ŚRODOWISKO I JEGO ELEMENTY, Środowisko to te elementy otoczenia, w których zasięgu oddziaływań znajduje się obiekt (N. Wolański, 1983, s. 10) Środowisko nie jest sumą elementów, ale całością, jest systemem. Dominujące elementy środowiska: 1. naturalny (przyrodniczy), 2. kulturowo – cywilizacyjno – ekonomiczny, 3. społeczny (relacje ludzkie i ich uwarunkowania), 4. aspekty nieobserwowalne, psychiczne, duchowe, aksjologiczne, 5. historyczny. PODZIAŁ DYCHOTOMICZNY: Środowisko obiektywne – to zespół elementów otoczenia pozostających ze sobą w różnorodnych zawiązkach. Środowisko subiektywne – to te elementy otoczenia, które stanowią potrzeby obiektu (N. Wolański, Środowisko życia obejmuje wszystkie możliwe konfiguracje elementów środowiska, w których przebywa jednostka ludzka. Istotne jest dostrzeżenie wzajemności oddziaływań konfiguracji elementów środowiska oraz tych elementów osobowych jednostki, które orientują jej stosunek do środowiska. Ważnym elementem stanowiącym o jakości relacji zachodzących w środowisku życia, jak też o jego przekształceniach jest postawa, jaką jednostka przyjmuje wobec środowiska. Helena Radlińska wyróżnia następujące typy postaw jednostki wobec środowiska: A. Postawa czynna (twórcza) – polega na urzeczywistnianiu wartości, ulepszaniu warunków środowiskowych. Kształtują ją czynniki osobowe (zdrowie, wiek, cechy psychiczne) i czynniki pozaosobowe (społeczne) związane z działaniem innych, wzorcami pożądanych zachowań oraz dobrami kultury. B. Postawa bierna – może być warunkowana niskim stopniem psychofizycznej sprawności organizmu, niekorzystną sytuacją społeczną (przemoc) lub młodym wiekiem. Wyraża się w uleganiu wszelkim, nawet przypadkowym wpływom środowiska w postępowaniu społeczno – pedagogicznym, ważna jest wobec tych osób orientacja ochronna, wyrażająca się w ochronie jednostki oraz stwarzaniu jej warunków pomyślnego rozwoju. C. Postawa obronna – uwidacznia się w odrzucaniu wszelkich wpływów środowiska. Może wyrażać się w negowaniu wpływów środowiska (na przykład młodzież w okresie dorastania), ale także w ochronie skierowanej na siebie lub innych wyrażającej się na przykład w transgresji mającej miejsce w sytuacjach trudnych w rodzinie. Obrona siebie przed niekorzystnymi wpływami środowiska może rozrastać się w jednostce i rozrastać, mechanizmy obronne rozrastaja się i aktywują, gdy już nie ma potrzeby si e Bronic –usztywniona potrzeba postawy, obrona na wyrost. Zatem obronny stosunek jednostki do środowiska może zaowocować korzystną zmianą w perspektywie rozwojowej. 2 WSPARCIE SPOŁECZNE Przetwarzanie środowiska życia jego siłami znajduje współczesne odniesienia poprzez następujące kategorie: a. wsparcie społeczne, b. empowerment (wzmacnianie), c. edukację środowiskową. Wsparcie społeczne jest to określone działanie (kompleks czynności) jednych ludzi (jednostek, grup społecznych) wobec innych. Wsparcie społeczne jest to ukierunkowane działanie zorientowane na osoby (jednostki), grupy społeczne (określone zbiorowości), które znalazły się w sytuacji trudnej, uwarunkowanej czynnikami immanentnymi lub zewnętrznymi (Winiarski,). Wyróżnia się wsparcie: (rodzaje wsparcia) - emocjonalne, polegające na dawaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych typu: „jesteś przez nas kochany”, „jesteś nasz”, „lubimy cię”, - wartościujące, polegające na dawaniu jednostce komunikatów typu: „jesteś dla nas kimś znaczącym”, „dzięki tobie mogliśmy to osiągnąć”, „trzymaj się tak dalej”, - instrumentalne, czyli dostarczanie konkretnej pomocy, - informacyjne, czyli udzielanie rad i informacji (S. Kawula, 1996, s. 1-6). -duchowe – odnoszone do sytuacji człowieka w jakiej się znalazł, jest trudna, wręcz niemożliwa do przezwyciężenia. Pojawia się np. Choroba nieuleczalna, urazy, cierpienie, zgon drugiej osoby. Osoba wie że nie jest sama Wsparcie – rodzaj interakcji społecznej podjętej przez 1 lub 2 strony, w której dochodzi do wymiany informacji emocjonalnej lub instrumentalnej. Właściwości wsparcia społecznego: (KAWULA) -wsparcie jako pomoc dostępna jednostce lub grupie w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych a których bez wsparcia innych nie są w stanie przezwyciężyć; -wsparcie jako rodzaj interakcji społecznej podjętej przez jedną lub dwie strony w sytuacji problemowej, w której dochodzi do wymiany informacji emocjonalnej lub instrumentalnej . Wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna stała lub zmieniać się. Za konstytutywne właściwości wsparcia społecznego należy uznać że jest to: -określone działanie ( kompleks czynności) postępowanie, zachowanie jednych ludzi (jednostek, grup społecznych) wobec innych. Działanie to może być świadome lub nieświadome, zamierzone bądź niezamierzone, sformalizowane lub niesformalizowane, profesjonalne lub nieprofesjonalne ( z dobrych chęci, z pobudek moralnych i religijnych, powinności ludzkich, społecznych. Podmiotami świadczącymi mogą być sąsiedzi, znajomi, koledzy, ktoś z rodziny. ? jest ukierunkowane na jednostki lub grupy społeczne, które znalazły się w sytuacji problemowej, stresogennej. ? Najczęściej przybiera postać interakcji społecznej zainicjowanej przez jedną ze stron lub obie strony ? charakteryzuje się tym, że doświadczenia przejawiają się najczęściej w przekazywaniu informacji, uczuć, usług instrumentów działania, dóbr materialnych, a także więzi społecznych czy wspólnym działaniu (współpracy) ? cechuje dobrowolność w zakresie świadczenia (działania) jednej strony na rzecz drugiej i korzystanie z tych świadczeń ze strony odbiorcy. ? Może mieć charakter stały ( występować przez dłuższy okres, nawet całe życie) lub też okresowy. ? Cechuje przede wszystkim to, że osoba ( grupa społ) wspierająca nie bierze odpowiedzialności za osobę wspieraną – przez cały czas pozostaje ona podmiotem autonomicznym; ? odznacza się tym, że nie występuje w tej relacji interpersonalnej znacząca, wyraźna asymetryczność między wspierającym i wspieranym ? znamienne także to, że w tym altruistycznym działaniu, postępowaniu, interakcji społ. Odgrywa szczególną rolę aspekt psychiczny, subiektywny, znajdujący wyraz zarówno w odczytaniu zapotrzebowania na tego rodzaju działanie, jak też w samym charakterze oddziaływania jego aspekcie emocjonalnym. Warunki skuteczności Aby wsparcie społeczne było skuteczne ( w zawężaniu zakresu i redukowaniu sytuacji życiowych człowieka wymagających opieki i pomocy) musi spełnić nast. wymogi: 1 powinno się pojawić we wczesnej fazie niedyspozycyjności człowieka i jego rodziny, albo wyprzedzać taki stan rzeczy; 2 formy działalności wspierającej powinny być adekwatne do występującego zapotrzebowania wyznaczanego stopniem i zakresem niesamodzielności i niesprawności życiowej człowieka i jego rodziny 3 preferowane powinny być formy tzw. wsparcia bezpośredniego, polegającego na utrzymywaniu styczności bezpośrednich pomiędzy obu stronami. 4 w działalności wspierającej należy uwzględnić zasadę współdziałania i dialogu międzyosobowego działanie to powinno się opierać na rozumieniu drugiego człowieka i nadawaniu szczególnego znaczenia stronie emocjonalnej interakcji (empatii) 5 kierowanie się w działaniu normami etycznymi takimi jak sprawiedliwość, uczciwość, skromność, poszanowanie godności ludzkiej. Niezbędne jest zachowanie w działaniu spontaniczności, dobrowolności oraz nadanie jej charakteru nieformalnego ( należy unikać wyraźnej instytucjonalizacji czy biurokracji) Empowerment oznacza „budzenie sił ludzkich” (J. Szmagalski, 1994) i oznacza kładzenie nacisku na silne strony człowieka w przeciwieństwie do koncentracji na patologii. Pracownik socjalny w tym podejściu nie występuje jako ekspert czy uzdrawiacz, ale jako osoba inspirująca jednostki do urzeczywistniania ich silnych stron i potencjału. Edukacja środowiskowa Elementy składowe w procesie edukacji środowiskowej: 1. cele i zadania w zakresie kształcenia, wychowania. Opieki międzyludzkiej, pomocy społecznej i edukacji kulturalnej; 2. strukturę organizacyjną (podmioty uczestniczące osoby-grupy społeczne, instytucje i placówki oraz relacje między nimi; 3. strategię działania, postępowania społecznego (formy, metody, techniki, środki techniczne) 4. efekty, rezultaty edukacyjne i społeczne 5. determinanty (czynniki warunkijące) rozwijanej działalności środowiskowej. PODSTWOWE CECHY EDUKACJI ŚRODOWISKOWEJ: 1. wielofunkcyjność a) funkcja kształcąca (wzbogacanie, rozszerzanie wiedzy z zakresu nauk społecznych, przyrodniczych, ekonomicznych, psychologicznych, pedagogicznych oraz innych traktujących o różnych aspektach życia społeczności ludzkich, rozwijanie zainteresowań poznawczych i umiejętności w zakresie kształcenia ustawicznego; b) funkcja socjalizacyjno – wychowawcza- przybliżanie wartości humanistycznych oraz ich internalizacja, tworzenie warunków do podstaw podmiotowych aktualizujących się przede wszystkim w sprawczej relacji w stosunku do środowiska, samodzielności (poczucia własnej odrębności, tozsamości, i indywidualności) a także samoregulacji, samokontroli czy kierowaniu własnym postępowaniem. c) funkcja opiekuńczo – socjala ( zaspokajanie potrzeb egzystencjalnych, emocjonalnych i afiliacjnych – świadczenie pomocy i dawanie wsparcia społecznego osobom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej i nie są w stanie jej samodzielnie przezwyciężyć. d) funkcja kulturalna – zaspokajanie potrzeb elastycznych, rozwijanie kultury miejscowej i regionalnej, kultywowanie i kreowanie tradycji kulturowych; animowanie własnych przedsięwzięć – kto chce mieć skrzydła musi mieć korzenie. EDUKACJA ŚRODOWISKOWA opiera się na trzech przesłankach: 1. koncepcja człowieka – podmiotu, osoby, która aktywnie uczestniczy w budowaniu świata, która dostrzega to, co ludzi łączy, 2. koncepcja społeczeństwa otwartego (obywatelskiego), czyli zbiorowości, w której realizowane są idee pluralizmu i tolerancji, 3. idea demokracji (W. Theiss, 1996). Edukacja środowiskowa obejmuje między innymi: 1. pracę środowiskową (community work), która polega na dostarczaniu jednostkom, grupom, organizacjom profesjonalnego wsparcia o charakterze technicznym, edukacyjnym czy organizacyjnym, 2. wzmacnianie społeczne (empowering), które stanowi funkcję edukacji środowiskowej oraz pracy środowiskowej. Jest to proces rozwijania wiedzy, umiejętności i pewności siebie oraz docieranie do miejscowych zasobów i sił, odkrywanie pozytywnych czynników środowiska, źródeł zmiany, 3. działanie środowiskowe (community action) jest aktywnością, która łączy osoby i grupy w celu realizacji określonych potrzeb lokalnych. Celem takiego działania w szerszym wymiarze może być rozwój społeczności lokalnej. 