SOCJOLOGIA EDUKACJI -

Człowiek - społeczeństwo - wychowanie

Dwa poziomy problemu wychowania:

1. JEDNOSTKOWY - 2 kwestie:

• czym jest proces wychowania - proces kształtowania osobowości człowieka

• charakter wpływów kształtujących człowieka (świadome czy nieświadome, okazjonalne itp.)

2. MAKROSPOŁECZNY - 2 elementy:

• wychowanie jest próbą pokazania jak w danym społeczeństwie przygotowuje się młode pokolenie do uczestnictwa w świecie dorosłych - kształtowanie pewnego typu osobowości

• wpływ - na ile młode pokolenie może być przygotowane metodycznie (Durkheim), a na ile jest to rezultat niezamierzony

Ad. A) Co kształtuje człowieka? Dorobek nauk społecznych jest w tej kwestii niewielki. Poznanie człowieka jest trudne.

Cztery podstawowe procesy kształtujące dziś człowieka:

1. cechy biologiczne

2. socjalizacja

3. wychowanie

4. aktywność podmiotu, samowychowanie

Ad. 1. przeciwstawny kciuk, wzrok (trójwymiar), postawa pionowa, rozwinięty mózg, rozwinięty układ krtaniowo-gardłowy - możliwość artykulacji (mowa), stały popęd płciowy, stałe możliwości prokreacyjne i wynikająca z tego długa opieka nad potomstwem, umiejętność pamiętania, analizowania, przemyśleń itp. Biologia odzywa się w sytuacjach zagrożenia życia, pierwotny instynkt przetrwania. (60% inteligencji jest dziedziczona, 40% nabieramy toku życia)

Ad. 2. proces poznawania procesów społecznych poprzez kontakt z innymi, bliskimi znaczącymi itp.

• socjalizacja pierwotna - nauka kształtowania tożsamości, samoświadomości itp.

• socjalizacja wtórna - późniejsza, wejście w instytucje, nauka ról społecznych

Ad. 3. wychowanie to intencjonalne kształtowanie osobowości jednostki w stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą wg przyjętego ideału wychowawczego (definicja Szczepańskiego). Wg tej definicji są to działania intencjonalne, nakierowane, wąskie ujęcie wychowania.

Ad. 4. samowychowanie - intencjonalne kształtowanie samego siebie, zakłada u człowieka pewną kompetencję biograficzną - wie co i jak chce osiągnąć, wie jak samego siebie kształtować.

Ad. B) Makrospołeczny punkt widzenia

Rys historyczny socjologii wychowania:

• E. Durkheim - 1902 - 1917 kierował na Sorbonie Katedrą Nauk o Wychowaniu, jako pierwszy zajmował się socjologią wychowania, edukacją. Wg niego wychowanie to metodyczna socjalizacja młodego pokolenia, zakładał, że każde społeczeństwo tworzy pewien ideał człowieka, określając jego cechy intelektualne, fizyczne i moralne, który jest podstawą wychowania.

Tezy Durkheima:

• Społeczeństwo może żyć tylko wtedy, jeśli jego członków charakteryzuje wystarczająca jednolitość. Wychowanie utrwala jednolitość społeczeństwa, kształtuje pewną więź.

• Dzięki wychowaniu istota indywidualna zmienia się w istotę społeczną.

• Istotą oddziaływań wychowawczych jest kształtowanie autonomii woli, co oznacza, że jednostka internalizuje świat postulowanych wartości i z własnej woli przestrzega norm i reguł życia społecznego.

Myślenie Durkheima było obecne w socjalizmie, próbowano je dosłownie wprowadzić w życie - osobowość socjocentryczna. Ideał wychowawczy socjalizmu to:

• materialistyczny światopogląd

• powinien się podporządkować interesom ogółu

• aktywność (twórca własnego losu, samowychowanie) i racjonalność

• patriotyzm i gotowość do ponoszenia ofiar dla własnego narodu i też innych narodów

• postulat wychowania w celach politycznych, metodyczna socjalizacja (szkoła, partia). 3 typy wychowawców: rodzina (naturalni wychowawcy), szkoła, partia.

Uważano, że natura ludzka jest bardzo plastyczna i da się tak ukształtować. Jednak to intencjonalne wychowanie nie przyniosło rezultatu, bo żeby wychowanie było skuteczne musi być zgodne z procesem socjalizacji. Wychowanie rodzinne nie poddawało się ateizacji, Kościół też był wychowawcą ideologicznym. Nauczyciele spełniali swą rolę, ale część ich działań miała charakter pozorny. Życie zbiorowe wymuszało zupełnie inny typ grupy, przeszkodą była religia. Wykształcono typ wtórny od założonego - homo sovieticus. Obecnie buduje się człowieka kapitalizmu, nowoczesnego.

