„ZATWIERDZAM”
PLAN - KONSPEKT
do przeprowadzenia zajęć z tematu:
„KARNO-PROCESOWE OGRANICZENIA
PRAW OBYWATELSKICH'
CEL: Wskazanie szkolonej kadrze faktycznych i prawnych możliwości działania organów ścigania w kontekście naruszania swobód obywatelskich
CZAS: 3 x 45'
MIEJSCE: Sala wykładowa i inne pomieszczenia wg. oddzielnych ustaleń
METODA: Wykład z elementami konwersatorium
ZAGADNIENIA:
Podstawowe przepisy prawa regulujące procedurę zatrzymywania osób przez Policję i UOP oraz ich tymczasowe aresztowanie;
Uprawnienia organów porządkowych ŻW, praw i obowiązki zatrzymanego;
Metodyka prowadzenia przesłuchań, sytuacja procesowa świadka i podejrzanego.
TREŚĆ WYKŁADU
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, w rozdziale II zatytułowanym: „Wolność, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela”, w art. 31 ust. 1 stanowi, co następuje: „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej” Zaś ust. 3, że „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w Ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób . Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Z zapisem koresponduje treść artykułu 41, szczególnie - ustęp 1,2 i 3. Stanowią one mianowicie:
ust. 1 - każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.
ust. 2. - każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwoływać do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.
ust. 3. - każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.
Wspomniana wyżej delegacja ustawowa zezwalająca na ograniczenie praw obywatelskich znalazła swe odbicie w Dziale VI Ustawy z dnia 6 czerwca 1987 roku - Kodeks postępowania karnego, zatytułowanym: „Środki przymusu procesowego, czyli zasady stosowania przewidywanych przez prawo procesowe środków służących m.in. do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, przez zabezpieczenie osoby, oskarżonego dla procesu (zatrzymanie, środki zapobiegawcze, poszukiwania oskarżonego oraz list gończy i list żelazny) i wymuszenie od uczestników postępowania ich obowiązków procesowych (kary porządkowe).
Środki te są legalnymi sposobami wkraczanie w sferę konstytucyjnych praw jednostki. Omówimy niektóre z nich.
Zatrzymanie. Zatrzymanie osoby, to krótkotrwałe pozbawienie wolności stanowiące - jak już wspomniałem wcześniej - wkroczenie w konstytucyjnie chronioną wolność osobistą. Bezprawne pozbawienie wolności stanowi przestępstwo z art. 189 kk.
W ustawodawstwie polskim wyróżnia się:
zatrzymanie procesowe, czyli dokonywanie dla celów określonego postępowania, w tym karno-procesowe normowane w kpk, oraz tzw. zatrzymanie pozaprocesowe, zwane też porządkowym, dokonywane bez związku z określonym postępowaniem i następujące z innych, ustawowo określonych powodów, wskazanych w normach szczególnych.
Należy do nich zatrzymanie przewidziane w art. 15 ust. 1 pkt. 3 ustawy o Policji, a dopuszczalne wobec osób „stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla mienia, gdy inne środki okazują się bezcelowe lub nieskuteczne.
Szczegółowe postępowanie przy takim zatrzymaniu normuje rozporządzenie RM z 17 września 1980 r.
Osoba zatrzymana w omawianym trybie może być okazywana, fotografowana i daktyloskopowana jedynie wtedy, gdy jej tożsamości nie można ustalić w inny sposób (art. 15 ust. 4 ustawy o Policji).
Zatrzymaniem typu porządkowego jest też zatrzymanie przewidziane w ustawie o wychowaniu w trzeźwości z 1982 r., która zezwala na zatrzymanie (doprowadzenie do Izby Wytrzeźwień lub zakładu służby zdrowia, a przy ich braku, do jednostki Policji, osoby nietrzeźwej, gdy zachowanie jej w miejscu publicznym jest gorszące lub gdy znajduje się ona w okolicznościach zagrażających jej życiu lub zdrowiu albo zagraża życiu lub zdrowiu innych osób. Z tym, że pozbawienie wolności następuje tu do wytrzeźwienia, ale nie dłużej niż 24 godziny (art. 40 ustawy).
Do tej grupy należy też zaliczyć zatrzymanie przewidziane w ustawie - Prawo lotnicze z 1962 r., która upoważnia kapitana statku powietrznego do stosowania środków przymusu wobec osób nie wykonujących jego zarządzeń lub zagrażających w inny sposób bezpieczeństwu lotu lub porządkowi na pokładzie (art. 59 ust. 3 ustawy).