3. EKOLOGICZNA TEORIA CZŁOWIEKA WG. U. BRONFENEBRENNERA,PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA W świetle tej teorii przyjmuje się, że: rozwój jednostki (osoby) dokonuje się w kontekście jej związków ze środowiskiem, rozwijająca się osoba jest dynamiczną jednostką, która nie tylko podlega wpływom środowiska, ale także sama oddziałuje na środowisko, ; istotne dla rozwoju człowieka środowisko nie jest ograniczone do pojedynczego, bezpośrednio oddziałującego siedliska, ale obejmuje powiązania pomiędzy różnymi siedliskami oraz wpływy większych środowisk, ; środowisko ekologiczne jest układem koncentrycznym struktur – każda zawiera się wewnątrz następnej. Struktury te są określane jako mikro-, mezo-, egzo- i makrosystemy (U. Bronfenbrenner). MIKROSYSTEM jest to: - wzorzec aktywności, ról społecznych i relacji interpersonalnych doświadczanych przez rozwijającego się człowieka w danym siedlisku, charakteryzującym się różnymi właściwościami fizycznymi i materialnymi , - elementy siedliska: działanie, rola, relacja interpersonalna, interakcje twarzą w twarz, - kluczowym słowem występującym w definicji mikrosystemu jest „doświadczanie”, co wskazuje na to, że istotne cechy danego środowiska obejmują nie tylko jego obiektywne właściwości, ale także sposób, w jaki te właściwości są postrzegane przez osoby w danym środowisku. SIEDLISKO jest miejscem, w którym osoby mogą bez trudu nawiązywać bliskie, osobiste relacje – może to być dom rodzinny, ośrodek dziennej opieki, plac zabaw itp. MEZOSYSTEM tworzą wzajemne relacje pomiędzy dwoma lub więcej siedliskami, w których aktywnie uczestniczy rozwijający się człowiek, np. dla dziecka będą to relacje pomiędzy domem a szkołą czy sąsiedzką grupą rówieśników, dla dorosłego – relacje pomiędzy rodziną, pracą a życiem towarzyskim (tamże). Mezosystem jest „systemem mikrosystemów”, który powstaje wtedy, gdy rozwijająca się osoba przechodzi do innego środowiska . EGZOSYSTEM odnosi się do – jednego lub więcej siedlisk, w których rozwijający się człowiek aktywnie nie uczestniczy, ale to, co się w nich dzieje, pozostaje pod wpływem tego - bądź wpływa na to - co się dzieje w siedliskach, w których człowiek aktywnie działa (tamże) – dla dziecka egzosystemem może być zakład pracy rodziców, klasa, do której uczęszcza starsze rodzeństwo. MAKROSYSTEM oznacza zawartość, na poziomie i formy i treści systemów niższego rzędu (mikro-, mezo- i egzosystemu), istniejąca lub mogąca istnieć w ramach danej subkultury lub kultury, ujmowania jako całości łącznie z leżącą u jej podstaw ideologią czy systemem przekonań U. Bronfenbrenner wprowadza ponadto pojęcie CHRONOSYSTEMU odnoszącego się do wpływu na rozwój człowieka zmian zachodzących w tych środowiskach, w których dana osoba żyje. Najprostsza forma chronosystemu ogniskuje się wobec życiowych przejść (transition). Rozpoznaje się dwa typy przejść: 1. normatywne, taki jak: pójście do szkoły, dojrzewanie, rozpoczęcie pracy zawodowej, przejście na emeryturę, 2. nienormatywne: śmierć lub poważna choroba w rodzinie, rozwód, przeprowadzka. Takie przejścia zdarzają się w ciągu całego życia i często wywołują zmiany rozwojowe (U. Bronfenbrenner. W trakcie życia jednostka zmienia środowiska (siedliska), w których funkcjonuje. Zmiany te nazywa Bronfenbrenner PRZEJŚCIEM EKOLOGICZNYM i traktuje je jako kluczowe momenty w rozwoju. Przejście ekologiczne „występuje, gdy pozycja osoby w jej środowisku ekologicznym ulega zmianie w wyniku zmiany pełnionej roli, zmiany siedliska lub obu tych zmian jednocześnie”, przejście ekologiczne jest zarówno konsekwencją, jak i czynnikiem uruchamiającym dalszy rozwój. 4.KATEGORIE DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO W PEDAGOGICE SPOŁECZNEJ a) potencjał indywidualny i społeczny tj. siły ludzkie b) ogólne cele działania: wartości, normy aksjologiczne ( rzeczywistość jest przetwarzana w imię ideałów, zasad, godziwych potrzeb) c) warunki działania- możliwość działania w sensie sytuacyjnym d) generalne sposoby działania- siłami własnymi jednostki i środowiska- dokonuje się rzeczywista przemiana środowiska e) środki działania np. spożytkowania sił ludzkich f) przedmiot działający- w szczególności możność działania w sensie dyspozycjonalnym g) wyniki działania: przetworzone środowisko tak, i pod takim względem aby korzystnie wpływało na samorealizację osobową, zapewniało byt wartością, nasycało społeczne obszary wartościami. Elementy działania społecznego: a) definiowanie sytuacji, jej określenie, opisanie, nazwanie, wyjaśnienie, nadanie sensu i analizowanie jej kontekstu; jest to więc stawianie pytań o to co to jest? I dlaczego takie jest? Proces ten charakteryzuje się ciągłymi zmianami, powstającymi pod wpływem nowych danych, kiedy zmienia się początkowe prawdopodobieństwo trafności hipotez a priori na prawdopodobieństwo a posteriori b) orientowanie działania przez artykułowanie jego celów i uzasadnień; są to pytania: po co?, i dlaczego? Zamierzamy podjąć działanie. Pytamy o sens podejmowania aktywności, pytamy o znaczenie projektowanego działania. c) podejmowanie aktywności ( bądź projektowanie jej tylko, bądź też wskazywanie jej tylko na niezbędność jej podjęcia), uwzględniając warunki działania, tj. kompetencje podmiotu działającego, kontekst społeczny, poziom działania, techniki i metody działania: są to więc pytania kto?, gdzie? I jak? Zamierza działać. Formy działań społecznych wg. Radlińskiej - profilaktyka jest to działalność związana z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenia rozwoju biologicznego, społecznego i kulturowego, polegające na ujawnieniu zarówno sytuacji, uwarunkowań negatywnych, zaburzających rozwój, jak i tych elementów środowiska, które jeszcze nie wywołują zagrożenia, ale mogą w przyszłości zaburzyć pomyślny przebieg rozwoju jednostki lub środowiska życia. Profilaktyka może być ukierunkowana bezpośrednio na dziecko poprzez dostarczenie mu bodźców, podniet rozwojowych, stymulowaniu rozwoju lub też pośrednio ukierunkowana na dziecko przez poczynania wobec jego rodziny. Profilaktykę można podzielić na: a) pobudzającą- jest to działalność odnosząca się do pomocy wspierającej pomyślny rozwój, jes to takie poczynanie wychowawcze, którego celem jest pobudzenie aktywności człowieka w dziedzinach pożądanych w ten sposób uprzedzenie pojawienia się zachowań niekorzystnych; b) hamującą- działanie polegające w głównej mierze na hamowaniu czynników już stwarzających zagrożenie bądź też tych, których niekorzystne oddziaływanie można choćby potencjalnie antycypować; c) Poziom interwencyjny- działań naprawczych i uzupełniających, którego celem jest niedopuszczenie do pogłębienia się sytuacji trudnych. - pomoc kieruje się zarówno na wzmaganie samorzutnego procesu wzrostu, jak i na wspomaganie procesu wrastania w różne role społeczne i wprowadzania w kulturę. Pomoc ma na celu wzmocnienie sił w chwilach trudnych, usuwanie przeszkód zbyt wielkich dla pokonania przez jednostkę czy grupę. Pomoc dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co uznane zostało za dobro. Jedną z najważniejszych dziedzin pomocy jest zapobieganie skrzywieniom rozwoju i wytworzenie warunków, które ułatwiają rozwój. Wychowawca wspiera, czuwa nad wychowankiem, a wychowanek jest świadomy tej pomocy, aktywny i co ważne odpowiedzialny za siebie. Inne relacje między wychowawcą a wychowankiem - ratownictwo w tym dzianiu wychowawca bierze odpowiedzialność za wychowanka. Ratownik jest najczęściej specjalistą, który zarządza określonymi działaniami a ratowany zdaje się na jego polecenia. Ratownictwo dotyczy pomocy doraźnej, często jednorazowej, świadczonej pośpiesznie w chwilach klęski, żywiołu, nagłego nieszczęścia. Ratownictwo staje się etapem początkowym, wprowadzającym do zorganizowanych działań opiekuńczych. Ratownictwo wymaga rozpoznania warunków rozpoznania natychmiastowego działania, stwierdza istnienie potrzeby i możliwości ratunku, które niesie zagrożonemu bez względu na jego uprawnienia czy przynależności do grupy społecznej. Ratownictwo jest postępowaniem drastycznym niekiedy zmuszającym do zerwania więzów np. między dzieckiem a rodziną, jest to jego strona negatywna. Natomiast - opieka poszukuje dokładnej diagnozy, odnajduje przyczyny zła w celu zorganizowania przeciwdziałania, używa jako jednej ze swych metod wywiadu opiekuńczego, stwarza instytucje zamknięte. Opieka okresowo lub trwale dostarcza brakujących środków oraz kieruje ich użyciem i wykorzystaniem. W opiece jak w ratownictwie bierzemy odpowiedzialność za podopiecznego, ale niesie to niebezpieczeństwo: trwając dłużej, może być