Homo sovieticus:

• bierna postawa w życiu

• poddanie się instytucjom partii i państwa

• biurokratyczny stosunek do pracy, bez troski o jakość

• innowacyjny w sensie mertonowskim - kombinowanie, osiąganie celu w oparciu o inne środki niż proponuje mu społeczeństwo

• roszczeniowość konsumpcyjna

• równość wszystkich, egalitarny w złym sensie (np. lekarz i sprzątaczka mają takie same żołądki, takie same potrzeby)

• bezrefleksyjne uczestniczenie w ceremoniach zbiorowych, bez świadomości

• F. Znaniecki i jego teoria wychowania.

Znaniecki (1882 - 1958) - przedstawiciel socjologii humanistycznej, głosił przekonanie, że zawsze musimy się odnosić do jednostki w analizie zjawisk społecznych. Jego koncepcja wychowania jest bliska strukturalizmowi funkcjonalnemu. Zadaniem socjologii wg Znanieckiego jest badanie zamkniętych układów, które mogą stanowić jednostkę obserwacji jakiegoś fragmentu rzeczywistości społecznej. Wyodrębnienie ich jest w gestii badacza, dla socjologii są to 4 układy społeczne:

1. czyny społeczne (działania społeczne) - najbardziej elementarny układ społeczny, który zmierza do wywołania zmiany w zachowaniu innego człowieka (nakłanianie, agitacja itp.)

2. stosunki społeczne - typ relacji obejmujący co najmniej dwóch partnerów, łączy ich pewna wartość, wzajemne obowiązki partnerów wyrażające się w czynnościach i zachowaniach.

3. osobowości społeczne - układ złożony z 4 elementów:

• kulturowy ideał osobowości

• role społeczne

• jaźń subiektywna

• jaźń odzwierciedlona

1. grupy społeczne - pewne układy osób, które posiadają wewnętrzną organizację i zasadę odrębności.

Zdaniem Znanieckiego te 4 układy są obecne w wychowaniu, bo:

• wychowanie realizuje się w czynach społecznych, przedmiotem oddziaływań jest wychowanek i czyny powinny powodować nim reakcje

• wychowanie zawsze się realizuje w ramach unormowanego stosunku między wychowankiem i wychowawcą, ten stosunek implikuje stosunek społeczny między każdym z nich, a grupą, której pierwszy jest funkcjonariuszem, a drugi kandydatem

• zamierzonym celem wychowania jest urobienie wychowanka na osobnika społecznego podejmującego określone role społeczne w grupie.

Wychowanie jako działalność społeczna charakteryzuje się wg Znanieckiego:

1. jest skierowane na jednostkę, a nie grupę

2. obejmuje bardzo szeroki kompleks postaw i wzorców zachowań (od sposobu ubierania się do postaw moralnych)

3. zamiary i metody wychowawcze zależą w treści od potrzeb i dążeń grupy społecznej, która wychowuje

4. wychowanie jest okresem przygotowania jednostki na członka grupy, jest to okres tzw. kandydowania.

Stadia (formy) oddziaływań wychowawczych (wg Znanieckiego):

1. wychowanie bezrefleksyjne - mechanizmami są naśladownictwo i tłumienie odmienności, ma charakter praktyczny - kształtowanie przydatnych umiejętności

2. wychowanie refleksyjne - tradycjonalistyczne - rozumiane wąsko jako świadome oddziaływanie, takie wychowanie pojawia się w sytuacjach zmiany społecznej, gdy wzrasta młodzież. Tworzy się stan anomii i dorośli chcą wychowywać tradycyjnie. Dobro grupy jest rozumiane jako zachowanie tradycyjnych form zachowania, wychowanie ma zabezpieczyć dobro i interes grupy.

3. wychowanie refleksyjne - utylitarystyczne - korzystne przystosowanie, polegające na urabianiu osobników społecznie użytecznych w danych warunkach życia grupy i w warunkach przyszłych.

4. lojalność wobec ustroju społecznego - gdyby wychowanie wspierało np. socjalizm, nie mielibyśmy dziś demokracji.

5. innowacyjność i kreatywność członków grupy zapewniająca jej rozwój - udział w dążeniach rozwojowych grupy (te zadania przypisywał typowi człowieka - zboczeńca).