Podobne uprawnienia ma kapitan statku morskiego, a zatrzymanie może w tym przypadku trwać do przybycia statku do najbliższego portu polskiego lub portu państwa, którego obywatelem jest zatrzymany (art. 82 § 3 ustawy Kodeks morski z 1961 r.).
Legitymowanie. Od zatrzymania porządkowego odróżnić należy tzw. legitymowanie, które polega jedynie na czasowym ograniczeniu swobody obywatela przez uprawniony organ, domagający się od niego okazania dokumentu tożsamości. Prawo do legitymowania mają głównie Policja (art. 15 ust. 1 pkt. 1 ustawy o Policji), Urząd Ochrony Państwa (art. 7 ust. 1 pkt 8 ustawy o UOP) i Straż Graniczna (art. 1 1ust. 1 pkt. 4 ustawy o SG).
Z tym, że przysługuje ono również innym organom o charakterze represyjno-porządkowym. Wymienić należy tu Żandarmerię Wojskową (art. 35 ust. 1 pkt. 1 ustawy o dyscyplinie wojskowej ...), Inspekcję Celną (art. 7 ust. 1 pkt. 1 ustawy o Inspekcji Celnej, Straż Parku Narodowego (art. 18 ust. 2 pkt 15 ust. 7 ustawy o ochronie przyrody) oraz inne.
B. Zatrzymanie karno-procesowe występuje na gruncie kodeksu postępowania karnego w postaci:
tzw. ujęcia obywatelskiego (art. 243)
zatrzymania sensu stricte (art. 244) i
zatrzymania na zarządzenie sądu lub prokuratora (art. 247).
Przedmiotem niniejszego wykładu jest zatrzymanie dokonywane przez organa ścigania i dlatego też ograniczymy się tylko do tego typu środka przymusu.
Przy czym, wspomnieć tu należy o ograniczeniach w stosowaniu wymienionego środka przymusu, jakim są immunitety.
Oznacza to, że zatrzymanie jest niekiedy z mocy przepisów szczególnych niedopuszczalne.
Wyróżnia się immunitet dyplomatyczny, parlamentarny, sędziowski i prokuratorski. W myśl tych przepisów kierownik i urzędnicy konsularni państw obcych mogą być zatrzymani jedynie w razie zarzutu popełnienia zbrodni i z koniecznością powiadomienia Ministra Spraw Zagranicznych (art. 579 § 2 kpk.).
Poseł i senator nie mogą być zatrzymani bez zgody Sejmu (Senatu), chyba że ujęto ich na gorącym uczynku przestępstwa i zatrzymanie to jest niezbędne dla zapewnienia prawidłowego toku procesu. O zatrzymaniu powiadamia się Marszałka Sejmu (Senatu), który może nakazać niezwłocznie zwolnienie zatrzymanego (art. 105 ust. 5 i 108 Konstytucji).
Podobne rozwiązanie przyjęto także wobec Prezesa NIK (art. 206), Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 211) i sędziów Trybunału Stanu oraz Trybunału Konstytucyjnego (art. 196 i 200 Konstytucji). Przy czym należy tu powiadomić Prezesa Trybunału, który może nakazać zwolnienie członka Trybunału.
Taka sama sytuacja dotyczy sędziów, bowiem prezes właściwego sądu jest również władny nakazać zwolnienie zatrzymanego sędziego (art. 181 Konstytucji).
Zatrzymanie prokuratora wymaga zgody przełożonego dyscyplinarnego, chyba że dotyczy ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, a i wówczas komisja dyscyplinarna może nakazać jego zwolnienie (art. 54 ust. 1 i 2 ustawy o prokuratorze).
Wracając do zatrzymania karno-procesowego, które normuje przepis 244 kpk., zauważyć należy, iż bardziej precyzyjnie określono podstawy zatrzymania uznając, że może to być nie tylko chęć ukrycia się lub zatarcia śladów przestępstwa ale także obawa ucieczki lub niemożność ustalenia tożsamości.
Zatrzymanie może nastąpić już wobec osoby podejrzanej. Podstawowym warunkiem legalizującym zatrzymanie jest istnienie „uzasadnionego przypuszczenia”, że określona osoba popełniła przestępstwo. Muszą zatem istnieć dane pozwalające na zasadne wysunięcie takiego przypuszczenia.