szkodliwa, ograniczając samodzielność, usypiając siły. Dlatego dobrze zorganizowana opieka dąży do tego by stać się niepotrzebna, by usamodzielnić swych klientów, chyba że jest to osoba nieuleczalnie chora lub niepełnosprawna. - kompensacja czyli celowe wyrównywanie braków, uzupełnienie lub zastępowanie niepomyślnych składników sytuacji osobistej czy grupowej, stworzenie warunków życia uważanych za normalne. Podstawą kompensacji jest właściwe rozpoznanie przez wychowawcę czynników hamujących rozwój a następnie usuwanie zaistniałych przeszkód przy udziale podopiecznego. Szczególny nacisk jest położony na wprowadzenie wartości środowiska obiektywnego w środowisko subiektywne, wzmocnienie słabych stron za pomocą silnych, nawiązywanie nowych więzi społecznych przy braku lub zerwaniu istniejących dotychczas. Czynnikiem prowokującym potrzebę kompensacji często jest brak zadowolenia np. z pracy zawodowej, sposobu spędzenia wolnego czasu, itp. Trzeba przy tym uważać aby nie nastąpił przerost cech wyrównujących czyli nadkompensacja, ponieważ jest działaniem szkodliwym. OGÓLNIE ; Pojęcia te wskazują na rodzaj relacji między podmiotami, pozostają ze sobą w związkach wzajemności. Ratownictwo zwykle daje początek zorganizowanym działaniom opiekuńczym, w których znaczące miejsce zajmuje uzupełnianie i wyrównywanie braków środowiska. Opieka realizowana jest w sposób odpowiedzialny, nie ubezwłasnowolnia podopiecznego, a działa kompensacyjnie z czasem powinny ustępować pomocy, wsparciu i towarzyszeniu w rozwoju. W takim znaczeniu, każdemu a wymienionych działań towarzyszy profilaktyka, nadając mu wymiar profilaktyczny. 5. OBIEKTYWANA I SUBIEKTYWNA JAKO ŚĆ ŻYCIA CZŁOWIEKA Obiektywna jakość życia to zespół warunków życia i działania człowieka. Obejmują one środowisko fizyczne, materialne, społeczne i kulturowe, mogą dotyczyć rodziny, edukacji, wypoczynku, pracy, usług, prawa, życia obywatelskiego, ochrony zdrowia. Warunki te można też nazwać wyznacznikami subiektywnej jakości życia. Subiektywne pojęcie jakości życia jest wynikiem oceny i wartościowania różnych sfer życia jako całość. Obiektywne warunki życia mogą być korzystne lub niekorzystne. Subiektywna będzie ich ocena: zadowalająca uzasadniona, dylemat niezadowolenia, paradoks zadowolenia, niezadowolenie uzasadnione. Warunki życia nie wyznaczają wprost poziomu zadowolenia z życia są przykłady osób, którzy potrafili swoją obiektywnie niekorzystną sytuację zdrowotną ( niepełnosprawność) tak przepracować psychicznie, że odkrywają dzięki tej reinterpretacji nowy sens życia i czerpią z niego wiele satysfakcji. Dylemat niezadowolenia sugeruje, że oprócz zewnętrznych wyznaczników człowiek korzysta także z życia jest niskie. Sytuacja zadowolenie uzasadnione i nie zadowolenie uzasadnione , występuje w nich zgodność czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Czynniki wpływające na jakość życia - w sferze biologicznej źródłem jakości życia jest stopień zaspokojenia potrzeb naturalnych organizmu, tryb życia zgodny z własnym organizmem. Subiektywną miarą jakości życia w tej sferze jest doświadczenie stanów fizycznego dobrostanu przyjemności lub braku poczucia dyskomfortu. - w sferze społecznej o jakości życia decyduję relacje z otoczeniem, pełnienie wielu ról społecznych, spełnianie wymagań i oczekiwań środowiska dzięki posiadanym kompetencjom, nabytej wiedzy, sprawnościom i umiejętnościom, życia w zgodzie z otoczeniem społecznym. Sprawność i efektywności funkcjonowania społecznego towarzyszy zazwyczaj poczucie bezpieczeństwa, bycia akceptowanym, potrzebnym, co większym lub mniejszym stopniu wpływa na poczucie satysfakcji życiowej. - w sferze podmiotowej źródłem jakości życia jest realizacja osobistych celów, pasji, zainteresowań, samorealizacji, życie w zgodzie ze sobą. Towarzyszy temu względnie trwały stan. -w sferze duchowej jakość życia jest wyznaczana przez stosunek jednostki do wartości absolutnych ( religijnych), życia w zgodzie z wartościami. Subiektywnym poczuciem tej sfery jest odpowiedzialność moralna, spokój sumienia, które to wartości zaspokajają poczucie sensu życia. WPŁYW SPOŁECZNY NA PRZEJAWIANY STYL I JAKOŚĆ ŻYCIA: Wpływ społeczny to zmiana zachowania, opinii, postaw lub uczuć człowieka wskutek tego, co robią, myślą lub czują inni ludzie. Wyróżniamy dwa rodzaje wpływu społecznego. 1) ma charakter informacyjny. Osoba obserwuje zachowanie innych ludzi, słucha wygłoszonych przez nich poglądów i przekazywanych informacji, traktuje je jako wiedzę użyteczną, źródło informacji o rzeczywistości. 2) ma charakter normatywny. Występuje on wówczas, kiedy osoba naśladuje zachowania innych osób, zachowuje się tak aby się nie odróżnić od innych członków zbiorowości. 6. POJĘCIE ROZWOJU,TYPY RELACJI SPOŁECZNYCH Kategoria rozwoju może być interpretowana dwojako: 1. zmiany rozwojowe są rozumiane jako ilościowy przyrost, 2. rozwój jest rozumiany jako zmiany jakościowe. W pedagogice społecznej użyteczne jest rozumienie rozwoju jako ukierunkowanego procesu zmian, zmierzających przez określone fazy do osiągnięcia wyższych form strukturalnych i funkcjonalnych. W tym sensie rozwój jest wzbogaceniem, doskonaleniem. Istotą procesu rozwojowego są zmiany zmierzające do podnoszenia efektywności działań ludzkich we wszystkich zakresach aktywności życiowej. Wyrażają się w dążeniu człowieka do osiągnięcia pewnego optimum możliwości danej jednostki ludzkiej – jako organizmu, systemu psychicznego, istoty społecznej i uczestniczącej w kulturze. Rozwój można zrozumieć jako „komunikowanie się i wzbogacanie stosunków jednostki ze światem” (M. Tyszkowa, ) Ważnym czynnikiem stymulującym rozwój jednostki jest jej aktywność i zdobywanie w wyniku podejmowanych aktywności doświadczenia mające regulacyjny wpływ na funkcjonowanie jednostki. W pedagogice społecznej pojęcie rozwoju rozpatrywane jest z punktu widzenia zespołu usytuowanych konkretnie czynności, podejmowanych w środowisku życia jednostki przez wychowawcę, pracownika społecznego, pedagoga społecznego, składających się na działanie społeczno – wychowawcze, zorientowane w kierunku wspierania, wzbogacania i w konsekwencji optymalizacji rozwoju indywidualnego jednostki oraz jej środowiska życia. H. Radlińska (1965) definiuje wychowanie jako: „pielęgnowanie rozwoju, uczenie sztuki odszukiwania i wyboru wartości istniejących oraz czynienia z nich narzędzi własnego trudu, na wzbogacaniu wiedzy, na wyrabianiu sprawności w kierowaniu sobą i wykonywaniu pracy”. Wg Radlińskiej pomoc w rozwoju jest pewnym typem stosunku wychowawczego, w którym wychowawca jest przewodnikiem, doradcą, łącznikiem ze „światem zewnętrznym”. Wychowanie można interpretować jako aktywność zmierzającą do organizowania sytuacji wychowawczych bądź jako działanie, „czynność społeczną” (Majka, 1998) umożliwiającą podejmowanie przez wychowawcę starań o rozwój biologiczny, społeczny i kulturalny wychowanka. Problematyka towarzyszenia w rozwoju ściśle wiąże się z kategorią relacji społecznej. Biorąc pod uwagę stopień zrównoważenia relacji, można wyróżnić przynajmniej trzy typy interakcji: - transfer, - wymianę, - wzajemne uczestnictwo (dzielenie np. życia, przestrzeni). Cechami szczególnie wpływającymi na jakość relacji są: stopień jej symetryczności i stosunki władzy (dominacji lub submisji). TYPY RELACJI SPOŁECZNYCH Transfer jest na ogół jednokierunkowy, o silnej asymetrii relacji i wyraźnie widocznych przejawach władzy. Jest typowy szczególnie w stosunkach międzygeneracyjnych i często wywołuje reakcje sprzeczne z intencjami nadawcy. Niekiedy uznaje się, że transfer z uwagi na jego jednokierunkowość w ogóle nie ma znamion relacji, warunkiem zaistnienia której jest dwustronność. Wymiana jest kategorią relacji społecznej, która może przebiegać w formie wymiany kontraktowej, handlowej (coś za coś) lub też w formie wymiany przez dar, dawanie (np. czasu, emocji, swej prywatności, swej indywidualności, po prostu siebie). Trzeci z wymienionych typów wymiany – wzajemne uczestnictwo – stwarza sytuację, w której możliwe jest równoważenie relacji i poczucie wzajemności oraz wspólnoty. Pomoc w rozwoju może odnosić się do sfer: - biologicznej, - społecznej, - kulturalnej. Pomoc w rozwoju w sferze biologicznej może dotyczyć takich aspektów, jak pielęgnacja, wyrównywanie braków oraz pobudzanie tej sfery rozwoju. Rozwój społeczny polega na wrastaniu jednostki w środowisko. Pomoc w rozwoju społecznym polega zatem na: nabywaniu ról społecznych, internalizacji norm i zasad grupowych, uczeniu zachowań w sytuacjach interpersonalnych i grupowych, wyboru nowych kręgów i grup społecznych. Pomoc w rozwoju kulturalnym przejawiać się może w budzeniu aspiracji i zainteresowań intelektualnych oraz estetycznych, wprowadzaniu w krąg wartości kulturowych i przekazywaniu zasad oraz norm moralnych, wprowadzaniu do uczestnictwa w instytucjach kulturalnych (Kamiński, 1974, Kłoskowska, 1971). Wyróżnia się trzy wymiary w pomocy w rozwoju: 1. indywidualny (jednostkowy) – wewnętrzny wyrażający się w odwoływaniu się do indywidualnych możliwości rozwoju i przekraczania siebie (transgresji), 2. społeczny (grupowy), który można inaczej określić jako wewnętrzny /zewnętrzny. Wyraża się w poszukiwaniu możliwości pomocy w rozwoju w najbliższym środowisku, np. w rodzinie i dla rodziny, w grupach wsparcia organizowanych dla / z osobami mającymi podobne problemy, 3. instytucjonalny i pozainstytucjonalny (zorganizowany formalnie) określa kontinuum od instytucjonalnej pomocy w rozwoju i towarzyszenia społecznego do różnych form dezinstytucjonalizacji. Pomoc w rozwoju nie może być schematyczna. Powinna wynikać z oceny