Cztery typy osobowości wg Znanieckiego:

• Człowiek zabawy

• Człowieka pracy

• Człowiek dobrze wychowany

• Człowiek zboczeniec - nie do końca przestrzega normy grupowe

Rola wychowania w zmianach społecznych (Znaniecki):

1. Zmiany zachodzą nieustannie, ponieważ podlegają im działania społeczne, zmiana jest wpisana w życie społeczne. Nie zakładał gwałtownych zmian, ale ewolucyjne.

2. Zmiana dokonuje się poprzez zmianę standardów i norm, na których oparte są działania.

3. Źródłem zmian jest twórcza aktywność działających ludzi, przy czym częstość występowania postaw innowacyjnych zależy od warunków społecznych. Twórcy powinni być uspołecznieni, tzn. powinni odznaczać się zdolnością do tworzenia, współdziałania, podporządkowania i przodowania. Tylko wtedy powstaje społeczeństwo zdolne do szybkiego rozwoju i rozwiązywania problemów. Innowacyjność nie może być aktem jednostkowym.

4. Procesem, który umożliwia kierowanie zmiennością życia jest wychowanie.

5. Wychowanie powinno rozwijać zdolności twórcze, ale tylko w takim zakresie, w jakim pozwala na to interes społeczny.

6. Rozwój wychowania na przestrzeni historii polega na coraz to większym wartościowaniu indywidualizmu.

Uwagi dotyczące koncepcji Znanieckiego:

• Odwołuje się do nieco przesocjologizowanej koncepcji człowieka, ponieważ główną rolę w wychowaniu przypisywał społecznym interakcjom i grupom społecznym. Pomijał biologiczne podstawy naszych zachowań, uznając je za gatunkowe wyposażenie.

• Znaniecki zakładał, że wychowanie będzie urabiać jednostki dostosowujące się do wymagań istniejących środowisk - adaptacyjne funkcje wychowawcze, społeczny sens wychowania. Dzisiaj społeczny sens wychowania sprowadza się do umiejętności jednostek w dokonywaniu wyborów i samorealizacji w globalnym świecie, a coraz rzadziej w urabianiu jednostek na wzór starszego pokolenia. Mamy do czynienia z typem kultury prefiguratywnej - rodzice muszą uczyć się od dzieci, bo dzieci wzrastają już w innym świecie niż rodzice.

• Znaniecki był przekonany, że skutecznym sposobem zmiany cywilizacji będzie powstanie nowych osobowości i ich grupowe społeczne oddziaływanie. Uważał, że aktywność inteligencji jest jednym z ważniejszych źródeł społecznego rozwoju.

• W koncepcji wychowania Znanieckiego w znacznym stopniu odwoływał się do modelu systemowo-integracyjnego, choć był prekursorem teorii interakcyjnej.

• J. Chałasiński i jego koncepcja wychowania.

J. Chałasiński (1904 - 979) - uczeń Znanieckiego, profesor UŁ i UW, redaktor „Przeglądu Socjologicznego”, zajmował się głównie socjologią kultury, narodu i wychowania. Dzieła: „Młode pokolenia chłopów”, „Społeczeństwo i wychowanie”, „Genealogia inteligencji polskiej”

Co przejął od Znanieckiego?:

• Warsztat metodologiczny, założenia socjologii humanistycznej i socjologii wychowania

• Wierzył w możliwość stworzenia cywilizacji przyszłości, główną rolę mieli tam odgrywać intelektualiści.

Wkład Chałasińskiego (co go różni od Znanieckiego):

• Chałasiński nie ogranicza się do wskazania ogólnego kierunku rozwoju, ale opowiadał się za głębokimi reformami społeczno-ekonomicznymi.

• Jego analizy dotyczące wychowania miały charakter konkretno-historyczny, a nie ogólno-filozoficzny jak u Znanieckiego. Chałasiński analizował rozwój instytucji wychowawczych w konkretnych społeczeństwach i grupach narodowych.

• Chałasiński skupiał uwagę głównie na sposobach odtwarzania w procesie odtwarzania kultury symbolicznej grupy (idei i wyobrażeń zbiorowych, które są podstawą pokoleniowej więzi społecznej).