Zatrzymanie jest tym bardziej dopuszczalne przy ujęciu na gorącym uczynku lub w wyniku bezpośredniego pościgu za sprawcą.
Oprócz przypuszczenia, że dana osoba popełniła przestępstwo, dla zatrzymania wymaga się jeszcze, aby przypuszczeniu temu towarzyszyła obawa ukrycia się lub ucieczki tej osoby albo zatarcia śladów, o ile nie będzie ona zatrzymana, bądź nie można ustalić jej tożsamości.
Fakt zatrzymania osoby musi być udokumentowany w formie protokołu. Szczególne warunki jego treści przewidziane są w ustawie (art. 244 § 3, 143 § 2 i 148).
Protokół sporządza się niezwłocznie po faktycznym zatrzymaniu, dodatkowo winny się znaleźć w nim m.in.:
wskazanie przyczyny zatrzymania wraz z podaniem o jakie przestępstwo podejrzewa się zatrzymanego i podaniem z tytułu jakiej obawy następuje zatrzymanie;
wskazanie miejsca i czasu zatrzymania, przy czym przez czas rozumie się dzień, godzinę i minutę faktycznego zatrzymania, a nie np. doprowadzenia do siedziby organu;
doświadczenie złożone przez zatrzymanego w związku z tą czynnością;
informacja o pouczeniu zatrzymanego o przysługujących mu uprawnieniach;
podpisy zatrzymującego i zatrzymanego.
Kopię protokołu należy dostarczyć zatrzymanemu niezwłocznie po jego sporządzeniu.
Zatrzymany, jako osoba podejrzana, może być poddany oględzinom i badaniom na zasadach wskazanych w art. 74 § 3 i 308 § 1. Można też dokonać przeszukania jego osoby, odzieży i podręcznych przedmiotów, jakie przy nim znaleziono (art. 219 § 2).
Tymczasowe aresztowanie.
Organ ścigania przekazuje zatrzymanego do dyspozycji sądu z wyrokiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania najpóźniej z upływem 48 godzin od chwili zatrzymania. Sąd zaś w ciągu 24 godzin winien podjąć decyzję o zastosowaniu tego środka zapobiegawczego i doręczyć postanowienie o aresztowaniu, jeśli takowe zapadnie.
Przepis ten normuje czas pozostawania w zatrzymaniu wydłużając ów okres w porównaniu z kpk. z 1969 roku (dawny art. 207), do maksymalnie - 72 godzin. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy przekazanie sprawy sądowi nastąpi w 48 godzinie zatrzymania a sąd decyzją o tymczasowym aresztowaniu podejmie w 24 godzinie.
Tymczasowe aresztowanie stosowane jest wówczas, gdy inny środek zapobiegawczy jest niewystarczający dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania,, przez zapewnienie obecności oskarżonego (podejrzanego) dla procesu oraz zabezpieczenia postępowania przed matactwem z jego strony.
W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie można stosować tylko wobec osoby, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów (podejrzanego). A więc w fazie postępowania ad personom.
Przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania sąd lub prokurator przesłuchuje oskarżonego, chyba, że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju.
Tymczasem aresztowanie stosuje zawsze i wyłącznie sąd, niezależnie od stadium procesu karnego.
W myśl postanowień od art. 258 § kpk., tymczasowe aresztowanie może nastąpić, gdy :
zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;
zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny sposób utrudniał postępowanie karne.
§ 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy Sąd I instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie większą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania. W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą.
§ 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo a zwłaszcza przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu a zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Mówiąc o uzasadnionej obawie mamy zawsze na myśli nie subiektywne odczucia, lecz oparcie się na zaistniałych faktach. Np. na groźbie karnej wysuwanej przez oskarżonego pod adresem osoby trzeciej.
Tymczasowe aresztowanie wykonuje się w aresztach śledczych tworzonych jako samodzielne jednostki, albo wyodrębnione Oddziały w zakładach karnych.
Wspomnieć przy tym należy, że kodeks wyróżnia również tzw. względnie zakazy stosowania tymczasowego aresztowania.
Zakazy te mogą mieć zastosowanie zarówno przed, jak i w trakcie trwania tymczasowego aresztowania.
