TEMAT 5. ŚRODOWISKO A ODDZIAŁYWANIE CZŁOWIEKA

Człowiek, w ostatnim stuleciu na niespotykaną dotąd skalę rozwinął wszelkiego rodzaju dziedziny życia, przyczyniając się także do niespotykanej wcześniej degradacji środowiska przyrodniczego. I to go zmusiło do zastanowienia się nad przyszłością. Tak powstała nowa dziedzina nauki Ochrona środowiska, która na przestrzeni lat była dostosowywana do potrzeb danego okresu. Wraz ze wzrostem degradacji, wzrastały wymagania stawiane ochronie środowiska, tak jakby człowiek nie potrafił zrozumieć iż jego pęd ku ciągłemu wzrostowi standardu życia nie jest nieograniczony. Tak, tak właśnie jest i każdy człowiek musi zrozumieć, że zasoby przyrody, jakkolwiek ogromne, są jednak ograniczone. I tutaj wkracza właśnie dziedzina nauki, jaką jest ekologia. W bardzo dużym skrócie jest to nauka zajmująca się badaniem funkcjonowania przyrody i prawidłowościach, które nią kierują. Jej celem jest poznawanie wzajemnych zależności między żywymi organizmami i ich zespołami, a żywym i martwym środowiskiem ich życia. Przyroda jako całość składa się z ogromnej liczby wzajemnie powiązanych elementów, stanowiących swoisty system, który ukształtował się w czasie trwającego miliony lat życia na Ziemi. Zasadniczymi składnikami tego systemu są wszystkie organizmy żywe (czynniki biotyczne), nie wyłączając człowieka, oraz ich nieożywione (abiotyczne) środowisko - woda, gleba, powietrze. Człowiek jest częścią przyrody i - jak każdy organizm - wpływa modyfikująco na środowisko. Ten wpływ, niestety w tym stuleciu doprowadził do niekorzystnych zmian w środowisku. Można więc powiedzieć, że ochrona środowiska korzysta z osiągnięć nauki jaką jest ekologia. Polega na takim działaniu albo zaniechaniu tego działania, umożliwiającym zachowanie bądź przywrócenie równowagi przyrodniczej i w konsekwencji zmierza do zapewnienia naszemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia.

Więc ochrona środowiska to:

racjonalne korzystanie ze środowiska i gospodarowanie zasobami przyrodniczymi, przeciwdziałanie lub zapobieganie wpływom niszczącym środowisko oraz przywracanie do stanu wyjściowego elementów przyrodniczych.

Natomiast ekologia to:

badanie zależności pomiędzy poszczególnymi składnikami przyrody, a ostatnimi czasy także ta dziedzina nauki, która ma kształtować świadomość człowieka oraz zwrócić uwagę na jego nierozerwalny związek z przyrodą, bo chce tego czy nie, jest jej częścią.

Środowiskiem jest ogół elementów przyrodniczych, w szczególności powierzchnia ziemi łącznie z glebą, kopaliny, wody, powietrze, świat roślinny i zwierzęcy, a także krajobraz, znajdujących się zarówno w stanie naturalnym, jak też przekształconych w wyniku działalności człowieka.

Tak definicję środowiska definiuje Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska (UOS) w art. 1 ust.2. Jak można zauważyć ustawa potraktowała to pojęcie dość szeroko, ponieważ w jego zakres wchodzą nie tylko elementy naturalne, ale i także elementy przekształcone w wyniku działalności człowieka. Jednakże definicja ochrony środowiska sformułowana na podstawie postanowień art. 2 ust. 1 i ust. 2 w powiązaniu z art. 1 i art. 3 UOS wskazuje na szeroki zakres pojęcia ochrony.

Ochrona środowiska oznacza zespół działań mających na celu:

1. racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi - elementami środowiska,

2. przeciwdziałanie lub zapobieganie zjawiskom lub stanom uciążliwym dla środowiska, lub powodującym jego zniszczenie, uszkodzenie, zanieczyszczenie, zmiany cech fizycznych lub charakteru elementów przyrodniczych,

3. przywracanie środowiska lub jego poszczególnych elementów do właściwego stanu.

Każdemu z tych trzech rodzajów działań ochronnych służy odpowiedni katalog środków prawnych. Są one określone w różnych źródłach prawa ochrony środowiska obowiązującego w Polsce, do których odsyła art. 3 pkt. 10 UOS.

Człowiek a zasoby przyrody

Z pojęciem środowiska łączą się pojęcia: zasoby naturalne, warunki przyrodnicze.

Zasoby naturalne są tymi składnikami przyrody, które tworzą środowisko życia człowieka (biotop) i jednocześnie stanowią czynniki procesów produkcyjnych. Wyróżniamy wśród nich substancje (np. minerały), energię oraz użytki, tj. trudno mierzalne i niemierzalne komponenty przyrody.

