stanowisko pracy, na którym wykonuje się napisy i ornamenty powinno być:
wyposażone w niezbędne narzędzia, sprzęt i materiały dla opisanych w poprzednich
rozdziałach  technikach wykonywania napisów,
Odbiór wykonanych robót polega na:
porównaniem projektu z wykonaniem napisów i ornamentów, czy wykonano zgodnie
z projektem,
sprawdzenie jakości i estetyki wykonanych napisów,
sprawdzenie poprawności barwienia napisów,
sprawdzenie stanu elementu kamiennego, czy w czasie wykonywania napisów nie
nastąpiło uszkodzenie powierzchni polerowanych i krawędzi,
dopuszczenie elementu z napisem do zamontowania na grobowcu lub pomniku.
4.8.2. Pytania sprawdzające:
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Na czym polega odbiór wykonanych robót?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj odbioru jakościowego napisów wykonanych na tablicy nagrobnej techniką
piaskowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) otrzymać od nauczyciela płytę nagrobną z wykonanymi napisami techniką piaskowania,
3) zapoznać się z projektem wykonania napisów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pędzel,
- lupa,
- przymiar,
- ściereczka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) dokonać odbioru robót związanych z wykonaniem napisów ? Tak Nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.9. Zasady rozliczania robót dotyczących wykonywania napisów
i ornamentów na płytach nagrobkowych
4.9.1. Materiał nauczania
Rozliczenie robót dotyczących wykonania napisów odbywa się w dwóch zakresach:
1. W zakresie naliczenia kosztów robocizny w celu wyliczenia wynagrodzenia za wykonane
roboty.
2. W zakresie naliczenia wszystkich kosztów w celu wyliczenia ceny sprzedaży.
Naliczanie kosztów robocizny odbywa, w oparciu o katalogi cen robocizny i obejmuje
wyłącznie koszty pracy.
Naliczenie kosztów wykonania napisów obejmuje:
- koszt robocizny,
- koszt materiałów,
- koszt energii,
- koszt narzędzi.
- koszty ogólne
- zysk.
Suma tych składników stanowi podstawę do wystawienia klientowi faktury za wykonane
prace czyli tzw. wartość netto. Do tej wartości dolicza się jeszcze podatek VAT.
Koszt robocizny związany jest z nakładem pracy potrzebnym do wykonania czynności
związanych z wykonywaniem napisów i ornamentów.
Do tych czynności zaliczamy:
- projektowanie treści napisu, czyli zebranie informacji od klienta o treści, jaka ma być
umieszczona na płycie nagrobkowej.
- obliczenia ilości liter i znaków. Rozmieszczenie treści napisów i ornamentów, jakie mają
być umieszczone na płycie nagrobnej
- wykonanie napisów- określenie czasu wykonania napisów wybranymi technikami.
- prace wykończeniowe- barwienie, oczyszczenie płyty po wykończonych pracach.
Wartość robocizny naliczana jest przez przemnożenie ilości godzin zużytych na wykonane
prace ze stawką godzinową pracownika wykonującego te prace.
Drugim elementem kosztów są koszty materiałowe, czyli koszt zużytych narzędzi, energii
elektrycznej i sprężonego powietrza oraz materiałów do barwienia napisów.
W zakładach rzemieślniczych ustalane są stawki za wykonanie litery czy znaku.
Stawki te zależą od wielkości, rodzaju litery oraz sposobu barwienia napisów.
W stawkach tych mieszczą się koszty robocizny i koszty materiałowe i marża zysku.
Klient jest informowany o koszcie wykonania napisów przed przystąpieniem do ich
wykonania.
4.9.2 Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia.
1. Jakie składniki kosztów występują przy wykonywaniu napisów na płytach nagrobnych?
2. Czy wielkość wykutych w kamieniu liter ma wpływ na koszt ich wykonania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.9.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz koszt wykonania napisu na tablicy nagrobkowej zawierającej napis następującej
treści:
Ś.P.
MARIA DUDA
UR. 12.07.1938
ZM. 07.12.2005
POKÓJ JEJ DUSZY
Cena za jedną literę, cyfrę i znak  2 zł
Czas wykonania: 30 minut.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania,
2) obliczyć ilość liter, cyfr i znaków mieszczących się w napisie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kalkulator,
arkusz papieru, długopis.
4.9.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
1) obliczyć koszt wykonania napisów? Tak Nie
2) podać zasady rozliczania robót dotyczących wykonania
Tak Nie
napisów i ornamentów na płytach nagrobkowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania o różnym stopniu trudności. Są to pytania wielokrotnego wyboru.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X lub wpisując prawidłowa odpowiedz
. W przypadku pomyłki należy
błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz

prawidłową.
6. Test składa się z dwóch części o różnym stopniu trudności: I część  poziom podstawowy,
II część  poziom ponadpodstawowy.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego gdy zostanie Ci czas wolny.
9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
Zestaw zadań testowych
1. Do ochrony dróg oddechowych podczas wykonywania napisów młotkiem pneumatycznym
użyjesz:
a) chusteczki higienicznej,
b) maski przeciwpyłowej,
c) parawanu,
d) chusty bawełnianej.
2. Który czynnik szkodliwy dla zdrowia nie występuje podczas wykonywania napisów
metodą piaskowania?
a) zapylenie,
b) wibracja,
c) hałas,
d) odpryski kamienia.
3. W napisie wykonywanym pismem blokowym zwykłym o wysokości liter 3 cm to ich
grubość powinna wynosić:
a) 2 mm,
b) 5 mm,
c) 7 mm,
d) 10 mm.