Stanowi o nich art. 259 kpk., w myśl którego „jeżeli szczególne względy nie stają na przeszkodzie, odstępuje się od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy jego zastosowanie:
spowodowałoby dla życia lub zdrowia aresztowanego poważne niebezpieczeństwo:
pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego rodziny.
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się również , gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidzieć , że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary.
Nie można również stosować tymczasowego aresztowania, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą nie przekraczającą 1 roku pozbawienia wolności.
Wyjaśnić przy tym należy, że określenie „wyjątkowo ciężkie skutki”, to nie związane ze zdrowiem oskarżonego jego sytuacje rodzinne. Może to być np. pozostawanie jedynym żywicielem rodziny, potrzebą wykonania niezbędnych sezonowych prac w rolnictwie, z którego utrzymuje się cała rodzina złożona z małoletnich itp.
O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany bezzwłocznie powiadomić osobę najbliższą lub wskazaną przez oskarżonego, zakład pracy, szkołę lub uczelnię oraz dowódcę żołnierza (art. 261 kpk.).
Ponadto, sąd ma obowiązek:
zawiadomić sąd opiekuńczy jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia opieki nad dziećmi aresztowanego,
zawiadomić organ opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował,
przedsięwziąć czynności niezbędne do ochrony mienia i mieszkania aresztowanego (art. 262 kpk.).
W postępowaniu przygotowawczym, sąd stosując tymczasowe aresztowanie oznacza jego termin na czas nie dłuższy niż 3 miesiące.
Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w tym terminie, na wniosek prokuratora tymczasowe aresztowanie można przedłużyć:
do 6 m-cy sąd właściwy do rozpoznania sprawy,
na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy jednak niż 12 m-cy - sąd wyższego rzędu.
Łączny czas stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez Sąd I instancji nie może przekroczyć 2 lat.
Przedłużenia tymczasowego aresztowania dalszy czas oznaczony, może dokonać tylko Sąd Najwyższy na wniosek sądu, w którym sprawa się toczy. W postępowaniu przygotowawczym - na wniosek Prokuratora Generalnego. O ile oczywiście istnieją po temu ważkie powody (art. 263 § 4 kpk.).
Uprawnienia organów porządkowych ŻW, prawa i obowiązki zatrzymanego
UPRAWNIENIA:
Art. 16 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP stanowi, co następuje :
Tworzy się Żandarmerię Wojskową, która wykonuje w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz w stosunku do żołnierzy zadania związane w szczególności z :
zapewnieniem przestrzegania dyscypliny wojskowej;
ochroną życia i zdrowia oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra;
ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz ochroną tajemnicy państwowej i służbowej;
zapobieganiem popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz innym zjawiskom kryminogennym, a także wykonywaniem przestępstw i wykroczeń oraz ściganiem ich sprawców;
zapewnieniem przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych.
Ust. 3 - w granicach swych zadań wojskowe organy porządkowe wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze oraz administracyjno-porządkowe, a w tym interwencyjne, kontrolne, ochronne, konwojowe i asystencyjne.
Zgodnie z treścią art. 35 ust. 1 ustawy o dyscyplinie wojskowej oraz odpowiedzialności żołnierzy za przewinienia dyscyplinarne i za naruszenia honoru i godności żołnierskiej, wykonując kontrolę przestrzegania dyscypliny wojskowej, Żandarmeria uprawniona jest do:
legitymowania żołnierzy w celu ustalenia ich tożsamości lub sprawdzenia posiadania odpowiednich uprawnień;
zatrzymywania i doprowadzenia żołnierzy w trybie i przypadkach określonych w przepisach kpk. i innych ustaw;
zatrzymywania żołnierzy stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia oraz doprowadzenie ich do właściwych organów wojskowych;
przeszukiwania żołnierzy i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych w przepisach kpk i innych;
dokonywania kontroli osobistej, a także kontroli bagażu i ładunków w pojazdach, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary;
wydawania rozkazów żołnierzom wobec których wykonują kontrolę, w granicach niezbędnych do wykonania tej kontroli;
żądania niezbędnej pomocy od jednostek organizacyjnych, jak również zwracania się w nagłych przypadkach do każdego obywatela o udzielenie doraźnej pomocy.
W razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa rozkazom wojskowych organów porządkowych, żołnierze tych organów są uprawnieni do stosowania środków przymusu bezpośredniego, a gdyby okazały się one niewystarczające do użycia broni włącznie (art. 36 i 37 ustawy).