progu zagrożenia rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego jednostki. Jej realizacja powinna pojawiać się odpowiednio wcześnie, aby uprzedzić pogłębienie się zagrożenia rozwoju. Na wybór wariantów rozwiązań pomocy w rozwoju mają wpływ następujące czynniki: 1. sfery rozwoju (biologiczna, społeczna, kulturalna), 2. próg zagrożenia rozwoju (ostrzegawczy, zaawansowany, krytyczny), 3. kierunki oddziaływania (ratownictwo, kompensacja, profilaktyka wychowawcza), 4. zakres oddziaływania (jednostka, grupa społeczna, zbiorowość). Próg zagrożenia rozwoju rozumie się jako stopień zagrożenia kumulujący negatywne elementy środowiska życia jednostki. Wskazuje on na poziom, poniżej którego nie można zejść – w przeciwnym razie mogą się rozwinąć bardziej negatywne objawy zagrożenia rozwoju. Jednym z ważnych pojęć wiążących się z koncepcją pomiaru środowiska jako WZORZEC -Barbier pojmowany najogólniej jako „wyobrażenie tego, co pożądane i co wpisuje się w proces tworzenia nowego wyobrażenia finalizującego” Wyobrażenia finalizujące indywidualne optimum (stan pożądany) mają na ogół postać zdań normatywnych, celowościowo określających to, co pożądane i co w efekcie orientuje działania podmiotu. Z tego powodu składnikiem podstawowym WZORCA jest zbiór norm będących wielkościami określającymi warunki pomyślnego przebiegu danego zjawiska. A. Kamiński definiuje wzorzec jako „strukturę teoretyczną skonstruowaną z cech pożądanych ludzkiego zachowania lub pożądanych form i sposobów funkcjonowania instytucji”. Autor wprowadza też pojęcie „wzorca empirycznego” w odróżnieniu od wzorców „z czystej wyobraźni”. Wzorzec empiryczny umożliwia weryfikowanie hipotez wzorca z najkorzystniejszymi rozwiązaniami obserwowanymi w rzeczywistości, istniejącymi w analizowanym środowisku. W pedagogice społecznej istotne znaczenie przypisuje się placówkom, które realizują zadania specyficzne, na przykład kompensacyjne czy ratownicze. Paradoksy pomocy w rozwoju: - niechęć do dawcy i do samej sytuacji wymiany mogąca wiązać się ze stygmatyzacją lub uwidacznianiem nieporadności oraz niezaradności życiowej, może też wiązać się z przyznawaniem się do niepowodzenia, - czy można „dawać siebie” drugiemu w sensie autotelicznym wypełniając rolę zawodową związaną z takimi atrybutami, jak na przykład płaca? - Jak postrzegać profesjonalność działania specjalisty w warunkach dezinstytucjonalizacji opieki nad dzieckiem (sytuowania dziecka raczej w rodzinie niż poza nią). 7.POJĘCIE PRACY SOCJALNEJ. . Cele pracy socjalnej w ujęciu międzynarodowym. Praca socjalna- profesja wspierająca zmianę społeczną, rozwiązywanie problemów powstających w relacjach międzyludzkich oraz wzmacniania (empowerment) i wyzwalanie ludzi dla wzbogacania ich dobrostanu. Wykorzystując teorie ludzkich zachowań i systemów społ. Praca socjalna interweniuje w miejscach gdzie ludzie wchodzą w interakcje ze swoim środowiskiem. Fundamentalnym dla pracy socjalnej są zasady praw człowieka i sprawiedliwości społecznej. Praca socjalna w jej różnych formach odnosi się do wielostronnych, złożonych transakcji zachodzących między ludźmi a ich środowiskiem. Jej misją jest umożliwienie wszystkim ludziom rozwoju ich pełnego potencjału, wzbogacanie ich życia i zapobieganie dysfunkcjom. Profesjonalna praca socjalna skupia się na rozwiązywaniu problemów i zmianie. Praca socjalna wyrosła z humanitarnych i demokratycznych ideałów i opiera się na szacunku wobec równości, wartości i godności wszystkich ludzi.Praca socjalna opiera swoją metodologię na usystematyzowanej wiedzy opartej na badaniach i ewaluacji praktyki. W pracy socjalnej przyjmuje się złożoność interakcji pomiędzy ludźmi i ich środowiskiem oraz podleganie czynnikom środowiska jak i zmienianie ich. Praca socjalna występuje przeciw barierom, nierównościom i niesprawiedliwości istniejącym w społeczeństwie. Odpowiada na nagłe sytuacje kryzysowe jak i na codzienne osobiste i społeczne problemy. Interwencje w pracy obejmują od skoncentrowanych głównie na osobie procesów psychospołecznych, do zaangażowania w procesy planowania i rozwoju w ramach sprawowanej przez państwo polityki społ.. Mieści się w tym poradnictwo, kliniczna praca socjalna, praca grupowa, praca społ- pedagogiczna, pomoc w rodzinie i jej terapia, jak również starania zmierzające do tego aby pomóc ludziom w uzyskaniu usług i dostępu do zasobów w społeczności lokalnej. Interwencje obejmują także administrowanie służb socjalnych, organizowanie społ. Lokalnej i angażowanie w społeczne i polityczne działania mające na wpływ na politykę społeczną i rozwój gospodarczy. Cele pracy socjalnej w wymiarze międzynarodowym: ułatwianie włączania marginalizowanych, społecznie wykluczonych, wydziedziczonych, słabych i zagrożonych grup ludzi, przeciwdziałanie barierom, nierównościom i niesprawiedliwościom istniejącym w społeczeństwie, - praca z jednostkami, rodzinami, grupami i społecznościami oraz ich mobilizowanie na rzecz wzbogacania ich dobrostanu i zdolności do rozwiązywania problemów, pomoc ludziom w uzyskiwaniu usług i zasobów w ich społecznościach, kształtowanie i wdrażanie polityk, programów które wzbogacają dobrostan ludzi oraz promują rozwój i prawa człowieka, - zachęcanie ludzi do organizowania się do podejmowania działań na rzecz rozwiązywania lokalnych, krajowych, regionalnych czy międzynarodowych problemów, rzecznictwo dot. rozwiązywania problemów społ. i wprowadzanie w życie polityki społ opartej na respektowaniu zasad etyki, praca na rzecz ochrony ludzi, którzy nie są w stanie radzić sobie sami, np. dzieci wymagające opieki, osoby doświadczające choroby psychicznej, w ramach przyjętego i etycznie słusznego prawodawstwa, angażowanie się w akcje społeczne i polityczne celem wpływania na politykę społ i rozwój ekonomiczny i wywoływanie zmian przez krytykowanie i eliminowanie nierówności, wzmacnianie stabilnych, harmonijnych i wzajemnie się szanujących społeczeństw, które nie naruszają praw człowieka,promowanie poszanowania tradycji, kultur, ideologii, przekonań i religii różnych etnicznych grup i społeczeństw w zakresie w którym nie są one w konflikcie z fundamentalnymi prawami człowieka, planowanie, organizowanie, administrowanie i kierowanie programami i organizacjami oddanymi każdemu z celów zarysowanych powyżej. 8.METODY PRACY SOCJALNEJ: Metoda indywidualnego przypadku:wyrosła z praktycznej działalności socjalnej, stał osie to na początku XIX wieku kiedy to nieszczęścia, bieda, tragedie przestały być spostrzegane jako osobista sprawa osób nimi dotkniętych. Sama metoda podlega ciągłej ewolucji. Bazuje na wiedzy, zrozumieniu, umiejętnym zastosowaniu właściwych technik pomocy ludziom w rozwiązywaniu ich problemów. Pomaga jednostkom w sprawach zewnętrznych i dot. otoczenia jak i w indywidualnych dot. wnętrza jednostki. Koncentruje się na jednostce, nie ignoruje jednak dobra społecznego. Nie zajmuje się ani manipulacją otoczenia ani nie daje się pochłonąć subiektywnym rozważaniom. Łączy w sobie elementy psychologiczne i społeczne stając się metodą psychosocjalną. W pedagogice społ. Aleksander Kamiński określił tę metodę jako najprzydatniejszą do badań losów ludzkich. Metoda studium przypadku w pedagogice zawsze odnosi się do analizy jednostkowych losów ludzkich w celu opracowania i podjęcia działań terapeutycznych. Wymaga od pedagoga diagnozy przypadku i podjęcia działań resocjalizacyjnych bądź rewalidacyjnych. Po raz pierwszy o metodzie napisała Mary Richmond, określając ją jako pracę społeczną jej zdaniem na pracę z przypadkiem składają się procesy, które przez świadome dokonywanie indywidualnych aktów dostosowania się jednostek do otoczenia- rozwijają osobowość. Helena Radlińska przedstawiła wizję wrażliwego i wszechstronnego opiekuna zaangażowanego w rozwiązywanie wielu problemów swojego podopiecznego. Pracę z przypadkiem rozumiała jak: budzenie, uaktywnianie, mobilizowanie i ukierunkowywanie jednostki w system działań naprawczych. Praca z przypadkiem obejmuje: studium przypadku- rozpoznanie, obejmuje charakterystykę losów, sytuacji wew. i zew. Jednostki w kontekście problemu, które ma prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania planu pracy. pracę z przypadkiem- oparta na sformułowaniu wspólnie z podopiecznym planu pomocy, obejmującym działania o charakterze ratowniczym, kompensacyjnym, terapeutycznym. Zasadniczym etapem jest diagnoza, jej zadaniem jest ujawnienie czynników powodujących zaistnienie trudnej sytuacji w życiu osoby. Etap skoncentrowany na identyfikacji i analizie sytuacji jednostki w kontekście problemu z którym się boryka. Materiał konieczny do opracowania diagnozy może być czerpany z różnych źródeł, za pomoc różnych technik i narzędzi a dotyczy sytuacji osobistej, bytowej, zdrowotnej, społecznej. W zbieraniu danych i kompletowaniu historii przypadku należy ograniczyć się do faktów istotnych z punktu widzenia problemu. Głównym źródłem informacji powinien być sam klient, jednak w wielu przypadkach informacje powinny być potwierdzone przez osoby z najbliższego otoczenia. Na podstawie zgromadzonych danych formułowane s wnioski diagnostyczne stanowiące o jakości diagnozy. Głównym narzędziem diagnozy jest wywiad środowiskowy oparty na kwestionariuszu. W momencie rozpoznania problemu rozpoczyna się już właściwy proces jego rozwiązywania. Po przeprowadzeniu diagnozy należy ustalić plan postępowania określający kolejne kroki podjętej interwencji. Opracowanie planu pracy z przypadkiem powinno określać co, kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do osoby, której pomaga i jego rodziny aby uruchomić proces pomocy, rewalidacji, terapii. Plan