Koncepcja wychowania Chałasińskiego:

Traktuje wychowania jako działalność społeczną, ale:

1. dostrzega w wychowaniu treści pozaspołeczne, rolę indywidualności i biologicznych cech

2. dostrzega rolę czynników żywiołowych i przypadkowych w wychowaniu, które się nie poddaje socjologicznej obserwacji

3. ważną rolę w utrwalaniu kultury symbolicznej, która jest podstawą więzi grupy przypisuje instytucjom wychowawczym

4. zakładał, że system instytucji wychowawczych przyczynia się do utrzymania status quo w grupie

Szukał odpowiedzi na pytania:

1. Jaką rolę system wychowania pełni w zmianie społecznej?

2. Jakie grupy społeczne oraz ich dążenia i idee wyznaczały działalność instytucji wychowawczych w różnych społeczeństwach?

Ad. 1. Trzy elementy tezy (koncepcji):

1. Więź społeczna zmienia się wraz ze zmianami podłoża ekonomicznego, co daje w następstwie zmiany ładu społecznego.

2. Chałasiński zwraca uwagę, że zmiana ładu społecznego wymusza nową organizację społeczną i powołanie nowych instytucji wychowawczych proponujących nowe treści programowe i nowe metody.

3. Chałasiński podkreślał, że instytucje wychowawcze utrwalają nowy ład, „konserwują go aż do następnej zmiany”, ponieważ w szkołach ten instytucjonalny system wychowania jest nieco opóźniony do rzeczywistości, bo ma tendencję do petryfikacji, zastygania, usztywniania w istniejących formach.

Ad. 2 Trzy podstawowe grupy, środowiska wychowawcze wyznaczają działalność instytucji wychowawczych:

1. rodzina - 3 elementy:

• rola wychowawcza rodziny ulega zmianom na przestrzeni dziejów. Współczesna rodzina nie wyznacza już granic nabywania tożsamości przez jednostkę. „Rodzina została podporządkowana „ja” jednostki zawdzięczającej swą wartość społeczną i jej poczucie rozlicznym szerszym grupom, w których uczestniczy.” Przedtem rodzina nadawał tożsamość, teraz możemy wybierać, należymy do wielu grup społecznych.

• rodzina i inne grupy przeciwstawiają się sobie socjologicznie, ale dopełniają się psychologicznie w zakresie zaspokajania potrzeb (kontakt z grupami rówieśniczymi itd.)

• rodzina i szkoła różnią się czterema podstawowymi cechami:

- odmienną strukturą

- odmiennymi wartościami będącymi przedmiotami troski wychowawczej

- odmiennymi ideałami wychowawczymi

- formami wyróżnienia społecznego (np. w szkole są oceny)

2. kościół - zawsze odnawiał się poprzez dobór członków z zewnątrz, musiał zatem rozwijać działalność wychowawczą, aby zachęcić do uczestnictwa. Jej istotą było podawanie obiektywnej treści nauki religijnej.

95,3% - deklaruje, że są katolikami

7% - świadomie uczestniczy w praktykach religijnych

dla 4% religia jest źródłem refleksji

dla 2,1 % religia jest źródłem zasad moralnych

3. szkoła - definiował szkołę jako instytucję międzygrupową powołaną do realizacji zadań zbiorowych określonych przez państwo, klasę lub naród. Jest ona zawsze całością społeczno-historyczną powiązaną z określoną grupą społeczną.

Dwie podstawowe odmiany szkoły:

1. szkoła techniczno-nauczająca, czyli szkoła-zrzeszenie

Wyspecjalizowana grupa celowa skupiona na nauczaniu i kształceniu. Cechy:

- angażuje tylko część osobowości uczniów i nauczycieli

- pełni funcie pomocnicze i uzupełniające w wychowaniu

- wzmacnia więzi z rodziną, społecznością lokalną, państwem

- przygotowuje jednostki do określonego miejsca w społeczeństwie pozaszkolnym

- przydziela swoim absolwentom role społeczne w zależności od typu szkoły i długości okresu nauki

- ten typ stabilizuje porządek społeczny, w mniejszym stopniu działa w kierunku zmiany

2. szkoła wychowująca, czyli szkoła-wspólnota

- celem jest kształtowanie osobowości wychowanków. Ten typ stanowi rodzaj wspólnoty życia, nie tylko miejsce nauczania i uczenia się

- odrywa dzieci i młodzież od grupy rodzinnej i przygotowuje ich do grup pozarodzinnych

- nie stanowi przedłużenia wychowania w rodzinie, ale mu się przeciwstawia

- obejmuje większość sfer działania i prawie całą osobowość nauczycieli i uczniów, np. szkoły klasztorne, seminaria duchowne, szkoły wojskowe - instytucje totalne

Dominują jednak szkoły-zrzeszenia, gdzie wychowanie jest zbiurokratyzowane.