4. Najczęściej napisy wykonujemy na płytach kamiennych o powierzchni:
a) szlifowanej,
b) piaskowanej,
c) groszkowanej,
d) polerowanej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. Odstęp między wierszami w stosunku do wysokości litery powinien wynosić:
a) 1:1,
b) 1:3,
c) 1:4,
d) 3:1.
6. Napisy symetryczne są wtedy, gdy litery są rozmieszczone po obu stronach pionowej osi:
a) nierównomiernie,
b) po jednej stronie osi,
c) równomiernie,
d) jeden wyraz po jednej stronie osi, a cztery wyrazy po drugiej stronie.
7. Ornamentem nazywamy:
a) rysunek,
b) motyw zdobniczy,
c) litery o różnych wysokościach,
d) linię falistą.
8. Którego z układów graficznych nie stosuje się na płytach kamiennych:
a) symetrycznego,
b) równoległego,
c) zwartego,
d) asymetrycznego,
9. Których czynności nie obejmuje wykonanie napisu na kamieniu:
a) wyboru kroju pisma,
b) rysowania napisu,
c) kucia liter,
d) obcinania.
10. Napisem wklęsłym nazywamy napis, w którym:
a) litery wystają poza płytę kamienną,
b) litery wchodzą w głąb kamienia,
c) litery są z innego materiału i są naklejone na kamień,
d) wykonany jest obrys liter.
11. Barwieniem nazywamy:
a) nałożenie na wykute litery kontrastowej farby,
b) konserwację napisów,
c) zmywanie napisów,
d) wygładzanie powierzchni płyty.
12. Ploter służy do:
a) wykonywania napisów,
b) wycinania liter w folii,
c) barwienia liter ,
d) usuwania zabrudzeń.
13. W jakich odstępach czasu należy pokrywać napisy farbą:
a) co roku,
b) co 3 lata,
c) co 5 lat,
d) co 10 lat.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
14. Ścierniwa używa się do wykonywania napisów techniką:
a) piaskowania,
b) frezowania,
c) kucia ręcznego,
d) kucia maszynowego.
15. Do brązowienia napisów używa się:
a) farby o barwie brązowej,
b) sproszkowanego brązu,
c) liter odlanych z brązu,
d) lakieru bezbarwnego.
16. Napisy na płytach nagrobkowych wykonuje się:
a) po wypolerowaniu powierzchni płyty ,
b) w pierwszej fazie produkcji płyt,
c) jako ostatnią czynność w warsztacie,
d) po zamontowaniu nagrobka.
17. Odbiór robót związanych z wykonaniem napisów na płytach nagrobkowych polega na:
a) porównaniu projektu z wykonaniem,
b) sprawdzeniu prawidłowości montażu nagrobka,
c) ustaleniu ceny roboty,
d) przekazaniu nagrobka zarządowi cmentarza.
18. Ręczne wykuwanie napisów wklęsłych rozpoczynamy od:
a) zgrubnego wykucia napisu,
b) nakłucia środka każdej litery,
c) wyrobienia litery w klin,
d) wyrobienia narożników.
19. O koszcie wykonania napisów decyduje:
a) wielkość i ilość liter,
b) kształt liter,
c) rodzaj liter,
d) rodzaj kamienia użytego na płytę napisową.
20. Jaki znak symbolizuje datę urodzenia:
a) krzyżyk,
b) gwiazdka,
c) linia,
d) kółko.
21. Jaki znak symbolizuje datę śmierci na tablicach nagrobnych:
a) krzyżyk,
b) gwiazdka,
c) kółko,
d) trójkąt.
22. Ornament organiczny czerpie swe motywy z form:
a) linii łamanych,
b) trójkątów,
c) roślin,
d) spirali.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko& & & & & & & & & & & &
Zakreśl poprawną odpowiedz

Numer
Odpowiedz
Punktacja
pytania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
RAZEM
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
6. LITERATURA
1. Czyżowski A.: Obróbka kamienia. AGH, Kraków 1955
2. Czyżewski A.: Elementy kamienne i zasady ich montażu. AGH, Kraków 1958
3. Francuz M. W., Sokołowski R., Bezpieczeństwo i higiena pracy w rzemiośle. WSiP,
Warszawa 1996
4. Kamiński M.: Skały budowlane w Polsce. PJG, Warszawa 1949
5. Penkala B.: Konserwacja kamienia w budownictwie. PWN, Warszawa 1966
6. Tyrowicz T.: Kamieniarstwo  Technologia surowca kamiennego. PWSZ, Warszawa 1952
7. Tyrowicz T.: Kamieniarstwo. Obróbka ręczna. Arkady, Warszawa 1956
8. Turowicz T.: Kamieniarstwo. Obróbka maszynowa. Arkady, Warszawa 1958
9. Turowicz T.: Kamieniarstwo  poradnik. ZIR, Warszawa 1970
10. Wilcke H., Thunig W.: Kamieniarstwo. WSiP, Warszawa 1997
11. Katalog Nakładów Rzeczowych 2  02 (rozdział 21  roboty kamieniarskie) Normy
nakładów rzeczowych na konstrukcje budowlane część III. Biuro Ekspertyz i Doradztwa
Organizacyjno  Ekonomicznego Przemysłu Budowlanego  ORGBUD  Sp. z o.o.
Warszawa 1955
12. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. Nr 19, poz. 844
13. Tibor Szanto: Pismo i Styl. OSSOLINEUM . Wrocław 1968.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50