powinien zawierać pewne aspekty zmian które mają być efektem działań pomocowych. Najdłuższym etapem jest prowadzenie przypadku, wg opracowanego planu.Interwencja wymaga ciągłego korygowania tak diagnozy jak i planu postępowania.. Rzeczywista interwencja rozpoczyna się już od pierwszego kontaktu. Cele terapii są określane wspólnie przez klienta i pracownika, sposób prowadzenia przypadku wynika z potrzeb klienta. Prowadzenie przypadku powinno być procesem elastycznym, dopuszczającym korygowanie diagnozy i samego planu aby uzyskać najlepszy skutek tzw. Rewalidacje. Bardzo ważnym etapem jest zakończenie interwencji, ma być wyraźnym znakiem, że pracownik uważa swą dalszą aktywność za zbędną. W metodzie stosuje się techniki: wywiadu, analizy dokumentacji osobistej , obserwację. Definicja indywidualnego przypadku wg T. Pilcha: sposób badań polegający na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych. Metoda grupowa: W metodzie grupowej wychowawca ma przed sobą zespolony przez wspólne zadania zbiór osób, wiąże go nie tylko dialog z pojedynczymi członkami tej zbiorowości, jego talent wychowawczy wyraża się w umiejętności przewodzenia lub przodowania grupie. Def. grupy wg Floriana Znanieckiego- każde zrzeszenie ludzi, które w świadomości samych tych ludzi stanowią odrębną całóść. Kamiński wyróżnia 3 odmiany pracy grupowej: rozwojowo- wychowawczą, grupy te mają na celu wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się stylami i wartościami grupy. Kształtowane są na gruncie pracy kulturalno-oświatowej dorosłych i młodzieży, rewalidacyjna, stosują pracę rozwojowo - wychowawczą do oddziaływań na jednostki społecznie lub fizycznie niedostosowane, celem usprawnienia ich społecznego funkcjonowania. Specjalną odmianą pracy grupowej jest rozbijanie grupy uznanej za szkodliwą np. Przestępczej. Psychoterapeutyczna, mają za zadanie usprawnienie społecznego i psychicznego funkcjonowania jednostki w oparciu o techniki z dziedziny psychologii klinicznej w odniesieniu do lżejszych przypadków, czyli pracownik socjalny musi mieć pogłębioną znajomość psychologii oraz większą praktykę z zakresu psychoterapii. Zasady pracy grupowej:- głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni indywidualnie i zbiorowo,rozumienie i wykorzystywanie w pracy metody pracy grupowej polegającej na wspólnym rozwiązywaniu problemów, wyrażaniu stosunku emocjonalnego wobec innych, kształtowanie wzorów stosunków interpersonalnych,dążenie do umocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego i autonomicznego jako jednostki i jako grupy, nauczanie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w realnym życiu. Istotą metody grupowej jest wykorzystanie dynamizmu grupy. Etapy pracy grupowej: tworzenie grupy, stabilizacja jej struktury i norm realizacja jej celów oceny efektów działania i decyzja o dalszym istnieniu lub rozwiązania grupy. Metoda organizacji społeczności- środowiska: Według Kamińskiego organizowanie społeczności lokalnej dla zadań socjalnych, społeczno- wychowawczych, polega na ulepszaniu sytuacji społecznej, lokalnej zjednoczonymi wysiłkami, mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań opartych na wspólnym planie opracowanym za pomocą odpowiednich badań kompleksowych. Stanowi swego rodzaju sztukę planowania stosunków społecznych w życiu społeczności lokalnej przy spożytkowaniu dorobku nauki. Etapy: rozpoznanie, diagnoza potrzeb, braków, zagrożeń, organizowanie zespołu pracy, polega na podziale zadań między instytucje, zespoły itd. planowanie i koordynacja działań opiekuńczo- wspomagająco- rozwojowych-wtórne pobudzenie, systematyczne ulepszanie środowiska,kontrola i doskonalenie. Pracują tą metodą uruchamia się procesy i siły, których źródła nie są zawsze znane, stosowane techniki: strukturyzacja, zarządzanie, administrowanie, przygotowywanie planów, opracowań formalnych, edukacja, promocja, pokazy, itd. 9.ELEMENTY KONSTRUKCYJNE PROJEKTU SOCJALNEGO: 1.Zdefiniowanie problemu socjalnego- jednostki, grupy, środowiska lokalnego, który staje się potencjalnym obiektem działań socjalnych.. Zwykle obiektem projektu jest problem, z którym nie można sobie poradzić stosując rutynowe procedury i strategie. 2. Wstępna analiza-diagnoza problemu-dotyczy rozmiaru zjawiska oraz dotychczasowych działań, które były podejmowane w ramach pomocy społecznej i lokalnej polityki socjalno- wychowawczej. 3. Usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych- stanowiących uzasadnienie projektowanych zmian, na tym etapie niezbędna jest wiedza z zakresu nauk społecznych, która pozwoli na próbę analizy zjawiska w aspekcie socjologicznym, pedagogicznym, psychologicznym z uzasadnienie projektowanych zmian z punktu widzenia pewnych przyjętych koncepcji teoretycznych. 4. Określenie celu projektu oraz zadań, którym jego wdrażanie ma służyć, winno wynikać z dotychczasowych doświadczeń pracownika dot. stosowanych lecz mało efektywnych form wsparcia a bezpośrednio wynikać z przyjętych koncepcji teoretycznych. Zadania związane z samym powołaniem punktu jak i zakresami wsparcia winny odwoływać się do proponowanych aspektów projektu. 5. Opracowanie założeń metodologicznych- związanych z diagnozowaniem potrzeb jednostek, które są podmiotem działań socjalnych ( opracowanie metod, technik, narzędzi badawczych, służących analizie procesu poddawanego zmianie) w celu opracowania diagnoz środowiskowych. - związanych z realizacją projektu ( metody pracy z przypadkiem, pracy z grupą, organizacji społeczności lokalnej oraz technik pracy w odniesieniu do wybranej w projekcie metody działań). 6. Analiza założeń metodologicznych-w kontekście potrzeb jednostkowych i społecznych zgodnie z możliwościami realizacyjnymi. Poza możliwościami prac. socjalnego prowadzenia diagnozy, projektowane formy pomocy i metody pracy socjalnej musi uwzględniać realne możliwości placówki, warunki lokalowe, zasoby personalne- prawnik, terapeuta, psycholog i akceptację uczestnictwa członków rodzin w projekcie, możliwości finansowe tego przedsięwzięcia. 7. Ustalenie planu pracy- zdefiniowanie kolejnych etapów działań metodycznych w ramach projektu, - przyjęcie i uzgodnienie z osobami/ instytucjami biorącymi udział w projekcie form i metod realizacji, - określenie kompetencji i zadań osób i instytucji uczestniczących w projekcie, - sprecyzowanie materialnych i strukturalnych aspektów projektu, - określenie ram czasowych projektowanego działania. 8. Wdrażanie projektu- winno następować systematyczne weryfikowanie przyjętych założeń i ich zgodność z planem w formie wymiany informacji między osobami/ instytucjami biorącymi udział w projekcie. 9. Analiza recepcji projektu przez jego uczestników- winna następować w końcowej fazie realizacji, dotyczy formalnych działań socjalnych i subiektywnych ocen ich celowości i efektywności przez osoby bezpośrednio zaangażowane. Zgromadzone dane służą ocenie zmian i efektów pracy socjalnej z punktu widzenia założeń projektu, w odniesieniu do sytuacji wyjściowej. 10. Opracowanie wniosków- dotyczących: recepcji [projektu, czynników sprzyjających i utrudniających proces realizacji oraz rekomendacji praktycznych, które mogą być wykorzystane w w doskonaleniu profesjonalnego działania socjalnego w następnych projektach. 10. MODELE PRACY SOCJALNEJ ( podejście funkcjonalne, psychospołeczne, zorientowane na rozwiązanie problemu, behawioralne, interwencji w sytuacji kryzysowej, uczestniczące, zorientowane na pomoc w rozwoju). Podejście Cel działania Możliwość zmian Rola pracownika socjalnego Metoda (dominująca) Funkcjonalne Wyzwolenie energii ,,W,, jednostce Rola katalizatora tego, co podopieczny może zrobić Angażująca podopiecznego Psychospołeczne (diagnostyczne) Diagnostyczny (słabe i silne punkty) Jednostka Usytuowana w kontekście Stymulacja do działania Oparta na relacji case work Podejście Zorientowane na rozwiązaniu problemu Rozwiązanie problemu i promocja zdolności (umiejętności) rozwoju Jednostka i jej problemy Strażnik bezpośredniej zmiany Praca indywidualna Zorientowane na zmianę zachowań (behawioralne) Widoczna zmiana Zachowanie uwarunkowane przez innych Zachowania w roli nauczyciela Kontakt, kontrola Interwencji w sytuacji kryzysowej Powrót jednostki do równowagi ,,W,, jednostkę Towarzyszy osobie w kryzysie (wyjaśnia,wspiera pomaga w tworzeniu nowych relacji) Budowanie relacji- mediacja Podejście zorientowane na pomoc w rozwoju Zmiana i towarzyszenie w pokonywaniu przeszkód doświadczanych przez jednostkę i społeczność Związane z siłami ludzkimi i walorami środowiska Przewodnik towarzyszący zmianom Pomoc w rozwoju towarzystwie, animacja i organizowanie społeczności 1 POJĘCIE DIAGNOZY, DIAGNOZA PEŁNA ROZWINIĘTA I. Wyjaśnienie terminu TERMIN „DIAGNOZA” pochodzi z jęz. gr. (diagnosis) i oznacza rozróżnienie, osądzenie. Pierwsze wzmianki o diagnozie pojawiły się już w starożytności w pracach szkoły Hipokratesa. Od tego czasu termin „diagnoza” związany jest też z medycyną. „Diagnoza chorób znaczy w klinicznym sensie poznanie lub określenie chorób na podstawie ich patologicznych zjawisk i symptomów. Postawienie diagnozy wymaga najpierw zebrania faktycznych danych i informacji o przebiegu i oznakach badanej choroby. Dane te uzyskujemy przez wielostronne kliniczne zbadanie chorego, przez opracowanie i klasyfikację wniosku” (S. Ziemski, 1973, DIAGNOZA W UJĘCIU MEDYCZNYM stanowi punkt wyjścia do rozważań i określenia zakresu diagnozy psychologicznej i pedagogicznej. Diagnoza lekarska bowiem ustala równocześnie genezę zaburzeń występujących u pacjenta, a tym samym wskazuje na określoną formę terapii dostosowaną do natury czynnika