PRAWA I OBOWIĄZKI ZATRZYMANEGO:
Organ dokonujący zatrzymania zobowiązany jest do natychmiastowego poinformowania zatrzymanego o przyczynach zatrzymania oraz przysługujących mu prawach, a także wysłuchania go (§ 2 art. 244 kpk.).
Wymóg natychmiastowości oznacza, że informacja i pouczenie powinny nastąpić już przy zatrzymaniu osoby.
I tak, zatrzymany ma prawo do:
skontaktowania się z adwokatem (art. 245 § 1 kpk.);
żądania powiadomienia o zatrzymaniu osób najbliższych lub zakładu pracy (art. 245 § 2 w zw. 2 art. 261 § 1 i 3);
wystąpienia z zażaleniem do sądu na zatrzymanie (art. 246);
wypowiedzenia się co do przyczyn zatrzymania.
Informacja o przyczynach zatrzymania powinna wskazywać na przypuszczenie popełnienia przestępstwa, które legło u podstaw zatrzymania, jak i na obawę, którą kierował się zatrzymujący uznając zatrzymanie za niezbędne.
O zatrzymaniu żołnierza lub pracownika wojska należy zawsze powiadomić właściwego dowódcę jednostki wojskowej, nawet gdy zatrzymany tego nie żąda (art. 665 § 1).
Obywatelowi państwa obcego należy umożliwić, na jego prośbę nawiązanie kontaktu z właściwym urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem dyplomatycznym jego kraju w Polsce (art. 612 § 2).
Prócz zażalenia wnoszonego do sądu na zatrzymanie, zatrzymanemu przysługuje również prawo złożenia zażalenia na sposób zatrzymania. Przy czym - składa się je do prokuratora miejscowo właściwego.
Zażalenie nie przysługuje jedynie wówczas, gdy sąd zarządzi zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej.
OBOWIĄZKI ZATRZYMANEGO:
Zatrzymany ma obowiązek przede wszystkim podporządkować się decyzji organu procesowego.
Ponadto, ma obowiązek poddać się okazaniu, fotografowaniu i daktyloskopowaniu, w przypadku, gdy nie można w inny sposób ustalić jego tożsamości (art. 15 ust. 4 ustawy o Policji).
Zatrzymany ma również obowiązek poddania się oględzinom ciała i badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała.
W przypadkach nie cierpiących zwłoki - można także od zatrzymanego pobrać próbki krwi i wydzielin (art. 74 i 308 kpk.).
Dodatkowo - zatrzymany ma obowiązek poddać się przeszukaniu jego osoby, odzieży i podręcznych przedmiotów, jakie przy nim znaleziono (art. 219 § 2 kpk.).
METODYKA PROWADZENIA PRZESŁUCHAŃ, SYTUACJA PROCESOWA ŚWIADKA I PODEJRZANEGO:
Przesłuchanie osobowego źródła dowodowego zajmuje poczesne miejsce wśród środków dowodowych wykorzystywanych w procesie karnym.
W czynności tej można wyróżnić 4 fazy (etapy), choć w piśmiennictwie można również spotkać podział trójstopniowy.
Są to:
faza wstępna;
faza swobodnej wypowiedzi przesłuchiwanego;
faza zadawania pytań konkretyzacji wypowiedzi;
faza utrwalania przesłuchania na piśmie.
Przy czym, trudno tu wprowadzić jakąś gradację, bowiem każda z tych faz jest jednako ważna, tak samoistnie, jak i w powiązaniu z pozostałymi.
Faza wstępna - to swoistego rodzaju rozpoznanie przesłuchiwanego. Jego nastawienia do przeprowadzonej czynności, osoby przesłuchującego, instytucji, którą reprezentuje, zdarzenia które jest przedmiotem przesłuchania i osoby sprawcy (w przypadku przesłuchania świadka). Ponadto w toku tej fazy przesłuchujący stara się ustalić poziom intelektualny i zdolności percepcji przesłuchiwanego, jego samopoczucie w danym dniu.
Faza ta służy dwojakiemu celowi: po pierwsze - pozwala nawiązać kontakt z przesłuchiwanym, zadzierzgnąć swą specyficzną więź, jak wytwarza się pomiędzy przesłuchującym, a przesłuchiwanym oraz - po drugie - przyjąć właściwą taktykę przesłuchania.