W innych podziałach eksponuje się cztery grupy zasobów naturalnych:

• przestrzeń geograficzną wraz z kompleksem glebowo-fizjograficznym,

• zasoby mineralne,

• zasoby wodne,

• zasoby biotyczne (rośliny i zwierzęta).

Znaczenie i funkcjonowanie poszczególnych zasobów objaśnia klasyfikacja wyróżniająca:

1. Zasoby niewyczerpywane.

2. Zasoby wyczerpywalne:

• odnawialne,

• nieodnawialne (złoża minerałów), w tym zasoby nie mające substytutów.

Zasoby niewyczerpalne, czyli nie będące zjawiskami gospodarczymi ze względu na występowanie w praktycznie nieograniczonych ilościach, zaliczano do tzw. dóbr wolnych, czyli powszechnych. Z biegiem czasu działalność gospodarcza doprowadziła do zmian w tych zasobach w wyniku emisji zanieczyszczeń przemysłowych, komunalnych i innych. Powstała zatem konieczność racjonalizacji użytkowania także zasobów naturalnych, które uważano za powszechne.

Zasoby wyczerpywalne klasyfikuje się niekiedy według ich obfitości (ograniczoności) i potrzeby oszczędzania, ale podział taki jest płynny i mało przydatny wobec przejawów niedoboru coraz to nowych surowców.

• Zasoby wyczerpywalne - odnawialne odtwarzają się, ale wymaga to czasu.

• Natomiast zasoby wyczerpywalne - nieodnawialne, po wykorzystaniu nie mają zdolności do odnowienia.

Tabela 1. Przykłady zasobów naturalnych

zasoby wyczerpywalne		zasoby niewyczerpywalne
nieodnawialne	odnawialne
węgiel kamienny	powietrze	energia słoneczna
węgiel brunatny	woda	wiatr
rudy metali	gleba	prądy morskie
niemetale (złoża siarki itd.)	lasy	energia geotermiczna
sól kamienna	rośliny	energia biopaliw
gaz ziemny	zwierzęta
ropa naftowa

W analizie ekonomicznej istotne znaczenie ma także podział zasobów w zależności od sposobu ich wykorzystania. Wyróżnia się:

1. Zasoby stanowiące bezpośrednie źródła zaspokajania potrzeb biologiczno-fizjologicznych ludzi, decydujące o przyrodniczym aspekcie reprodukcji rodzaju ludzkiego:

• zasoby niezbędne biologicznie (np. woda, powietrze),

• zasoby pozaprodukcyjne (bezpośredniej konsumpcji),

• warunki przyrodnicze (zdrowotne, rekreacyjne, estetyczne).

2. Zasoby stanowiące podstawę produkcji materialnej. Zasoby wykorzystywane bezpośrednio w procesie produkcji (np. woda w transporcie rzecznym lub powietrze w obiegu chłodniczym).

Pojęcie warunki przyrodnicze obejmuje te aspekty środowiska, które są istotne w życiu i działalności gospodarczej społeczeństwa, ale które bezpośrednio nie są wykorzystywane. Warunki przyrodnicze można zatem zdefiniować jako określony zbiór i usytuowanie elementów środowiska, które w pewnych okolicznościach sprzyjają konkretnym zjawiskom lub procesom, np. warunki funkcjonowania poszczególnych gałęzi przemysłu, budownictwa, warunki rekreacji. Zasoby naturalne są zawłaszczane z reguły bezpłatnie i dlatego uważa się, że mają wartość w rozumieniu ekonomicznym. Mają natomiast wartość wymienną (względną) w zależności od rzadkości występowania wielkości i jakości zasobów, ich dostępności i rozmieszczenia. Wielkość zasobów dostępną dla gospodarki uważa się już za kategorię ekonomiczną, ponieważ zależy ona od kosztu pozyskania w danym czasie, a tym samym od poziomu rozwoju techniki. Dlatego wyznacznikiem wartości złóż surowców jest nie tylko głębokość zalegania i zawartość czystego składnika, ale także koszty pozyskania. Obecnie w obliczu coraz większych nakładów pracy na ochronę środowiska i antropogenne wspomaganie procesów jego reprodukcji, wszystkie zasoby naturalne mają wartość. Z punktu widzenia ekonomiki ochrony środowiska można przyjąć, że zasoby naturalne, mimo ich niepełnej mierzalności, wchodzą w skład bogactwa narodowego i stanowią ważny element rozwoju społeczno-gospodarczego.

Krajobraz to oblicze powierzchni Ziemi lub jej części, o charakterystycznym wyglądzie i strukturze, będące sumą wszystkich elementów przyrodniczych i antropogenicznych (czyli działalności ludzkiej), które pozostają we wzajemnych zależnościach jako układ ekologiczny.

W zależności od stopnia przeobrażenia środowiska przyrodniczego wyróżnia się krajobrazy:

• pierwotny,

• naturalny,

• kulturowy,

• zdewastowany.

1

Zasoby

nieodnawialne

Zasoby

odnawialne

wyczerpywalne

niewyczerpywalne

Zasoby przyrody

---