patogenicznego. Pojęcie „diagnozy” z nauk medycznych przyjęła jako pierwsza w naukach społecznych pedagogika społeczna. W 1917r. M. Richmond wydała w Stanach Zjednocz. książkę pt.” Social Diagnosis, w której posługuje się terminem diagnozy. Autorka pisała na temat diagnozy m. in., że nie wolno zadowolić się jedynie stwierdzeniem jakiegoś stanu (nędzy, wykroczeń, wykolejeń ludzi), lecz trzeba dociekać przyczyn, poszukując ich zarówno w pacjentach, jak też ich sytuacji środowiskowej. Rozpoznanie to nazwała diagnozą społeczną. Wypracowała również na użytek diagnozy narzędzie badawcze, tzw. wywiad środowiskowy, stosowany do chwili obecnej w naukach społecznych. W Polsce za prekursorkę w tej dziedzinie została uznana Helena Radlińska. Posłużyła się w badaniach środowiska społecznego przeglądem społeczności lokalnej pod kątem wielostronnego rozpoznania jego podstawowych potrzeb oraz wykrycia różnorodnych sił społecznych, które mogłyby włączać się do pracy w środowisku. DIAGNOZA PEŁNA ROZWINIĘTA I JEJ ASPEKTY S. Ziemski uważa diagnozę za metodę działania. „Diagnoza pełna rozwinięta .. musi wyjaśniać szereg problemów dotyczących badanego stanu rzeczy oraz odpowiedzi na pytania: jakie przyczyny pierwotnie zadziałały, jaki ciąg zdarzeń doprowadził do stanu obecnego, jakie znaczenie dla całości, w której znajduje się dany przedmiot czy proces, ma jego stan obecny, następnie w jakiej fazie rozwoju znajduje się i jak rozwinie się w przyszłości ten stan (S. Zieliński). Na diagnozę pełną, rozwiniętą składa się 5 typów diagnoz cząstkowych (inaczej aspektów diagnozy Są to: 1. diagnoza przyporządkowująca do gatunku lub typu, 2. diagnoza genetyczna (geneza), 3. diagnoza znaczenia dla całości, 4. diagnoza fazy, 5. diagnoza rozwojowa. DIAGNOZA PRZYPORZĄDKOWUJĄCA DO GATUNKU LUB TYPU dzieli się na: a. klasyfikacyjną – jest najbardziej rozwinięta w naukach przyrodniczych (botanika, zoologia) ze względu na konieczność znalezienia w badanych przedmiotach, gatunkach lub procesach cech specyficznie istotnych i zarazem podstawowych, pozwalających jednocześnie odróżnić jeden gatunek od drugiego. b. typologiczną – znajdują zastosowanie w naukach społecznych, humanistycznych i częściowo przyrodniczych. Diagnozy typologiczne w opisie posługują się zgrupowaniem cech niestałych tworzących charakterystyczne kompleksy, np. syndromy. Np., aby przyporządkować dane zaburzenie w organizmie chorego do właściwego syndromu, lekarz musi dojść na drodze obserwacji i rozumowania do wyboru najbardziej typowego syndromu chorobowego spośród licznych znanych mu i podobnych syndromów. DIAGNOZA GENETYCZNA stanowi drugi etap pełnej diagnozy rozwiniętej. Diagnoza ta ma dwie odmiany. Pierwsza z nich przedstawia ciąg zmieniających się z pewną prawidłowością funkcji lub form, który doprowadził do aktualnej struktury przedmiotu (np. w celu wyjaśnienia struktury budowli gotyckiej trzeba przedstawić przejściowe formy od budowli w stylu romańskim do stylu gotyckiego). Druga odmiana diagnozy genetycznej wyjaśnia ciąg przyczyn i skutków. DIAGNOZA ZNACZENIA DLA CAŁOŚCI wyjaśnia, jakie zmiany w funkcjonowaniu układu całości wywołuje dany proces. DIAGNOZA FAZY: ustalenie fazy pozwala określić stopień rozwoju badanych procesów i stanowi podstawę do przewidywania dalszego ich rozwoju. DIAGNOZA ROZWOJOWA LUB PROGNOSTYCZNA to przewidywanie dalszego rozwoju badanego procesu czy stanu rzeczy. Opiera się na poprzednich etapach – częściach diagnozy, jest ich bezpośrednim wynikiem. Prognoza jest tym pewniejsza im bliższych dotyczy skutków. Wnioskowanie o coraz dalszych fazach i odleglejszych skutkach jest obarczone coraz większym prawdopodobieństwem błędu. DIAGNOZA PEDAGOGICZNA W METODZIE INDYWIDUALNYCH PRZYPADKÓW. Podstawowym celem metody indywidualnych przypadków jest możliwie pełne rozpoznanie i ocena rozwoju jednostki oraz podjęcie określonych działań kompensacyjnych w przypadku stwierdzenia istniejącego lub zagrażającego rozwojowi zaburzenia jej funkcjonowania, którego przyczyny mogą być natury endogennej i egzogennej. Można wyróżnić kilka etapów postępowania diagnostycznego. Są to: - czynniki przygotowawcze - prawidłowe postawienie problemów diagnostycznych i hipotez - opracowanie szczegółowego programu i planu badania, - dobór odpowiednich metod i technik budowlanych. Czynności przygotowawcze: najistotniejsze jest określenie przyczyn podjęcia badania. Punktem wyjścia dla diagnosty – pedagoga jest zebranie możliwie wszystkich informacji dotyczących danego przypadku, podejrzewanych odchyleń, na przykład od normy rozwojowej i danych dotyczących poziomu funkcjonowania środowiska wychowawczego, historii życia itp. W badaniach diagnostycznych ważna jest w każdym przypadku analiza dokumentacji, z której można odczytać szczegóły istotne dla diagnosty. Prawidłowe postawienie problemów i hipotez oparte jest na znajomości faktów, danych dotyczących badanej osoby, charakterystyce środowiska wychowawczego, analizie związków pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska, czy też rodzaju odchyleń od normy rozwojowej czy normy dydaktycznej. Konieczne jest ustalenie pewnych danych, które są znane oraz ustalenie niewiadomej diagnostycznej wymagającej sprecyzowania w postaci problemu diagnostycznego. Często rozstrzygnięcie i weryfikacja problemu badawczego jest niemożliwe bez sformułowania określonej hipotezy. W diagnostyce pedagogicznej rolę hipotezy roboczej pełnia diagnoza wstępna. Jest to tzw. rozpoznanie skrócone, które zostało sformułowane na podstawie objawów przez doświadczonego pedagoga. Diagnoza wstępna wymaga jednak weryfikacji, a więc zastosowania pełnej procedury badawczej. Opracowanie szczegółowego programu i planu badania: zadaniem diagnosty jest opracowanie szczegółowego programu badania, z określeniem celu badania poszczególnych deficytów rozwojowych, stopnia ich nasilenia, genezy fazy rozwojowej i rokowania na przyszłość. Plan badania dotyczy formalnej strony badania, a więc sprecyzowania charakteru badania, na przykład badania ambulatoryjnego, charakteru badania: jednorazowe lub kompleksowe interdyscyplinarne. Dobór odpowiednich metod i technik badawczych. Do podstawowych technik badawczych dostępnych pedagogowi diagnoście zalicza się: - wywiad, - rozmowę, - obserwację, - analizę dokumentów, - analizę wytworów, - testy osiągnięć szkolnych, - techniki socjometryczne badające różnego rodzaju stosunki społeczne, - eksperyment pedagogiczny, - techniki autoekspresyjne (autobiografie, dzienniki, swobodne wypowiedzi ustne, techniki inscenizacji o charakterze diagnostycznym, metody sytuacyjne, dyskusje, technikę niedokończonych historyjek, technikę niedokończonych zdań). 12.WYBRANE ASPEKTY PROCESU DIAGNOSTYCZNEGO: Proces diagnostyczny: postępowanie służące rozumieniu rozpoznawanego stanu rzeczy. Diagnoza – wynik procesu diagnostycznego. Do podjęcia kontaktu diagnostycznego dochodzi na skutek różnych okoliczności. Dla specjalisty istnieje zatem coś, co nazywa się prediagnostycznym etapem diagnozy (H. Sęk). W prediagnostycznym etapie diagnozy zakłada się istnienie ważnych faktów natury psychologicznej. Stanowią je: historia życia osoby diagnozowanej i jej doświadczenia z kontaktów ze specjalistami, jej personalia, nastawienie, wartości, dążenia i potrzeby. Wśród tych potrzeb może powstać potrzeba kontaktu ze specjalistą w celu uzyskania profesjonalnej pomocy. W okresie prediagnostycznym podobne cechy występują również u osoby diagnozującej. Ona także ma swoją historię życia i rozwoju, doświadczenia ogólne i przygotowanie zawodowe, na które składają się poziom wiedzy i umiejętności, preferencje określonych koncepcji teoretycznych dotyczących człowieka i związanego z tym stylu postępowania diagnostycznego, dojrzałość osobowości, przekonanie i uwewnętrznione normy etyki zawodowej. Szczególnie ważna jest motywacja do badania, która jest też związana z oczekiwaniami i celami, jakie mniej lub bardziej jawnie przejawia osoba diagnozowana. Może ona zgłaszać się do specjalisty dobrowolnie lub podlegać różnym formom nacisku zewnętrznego. Osoba zgłaszająca się do specjalisty dobrowolnie przyjmuje na postawę współdziałającą i podaje prawdziwe dane. Dobrowolność nie zapobiega jednak pojawieniu się lęku przed badaniem i oceną. Przed rozpoczęciem badania kluczową rolę odgrywa nawiązanie następnego kontaktu, który w zaawansowanej przyjmuje postać zaufania interpersonalnego. Zaufanie interpersonalne zależy zarówno od cech osoby diagnozowanej, jak i osoby diagnozującej. Wg I. Obuchowskiej (2002,s. 40-44) przed przystąpieniem do badania diagnostycznego osoba diagnozującą powinna odpowiedzieć sobie na następujące pytania: - Kogo diagnozuję? - Po co? - Co? - Jak? - Kto diagnozuje? Kogo diagnozuję? Inaczej: Kim jest ta osoba? Co mówi lub co „mówi” jej ciało? Czy ona odczuwa niepokój? Jest zażenowana? Może zaciekawiona? Jest otwarta czy też zamyka się przed osobą diagnozującą? Odpowiedzi na te pytania mają znaczenie dla nawiązania dobrego, niezbędnego przy diagnozowaniu kontaktu. Po co diagnozuję? Na czyje zlecenie? Jakie wiążą się z tym oczekiwania? Komu i czemu diagnoza ma służyć? Jakim dalszym czynnościom – rehabilitacji, edukacji, zatrudnieniu czy może selekcji? Odpowiedź na te pytania ma implikacje teoretyczne. Co diagnozuję? Poziom rozwoju? Ograniczenia i defekty? Czy biorę pod uwagę także zasoby tkwiące w tej osobie i w jej środowisku życia? Czy to, co diagnozuję, jest przydatne dla poznania sytuacji życiowej tej osoby? Odpowiedź na te pytania wiąże się z adekwatnością tego, co zamierzam badać od tego, co istotne dla danej osoby. Jak diagnozuję? Inaczej: jakimi metodami się