Faza ta rzutuje na dalszy przebieg tej czynności i może przyczynić się tak do sukcesu, jak i do klęski przesłuchującego. Stąd często niedoświadczeni oficerowie dochodzeniowi „palą” przesłuchanie już w przedbiegach, że użyję tego sportowego terminu.
Uwaga: omówić sposób postępowania przesłuchującego w tej fazie czynności:
Faza wypowiedzi spontanicznej.
Art. 171 § 1 kpk. stanowi, co następuje: „Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia „wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.
Przez swobodne wypowiedzi należy rozumieć stan w którym przesłuchiwany zachowuje pełną, nieskrępowaną możliwość formułowania swego doświadczenia dowodowego zgodnie z swoją wolą.
Brak swobody wypowiedzi powstaje zatem wówczas, gdy zaistnieją podczas przesłuchiwania takie warunki, które powodują, że formułując swą wypowiedź przesłuchiwany ma na uwadze inne okoliczności towarzyszące czynności przesłuchania i w ten sposób oświadczenie dowodowe nie jest wyrazem tylko jego woli, gdyż jest ona skrępowana przez te okoliczności albo znajduje się on w stanie, w którym nie może panować nad swą wolą.
Od swobody wypowiedzi jako warunku ważności uzyskanego środka dowodowego, odróżnić należy „swobodną wypowiedź”, jako fazę przesłuchania, zakładającą możliwość spontanicznego oświadczenia.
Stąd też, faza ta jest niekiedy nazywana w literaturze przedmiotu fazą zeznań spontanicznych.
Swobodne wypowiedzi przesłuchiwanego wyłączają z mocy prawa niedozwolone metody przesłuchania itp.
stosowanie przymusu lub groźby (bezprawne)
stosowanie hipnozy, narkoanalizy lub środków technicznych wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanych lub mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu.
Przymus, a wszelka przemoc fizyczna i psychiczna.
Jest to więc zarówno naruszenie nietykalności cielesnej, pobicie, stosowanie tortur, wielogodzinne tzw. nękające przesłuchanie, nieuzasadnione wynikami postępowania, jak i przesłuchanie z uniemożliwieniem załatwienia potrzeb fizjologicznych, uzależnienie podania leku od złożenia zeznań lub wyjaśnień, grożenie aresztem i pozbawieniem kontaktu z dzieckiem (rodziną) w razie nie przyznania się, itd.
Tortura zaś jest „każde działanie, którym osobie zadaje się ostry ból lub cierpienie fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku, powodowane przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia. {Konwencja ONZ o zakazie stosowania tortur i innych rodzajów okrutnego niehumanitarnego lub poniżającego traktowania lub karania z 10 grudnia 1984 r.}
Jeżeli dowody uzyskano w warunkach braku swobody wypowiedzi lub z naruszeniem zakazów stosowania niedozwolonych metod przesłuchania, nie mogą stanowić podstawy ustaleń faktycznych w sprawie, choćby były zgodne z prawdą.
Nieco inaczej traktowana jest kwestia tzw. podstępu czyli świadomego wprowadzenia w błąd osoby przesłuchiwanej oraz czynienia obietnic.
Podstęp, choć może być uznawany za nieetyczny jest dość skuteczny w ściganiu przestępstw. Sam w sobie nie odbiera też przesłuchiwanemu swobody wypowiedzi, mimo, iż może wpływać na jego proces motywacyjny.
Obietnice mające najczęściej formę informowania przesłuchiwanego podejrzanego o możliwościach złagodzenia odpowiedzialności, również nie odbierają przesłuchiwanemu możliwości swobodnego kształtowania wypowiedzi. Tak, że li tylko jego wola decyduje o tym, co ma odpowiedzieć przesłuchującemu.
Faza zadawania pytań - realizowana jest po etapie zeznań spontanicznych przez organ przesłuchujący, ale prawo zadawania pytań mają także obrońcy, pełnomocnicy i biegli.
Pytania zadaje się osobie przesłuchiwanej bezpośrednio, chyba, że organ przesłuchujący zarządzi inaczej.
Ta faza przesłuchania służy uzupełnieniu swobodnej wypowiedzi przesłuchiwanego o fakty, które pominął (świadomie, czy też nie) składając zeznania lub wyjaśnienia.
Poprzez umiejętne zadawanie pytań, przesłuchujący stara się uzyskać pełny obraz zdarzenia będącego przedmiotem czynności.
W fazie tej zadaje się również pytania wyjaśniające i kontrolne. Te pierwsze mają usunąć wątpliwości, które mogły się zrodzić na skutek używania nieostrych sformułowań lub wyrażeń wieloznacznych, czy gwarowych.
(„W antryjce na ryczce...”, czy np. „Jakem go lutnął, to wywinął orła”).
Pytania kontrolne służą sprawdzeniu zdolności zapamiętywania faktów przez przesłuchiwanego i jego prawdomówność,. Są to najczęściej pytania podchwytliwe oraz celowo niespójne z treścią wypowiedzi słuchanego. Zadając je przesłuchujący sprawia wrażenie, że nie zapamiętał dokładnie lub nie rozumie informacji przekazywanych przez przesłuchiwanego. Jeżeli ten sprostuje zgodnie z treścią wcześniejszej wypowiedzi może to oznaczać, że mówił prawdę, albo też - dobrze przygotował się do przesłuchania.
W tej fazie przesłuchania pamiętać należy, że nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi. {Podać przykłady}.
Przebieg omawianej czynności utrwala się w podstawowej formie dokumentu procesowego jaką jest protokół przesłuchania. Jego sporządzenie jest obligatoryjne choć osobiście można posiłkować się sprzętem audiowizualnym co jednak nie może zastąpić pisemnej formy utrwalenia czynności procesowej, o której mowa. - Faza IV.
I tak, protokół powinien zawierać (art. 148 § 1):
oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących,
przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski jej uczestników,
wydane w toku czynności postanowienia i zarządzenia, a jeżeli wydano je osobno - wzmiankę o ich wydaniu,
w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu czynności.
§ 2. Wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności przez organa prowadzący postępowanie wciąga się do protokołu z możliwą dokładnością, a osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać wciągnięcia do protokołu z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw i interesów.
§ 3. W protokole nie wolno zastępować zapisu treści zeznań lub wyjaśnień odwołanie się do innych protokołów.
§ 4.Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych do protokołu.
Protokół dokumentujący przebieg czynności powinien odzwierciedlać rzeczywisty jej przebieg, stąd wymóg, aby wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia okoliczności były wciągane do protokołu z możliwą dokładnością, w miarę możliwości, z zachowaniem formy językowej stosowanej przez oświadczającego.
Nie powinno się zatem pomijać i wyrażeń wulgarnych (obraźliwych), gdyż obrazują one osobę oświadczającą i ułatwiającą analizę jej oświadczeń w toku kontroli.
Protokół podpisują osoby biorące udział w czynności. Przed podpisaniem należy go przeczytać (odczytać), czyniąc o tym stosowną wzmiankę. Osoba podpisująca protokół może zgłosić zarzuty co do jego treści. Należy wówczas wciągnąć je do protokołu.
Jeżeli osoba uczestnicząca w czynności procesowej odmawia podpisu lub nie może go złożyć, organ dokonujący czynności zaznacza przyczynę braku podpisu (art. 121 kpk.).
Skreślenia poprawki lub uzupełnienia poczynione w protokole wymagają ich omówienia podpisanego przez osoby uczestniczące w czynności . Przy czym, skreśleń dokonuje się ta, aby skreślony fragment był możliwy do odczytania.
SYTUACJA PRAWNA ŚWIADKA:
Pojęcie świadka w kodeksie występuje w dwu podstawowych znaczeniach. Po pierwsze w ujęciu faktycznym, jako osoby będącej świadkiem czynu którego dotyczy proces, a więc obecnej przy zdarzeniu przestępnym lub jego fragmencie.
Po wtóre zaś - w znaczeniu procesowym,. jako osoby wezwanej do postępowania w charakterze świadka, a więc dla złożenia zeznań niekoniecznie odnośnie zdarzenia przestępnego.
W charakterze świadka można bowiem przesłuchać także specjalistów przybranych do oględzin, eksperymentu czy przeszukania (art. 206 § 2), osoby przeprowadzające wywiad środowiskowy (art. 216) lub dostarczające informacji do tego wywiadu (art. 214 § 5) i inne.