posługuję? Czy są one uzasadnione w stosunku do tej konkretnej osoby i jej problemów? Czy wykorzystuję różne możliwości? Dlaczego np. preferuję takie, a nie inne testy? A także: jaką sytuację stwarzam osobie diagnozowanej? Odpowiedź na te pytania dotyczy samooceny kompetencji diagnosty. Kto diagnozuje? Kim jestem w stosunku do diagnozowanej osoby? Z jakiej pozycji ją traktuję? Wszystkowiedzącego specjalisty? Wymagającego ojca? Opiekuńczej matki? Przyjaciela bez dystansu? Człowieka chcącego pomóc? Jaki uczucia wzbudza we mnie dana osoba? Smutek? Współczucie? Litość? Złość? Wstręt? Czy potrafię swoje uczucia określić, a także je kontrolować? Odpowiedź na te pytania wiąże się z konfrontacją dwóch podmiotów. Przedstawione wyżej pytania oraz odpowiedzi nie wymagają dużo czasu, są to krótkie myśli, pojawiające się w toku wstępnej refleksji. Refleksja powinna zawsze poprzedzać działanie, gdyż diagnoza jest diagnozą podmiotową. SCHEMAT DIAGNOZY (I. Obuchowska, 2000, s. 43-44). Diagnoza dzieli się na 2 części: diagnozę negatywną, nazwaną tak ze względu na skupienie się na deficytach, zaburzeniach itp. Oraz diagnozę pozytywną, zorientowaną na to, co dla rozwoju korzystne. W każdym procesie diagnozowania, mimo różnorodności jego przebiegu, są pewne stałe punkty. Etap diagnozy negatywnej rozpoczyna się od poznania problemu. Wyraźne zdefiniowanie problemu jest istotne dla dalszego postępowania polegającego na zebraniu informacji. W zależności od problemu źródła informacji mogą być różne (rozmowa, wywiad, obserwacja, analiza wytworów, testy, eksperymenty i inne techniki). Zawsze istotne są okoliczności, w których dany problem występuje lub się nasila (pewne problemy występują tylko w określonych warunkach, a w innych nie). Kolejnym krokiem jest postawienie hipotezy wyjaśniającej dany problem, przy czym obejmuje ona to, co w funkcjonowaniu jest zaburzone, prawdopodobne tego przyczyny, mechanizmy, czyli sposób, w jaki osoba poddaje się oddziaływaniom przyczyn oraz skutki, jakie dla danej osoby oraz dla jej otoczenia wynikają z istnienia problemu. Hipoteza wymaga weryfikacji, polegającej na wnikliwym rozpatrzeniu wszystkich zebranych informacji. Drugi etap postępowania diagnostycznego dotyczy diagnozy pozytywnej. Polega ona na określeniu (niekiedy dane te posiadamy z badań etapu pierwszego, jeżeli nie, to trzeba je zdobyć) zasobów, jakimi dysponuje badana osoba. Stanowi je to, co pozytywne, pożądane, co stanowi wartość, w obrębie właściwości psychicznych, w obrębie mechanizmów psychologicznych (dążenia, pragnienia, sposoby radzenia sobie i innych, a także to, co dotyczy wpływów środowiska (rodzinnego, rówieśniczego, szkolnego). Na podstawie danych z diagnozy pozytywnej, tworzymy hipotezę dotyczącą możliwości wykorzystania przez daną osobę własnego potencjału rozwojowego oraz dotyczącą możliwości i rodzajów wsparcia. Diagnoza zaburzeń (obj., mechanizmów, przyczyn) Diagnoza całościowa= -------------------------------------------------------------------- Diagnoza zasobów (jednostkowych, środowiskowych) To, co zapisano w liczniku tego równania stanowi diagnozę negatywną, mianownik jest diagnozą pozytywną. Po diagnozie należy przyjąć plan działania. W zależności od istniejącego problemu zostanie podjęta różnego rodzaju pomoc psychologiczna czy pedagogiczna (jak np. rehabilitacja, reedukacja, psychoterapia, interwencja kryzysowa, uczestnictwo w grupie samopomocy i inne). W każdym programie pomocy należy uwzględnić perspektywę krótką oraz dalszą, zmiany dot. Osoby oraz zmiany, jakie należy dokonać w jej środowisku, jak również sposoby dokonywania zmian. SCHEMAT DIAGNOZY (I. Obuchowska, 1981). I. Dane ogólne. II. Problem kliniczny. III. Dane kliniczne 1. wywiad (dane biograficzne, dane aktualne) 2. obserwacje, 3. rozmowa 4. analiza wytworów (szkolnych, podczas badania) wnioski: IV. Dane testowe 1. ... 2. ... wnioski: V. Dane eksperymentalne (bardzo rzadko). 1. ... 2. ... wnioski: VI. Hipoteza diagnostyczna. 1. istota zaburzenia 2. przejawy zaburzenia 3. przyczyny zaburzenia a. uwarunkowane psychicznie b. uwarunkowane społecznie (środowiskowo, sytuacyjnie) c. uwarunkowane somatycznie (na podstawie wyników badań lekarskich) 4. mechanizm zaburzenia 5. skutki zaburzenia (osobiste, społeczne). VII. Wartości pozytywne 1. właściwości psychiczne 2. mechanizmy osobowości 3. wpływy środowiska (rodzinnego, szkolnego, rówieśniczego) Diagnoza: Program terapii: Data, podpis 13. ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze. Współczesne zmiany w życiu rodziny. Wypełnianie podstawowych funkcji we współczesnych rodzinach. Czynniki prowadzące do dysfunkcyjności rodziny. Środowisko wychowawcze wg. Szczepańskiego- jest to część środowiska społecznego i kulturowego, która wywiera wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania wychowanka. Środowisko wychowawcze wg. Izdebskiej- szeroko rozumiane środowisko życia dziecka ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określenia systemem podniet i bodźców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych, jak i wpływów samorzutnych, nie zorganizowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich jak i ujemnych. Kluczową rolę w funkcjonowaniu jednostek i społeczeństwa odgrywa rodzina ( Z. Tyszka ). Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa. Jest najwazniejszą grupą społeczną, w której człowiek przychodzi na świat i z którą wiążą ją wielorakie związki do końca życia. Dla dzieci stanowi ona podstawowe i naturalne środowisko wychowawcze. Rodzina jest grupą o przewadze więzi osobistych, dlatego określa się ją jako grupę pierwotną ( grupy społeczne oparte na związkach o przewadze więzi rzeczowej nazywa się grupami wtórnymi ). Rodzinę rozpatruje się również jako instytucję wychowawczą. Określa się ją jako instytucję wychowania naturalnego, w której wychowuje się przez uczestnictwo w różnych sytuacjach życiowych. Występują w niej także elementy wychowania zamierzonego, planowego, celowego. WSPÓŁCZESNE ZMIANY W ŻYCIU RODZINY - zmiany w strukturze współczesnej rodziny- rozpad rodzin dużych wielopokoleniowych, zintegrowanych przestrzennie i społecznie na rzecz rodzin małych dwupokoleniowych. Zmniejsza się liczba dzieci w rodzinie. - charakterystyczne dla współczesnych małżeństw jest odkładanie planów dotyczących posiadania dzieci na później ( relatywne zmalenie wartości dzieci dla rodziców-dobra konkurencyjne) - zmiany wzorów i modeli stosunków wewnątrzrodzinnych, które zachodzą pomiędzy małżonkami oraz między rodzicami a dziećmi ( demokratyzacja stosunków wewnątrzrodzinnych, indywidualizacja poszczególnych członków rodziny, przejście od rodziny patriarchalnej do egalitarnej) B. Matyjas. - wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów - wzrost zatrudnienia kobiet nie tylko ze względów ekonomicznych ( dążność do ciekawszego życia, samorealizacja) - indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań - dyferencjacja norm i wartości u poszczególnych członków rodziny- nawzajem w stosunku do siebie ( Z. Tyszka ) WYPEŁNIANIE PODSTAWOWYCH FUNKCJI WE WSPÓŁCZESNYCH RODZINACH Funkcja seksualna - znaczny wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych - bardziej cenione niż w przeszłości współżycie seksualne; satysfakcja seksualna obojga rodziców Funkcja materialno-ekonomiczna - w bardzo wielu przypadkach zarobkują oboje małżonkowie - partykularyzacja dochodów członków rodziny Funkcja kontrolna - ograniczenie funkcji kontrolnej ( anonimowość jednostki poza domem, atomizacja społeczna, zmniejszenie się uprawnień kontrolnych rodziny na skutek autonomizacji jej członków,zwiększenie czasu przebywania poza domem rodzinnym). Funkcja socjalizacyjno- wychowawcza - jej zakres uległ zawężeniu ze względu na obszar działania innych instytucji. W tym zawężonym zakresie zwiększyły się znacznie jej socjalizacyjno- wychowawcze zadania z powodu coraz bardziej komplikujących się warunków społecznych świata współczesnego i zwiększonych wymagan edukacyjnych. - brutalizacja treści przekazywanych przez współczesne środki masowego przekazu - zwiększenie się emancypacji dzieci w rodzinie, zwiększenie się zakresu swobody i niezależności młodzieży. Zmniejszenie wpływu wewnątrzrodzinnej spontanicznej socjalizacji. Funkcja emocjonalno- ekspresyjna - zyskała na znaczeniu z powodu mniejszych możliwości współczesnego człowieka w zakresie uzyskania emocjonalnego wsparcia ze strony innych grup wspólnotowych poza rodziną - im rodzina jest mniej zdezorganizowana i konfliktowa, tym skuteczniej wypełnia funkcję emocjonalno- ekspresyjną wobec swych członków. CZYNNIKI PROWADZĄCE DO DYSFUNKCJONALNOŚCI RODZINY( Z. TYSZKA ) - bezrobocie, bieda, bezdomność - dezorganizacja struktury wewnętrznej rodziny - mediatyzacja rodziny - zjawiska destrukcyjne ( alkoholizm ) lub patologiczne ( przemoc, przestępstwa ). 