Świadek ma obowiązek:
stawić się na wezwanie i złożyć zeznania,
odmówić zeznań co do okoliczności na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej (art. 179 i 180),
złożyć przyrzeczenie (w postępowaniu sądowym art. 187 kpk.),
potwierdzić własnoręcznym podpisem fakt uprzedzenia go o odpowiedzialności karnej (art. 190),
poddać się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym - tylko świadek będący pokrzywdzonym (art. 192),
wziąć udział w konfrontacji i okazaniu (art. 172 i 173).
Świadek ma prawo:
odmówić składania zeznań jeśli korzysta z tzw. bezwzględnych zakazów dowodowych (art. 178),
odmówić stawienia się na wezwanie organu procesowego, gdy korzysta z prawa do immunitetu zakrajowości (art. 581 § 2 i 582),
odmówić składania zeznań lub odpowiedzi na pytanie, jeżeli obowiązują go względne zakazy dowodowe (art. 179-184),
odmówić zeznań, gdy jest osobą najbliższą dla oskarżonego (art. 182),
żądać, by przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 § 2),
wnosić o zwolnienie z obowiązku złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania, gdy pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym.
Świadek występujący o to zwolnienie musi uprawdopodobnić istnienie „szczególnie bliskiego stosunku osobistego” z oskarżonym. Może to być np. stan narzeczeństwa, pozostawanie we wspólnym pożyciu osób tej samej płci, pokrewieństwo czy powinowactwo z konkubentem oskarżonego, były konkubinat, przyjaźń itp. (Zobacz też art. 186).
żądać utajnienia danych osobowych jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osób najbliższych w związku z jego czynnościami.
Sytuacja prawna podejrzanego
Podejrzany, to osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa (pisemnie lub ustnie) przed przesłuchaniem go w charakterze podejrzanego. Ustne poinformowanie o treści zarzutu możliwe jest w postępowaniu uproszczonym lub w ramach czynności nie cierpiących zwłoki (art. 308 § 2).
Treść zarzutu wpisuje się w do protokołu przesłuchania.
Podejrzany ma obowiązek:
poddać się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała, w szczególności zaś wolno pobrać od niego odciski, fotografować go oraz okazywać celem rozpoznania,
poddać się badaniom psychologicznym i psychicznym oraz badaniom połączonym z dokonywaniem zabiegów na jego ciele (z wyjątkiem chirurgicznych), pod warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego pracownika służby zdrowia i nie zagrażają zdrowiu podejrzanego, a przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne. (Pobieranie krwi, wydzielin i wydalin),
jeżeli pozostaje na wolności, stawić się na każde wezwanie organu procesowego w oznaczonym czasie i miejscu i pozostawać tam, aż do jego zwolnienia,
powiadamiać organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającej dłużej niż 7 dni,
żądać wyznaczenia obrońcy z urzędu, jeżeli wykaże w sposób należyty, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Podejrzany ma prawo:
do pouczenia na piśmie o przysługujących mu uprawnieniach wskazanych wart. 300,
składać wyjaśnienia lub odmówić ich złożenia bez podania powodów (art. 175 § 1),
ustanowić swego obrońcę (art. 83),
niezwłocznego okazywania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiały o istocie i przyczynie wysuwanych pod jego adresem zarzutów (art. 72 i art. 6 ust. 3 lit. a EKPC),
porozumiewać się ze swym obrońcą - jeżeli jest tymczasowo aresztowany - bez udziału osób oraz korespondencyjnie (art. 73).
bezzwłocznie po osadzeniu go w areszcie zawiadomić o miejscu swego pobytu osobę najbliższą lub inną osobę,
do obrony (materialnej i formalnej), przy czym może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców (z wyboru). W szczególności musi mieć obrońcę jeżeli jest nieletni, głuchy lub niewidomy, nie włada językiem polskim albo też zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79),
składania w każdym czasie toczącego się postępowania wniosków dowodowych,
składania skarg i zażaleń na czynności organu procesowego i wydane w toku postępowania postanowienia,
uczestniczenia w czynnościach procesowych, w szczególności zaś tych, których w toku dalszego postępowania odtworzyć się nie da,
występować z wnioskiem o udzielenie lub zmianę zastosowanego środka zapobiegawczego,
żądać na piśmie uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów, które musi być dostarczone mu w ciągu 14 dni,
składać wnioski o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia (w terminie 3 dni od daty zaznajomienia z materiałami sprawy),
składać zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania i dalszym losie dowodów rzeczowych (art. 323).
Opracował:
kmdr ppor. Wiesław BRYWCZYŃSKI
18
7