14. RODZINA W KRYZYSIE Czynnikami wywołującymi kryzys są takie wydarzenia życiowe, które powodują zmianę w systemie rodzinnym. Ich siła wyznaczona jest przez stopień w jakim zagrażają stabilności rodziny Czynniki ważne dla rozpadu rodziny: - nadużywanie alkoholu, - brak miłości w małżeństwie, znudzenie wzajemnym pożyciem, niezgodność charakteru,agresja i używanie przemocy,niezadowolenie z podziałów obowiązków domowych i rodzinnych, niewierność, zdrada,niezadowalające współżycie seksualne, niemożność lub niechęć posiadania dzieci, niezgodność co do liczby dzieci, nieporozumienia wynikające z trudnych warunków mieszkaniowych, nieporozumienia wynikające z trudnej sytuacji materialnej Determinanty trwałości małżeństwa: wzajemna wierność, współudział w wykonywaniu obowiązków domowych, szacunek i wzajemne uznanie, dobre pożycie seksualne, wzajemne porozumienie, tolerancja, zgodność poglądów religijnych, zainteresowania pozareligijne, posiadanie zieci, pochodzenie społeczne, warunki mieszkaniowe, materialne. Zdolności regeneracyjne rodziny Niemal każda rodzina posiada zdolności regeneracyjne. Zdolności regeneracyjne rodziny ( tj. umiejętność szybkiego powrotu do równowagi każdego z członków rodziny i systemu całości ) zależą od fazy cyklu życiowego rodziny oraz jednoczesnego nagromadzenia wielu trudnych sytuacji i napięć. Zasoby i możliwości rodziny są potencjałem którym rodzina dysponuje w momencie radzenia z sytuacją kryzysową. W rodzinie są trzy potencjalne źródła zasobów: jej pojedynczy członkowie, rodzina jako całość oraz społeczność w jakiej żyje. Typologia rodzin Rodzina regeneracyjna Typologia rodzin regeneracyjnych opiera się na wymiarach spójności i wytrzymałości rodziny. Spójność- określa znaczenia jakie rodzina przypisuje akceptacji, lojalności, godności, wspólnym wartościom, zaufaniu i szacunkowi. Wytrzymałość rodziny- określa jej wewnętrzną trwałość oraz jej zasady, jak poczucie panowania nad wydarzeniami, poczucie celowości podejmowanych działań i otwarcie się na nowe doświadczenia. W modelu regeneracyjnym można wyróżnić cztery typy systemów rodzinnych: 1. Rodziny podatne- charakteryzują się niskim poziomem spójności i wytrzymałości. W sytuacji kryzysu członkowie takich rodzin reagują zdenerwowaniem i obwiniają się wzajemnie za niepowodzenia. Przejawiają wobec siebie mniej troski, zrozumienia i lojalności. 2. Rodziny bezpieczne- to rodziny o niskim poziomie spójności i wysokim stopniu wytrzymałości. Są aktywne i mają poczucie celu oraz zdolności planowania, ale jej członkowie nie wspierają się w sytuacji kryzysu. 3. Rodziny trwałe- są to rodziny o wysokim poziomie spójności i niskim poziomie wytrzymałości. Mają niskie poczucie celu życia i panowania nad sytuacjami, są mało aktywne. Mają natomiast pozytywny stosunek do siebie, radzą sobie przez okazywanie zaufania, szacunku, zachowanie spokoju i emocjonalnej stabilności. 4. Rodziny regeneracyjne są to rodziny o wysokim poziomie wytrzymałości. Radzą sobie z problemami przez podtrzymywanie zaufania i szacunku oraz zachowanie stabilności i spokoju. Mają poczucie celu i sensu życia, uważają, że panują nad sytuacją, mogą wpływać na złe i dobre rzeczy, które je spotykają. Typologia rodzin sprężystych opiera się na wymiarach więzi i elastyczności rodziny. Wymiar więzi definiuje się jako- stopień w jakim członkowie rodziny są ze sobą związani emocjonalnie. Wyznacznikami więzi są: pragnienie jej utrzymania, otwartość w omawianiu problemów, poczucie bliskości wśród członków rodziny, wspólne wykonywanie pewnych czynności. Wymiar elastyczności -stopień w jakim rodzina jest w stanie zmienić swoje reguły, granice i pełnione role w odpowiedzi na krytyczne wydarzenia. Elastyczność zakłada otwarty wzorzec komunikacji, gotowość do kompromisu, możliwość przyjmowania obowiązków, aktywne uczestnictwo w podejmowaniu decyzji. Można wyróżnić cztery typy rodzin: 1.Rodziny kruche o niskim poziomie więzi i elastyczności. Ich członkowie rzadko polegają na rodzinie, unikają siebie nawzajem. Rodziny te są oporne na kompromis, mają utrwalone wzorce postępowania. 2.Rodziny związane- to rodziny o wysokim poziomie więzi i niskim poziomie elastyczności. Ich siłą jest poczucie wewnętrznej jedności i umiejętności współdziałania. Niechętne są jednak kompromisom, mają sztywne wzorce postępowania. 3.Rodziny giętkie- to rodziny o niskim poziomie więzi i wysokim poziomie elastyczności. Ich siła leży w zdolności do zmiany. Mają ograniczone poczucie więzi rodzinnych, chętnie odwołują się do osób spoza rodziny 4. Rodziny sprężyste to rodziny o wysokim poziomie więzi i elastyczności. Ich siłą jest zdolność do zmiany i poczucie wewnętrznej jedności. Typologia rodzin rytmicznych oparta jest na wymiarach wspólnie spędzonego czasu i znaczenia jakie się temu przypisuje, wyróżnia się: 1. Rodziny bezwzorcowe, o niskim poziomie spędzanego czasu i niskim poziomie jaki się temu przypisuje, 2. Rodziny intencjonalne, członkowie spędzają wspólnie niewiele czasu choć nadaj temu duże znaczenie, przejawiają chęć bycia razem mają jednak opory i nie są zdolne do spotykania się choćby z minimalną regularnością, 3. Rodziny ustrukturowane, kładą silny nacisk na wspólne spędzanie czasu ale nisko to cenią, 4. Rodziny rytmiczne kładą nacisk na wspólne spędzanie czasu i wysoko to cenią. Podejścia terapeutyczne do zaburzeń w rodzinie Podejście historyczne. Kładzie się w nim nacisk na odkrycie długotrwałych konfliktów rodzinnych bądź jednostkowych ( konflikt zadaniowy, ukryty ) Podejście strukturalno- procesowe. Podkreśla się w nim aktualne interakcje w rodzinie i ich związek z zaburzonym zachowaniem jej członków. Uczenie porozumiewania się w obrębie rodziny. Terapia polegająca na przeżyciu doświadczenia. Zwiększa świadomość pojedynczych członków rodziny, skupiając się na subiektywnych przeżyciach i indywidualnym rozwoju. Podejście psychoedukacyjne .Rodzinę wspiera się w radzeniu sobie z problemami poprzez grupy wsparcia i spotkania psychoedukacyjne i socjoedukacyjne. Podejście interwencyjne. Wizyty domowe terapeuty, w czasie których identyfikuje się kryzys, definiuje się go jako problem rodziny oraz podejmuje się działania zmierzające do jego złagodzenia: od pomocy doraźnej, poprzez wsparcie do samodzielnego działania. 15. NIETOLERANCJA I AGRESJA Agresja- czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi. ( Frączek). - w agresji istnieje wyraźna intencja wyrządzenia szkody lub krzywdy przedmiotowi działania, - w praktyce pedagogicznej agresja stanowi stały element rzeczywistości, z którym spotyka się i musi pracować wychowawca, - agresja może być wytwarzana słownie lub fizycznie , - agresja słowna przejawia się w postaci odrzucania lub groźby, poprzez ośmieszanie, uszczypliwości, kpiny, - agresja fizyczna wyraża się w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub zniszczenie cudzej własności, - typowych agresorów charakteryzuje niska samokontrola i tendencja do zachowań agresywnych, gdy przeżywają strach lub stres, są to osoby w rzeczywistości niespokojne i niepewne siebie. Wg. Kołodziejczyka na potencjalne zachowania agresywne wpływ mają następujące czynniki: - agresorzy wykazują dużą elastyczność i energię, chcą panować nad otoczeniem, podporządkowując sobie innych i czerpią z tego satysfakcje, - wychowują się w rodzinach z licznymi problemami, czerpią korzyści materialne i psychiczne ze swojej przemocy. Studia nad przemocą i agresją wśród dzieci ukazują ważny wpływ rodziny i innych uwarunkowań na tworzenie się modelu zachowań agresywnych. Do ważnych czynników należą: - relacje rodzice- dzieci, dzieci, które czują się bezpiecznie w swoich relacjach z rodzicami są mniej agresywne i lepiej radzą sobie z emocjami, do agresji i przemocy uciekają się wtedy, gdy boją się, są osamotnione, lub gdy mają silną potrzebę akceptacji lub zwrócenia na siebie uwagi. - brak pomocy ze strony rodziców i innych dorosłych w rozpoznawaniu i akceptowaniu swoich zachowań, jeżeli dzieci nauczą się stosowania agresji jako metody rozwiązywania problemów a ze strony dorosłych spotykają się z pobłażliwością lub akceptacją, poziom agresji wobec rówieśników i dorosłych będzie prawdopodobnie wzrastał. - naśladowanie dorosłych- przemoc rodzi przemoc. - warunkiem podstawowym skutecznego przeciwdziałania agresji i przemocy jest mobilizacja wszystkich kontekstów środowiskowych w których żyje jednostka.. Typologia przeciwdziałania agresji i pomocy w szkole 1. Ogólne propozycje dot. szkoły- poprawa klimatu szkolnego i lekcyjnego, 2. Ogólne postulaty dot. nauczania wspierającego rozwój kompetencji społecznych uczniów, 3. Postulaty dot. działań wobec sprawców- interwencje kryzysowe, długofalowe przedsięwzięcia wychowawczo- korekcyjne, 4. Propozycje działań wobec ofiar- natychmiastowa pomoc i długofalowe wsparcie. 5. Koncepcje wielopoziomowych programów prewencji- szkoła- klasa- jednostka, 6. Ekologiczna interwencja w szkolnej i lokalnej społeczności. Tolerancja- określona postawa indywidualna wobec otoczenia regulowana elementami intelektualno- poznawczymi, emocjonalnymi, motywacyjnymi. Jest ważnym mechanizmem regulującym zachowania indywidualne i zbiorowe. Wg. J. Legowicza tolerancja jest postawą dzięki której można wszędzie żyć zgodnie i szczęśliwie. Do tolerancji człowiek musi być wychowany. Nietolerancja- zachowanie lub opinia skierowana przeciw ludziom, zjawiskom, wartościom, które „ nam” nie odpowiadają, są inne, w celu ich zmiany lub zniszczenia, mimo, że ich istnienie jest uprawnione przez prawa natury, obyczajowość, moralność. Wg. T. Pilcha, źródła nietolerancyjnego zachowania lub przekonań: - ignorancja, poczucie odmienności dodatnio wartościujące własną pozycję, lęk i zagrożenie( utratą wyłączności, przywileju), przesądy jako szczególna postać ignorancji( stereotypy), dyspozycje psychiczne warunkowane cechami osobniczymi( osobowość autorytarna, sztywność, schematyczność obrazu świata, zachwiane poczucie bezpieczeństwa), dyspozycje psychiczne warunkowane okolicznościami zewnętrznymi ( propaganda, system, presja konformizmu). Nietolerancja wyraża się w różnych formach agresji, przymusu, eliminowania, ograniczania, niszczenia. Postawa tolerancyjna- pożądany stan umysłu i sposób zachowania, który musi być kształtowany przez wychowanie, nie ma bardziej zgubnego społecznie przykładu niż uciekanie się do przemocy w obronie dobra, lub dopuszczenie się gwałtu przez tzw. „ porządnych ludzi”.
1 |