• Jan Szczepański - upowszechnił wąskie rozumienie wychowania.

Wychowanie to proces, którego cechami są:

• Intencjonalne kształtowanie osobowości jednostki

• Realizowany w ramach stosunku wychowawczego, we względnie trwałych interakcjach

• Proces realizowany zgodnie z ideałem wychowawczym danej grupy

• Realizowany głównie w rodzinie i instytucjach celowych powołanych do zadań wychowawczych

Jan Szczepański głosił tezę o kryzysie wychowania polegającym na oderwaniu się układu wychowawczego od rzeczywistości społecznej. Następuje rozchodzenie socjalizacji i wychowania. Musi istnieć pewna adekwatność tych oddziaływań. Na zachowania ludzi mają ogromny wpływ instytucje, które zaspokajają nasze podstawowe potrzeby, większy niż intencjonalne wychowanie. Wychowanie musi być częścią wpływów socjalizacyjnych.

Wprowadził rozróżnienie 4 pojęć:

WZROST - oznacza realizację immanentnych zadatków organizmu pod wpływem sprzyjających wpływów środowiska i wzajemnych oddziaływań środowiska i organizmu.

CAŁKOWITY WPŁYW ŚRODOWISKA - ogół podniet oddziałujących na organizm, zarówno sprzyjających jaki i niesprzyjających rozwojowi organizmu, osobowości, poszczególnych cech.

SOCJALIZACJA - uspołecznienie, te wpływy całkowitego środowiska, które wprowadzają jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczą zachowania w społecznościach, pełnienia ról społecznych, rozumienia kultury itp.

WYCHOWANIE - intencjonalne kształtowanie osobowości, dokonywane w ramach stosunku wychowawczego, wg przyjętego w grupie ideału wychowawczego.

W najszerszym rozumieniu środowiskiem wychowawczym dla Szczepańskiego jest całe społeczeństwo, jako określony system organizacji i zaspokajania potrzeb. Społeczeństwo wychowujące - problem w tym, czy społeczeństwo może intencjonalnie wychowywać?

• Zbigniew Kwieciński i jego koncepcja.

Posługuje się pojęciem edukacji. Punktem wyjścia teorii jest fakt, że są dwa rodzaje czynników kształtujących człowieka:

• Czynniki zamierzone - wychowanie

• Czynniki niezamierzone:

- genotyp

- środowisko rodzinne

- środowisko lokalne

- ustrój polityczny

- kultura i cywilizacja

- procesy globalne

Pojęcie edukacji obejmuje obydwa typy czynników.

EDUKACJA - e-ducere - (łac.) wyciągnąć w górę, poprowadzić, zabrać ze sobą. Wg Kwiecińskiego edukacja jest to ogół wpływów na jednostkę i grupy ludzkie sprzyjających ich rozwojowi i wykorzystaniu możliwości tak, aby stały się one:

• Świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej

• Zdolne do aktywnej samorealizacji i mające poczucie trwałej tożsamości i odrębności

Kwieciński wprowadza jednostkowy punkt widzenia na wychowanie (samorealizacja) i uwzględnia wpływy niezamierzone. (ważne!!!!, różnica w porównaniu ze Znanieckim)

Kwieciński analizuje wpływy niezamierzone, uwzględnia 10 procesów edukacyjnych:

(tabelka w kserówkach od Kawki)

1. globalizacja

2. etatyzacja

3. nacjonalizacja

4. kolektywizacja - edukacja musi być rozważana w oparciu o klasę społeczną

5. biurokratyzacja

6. socjalizacja

7. inkulturacja i personalizacja - wrastanie w kulturę

8. wychowanie i jurydyfikacja

9. kształcenie, humanizacja

10. hominizacja

Patologia edukacji (druga tabelka w kserówkach od Kawki):

Wg ostatnich badań dziewczęta w gimnazjum są bardziej agresywne od chłopców.

Ad. 1 (globalizacja) - gdy jest nadmiar globalizacji to pojawia się marginalizacja problemów lokalnych, kształtuje się kosmopolityzm. Gdy zaś jest jej za mało, pojawia się z kolei partykularyzm - wąskie rozumienie, ograniczenie się tylko do lokalności.

Ad. 2 (etatyzacja) - gdy jest za dużo, rodzi się religijny kult państwa, systemy autorytarne. W przypadku niedoboru - brak szacunku dla państwa, delegitymizacja państwa, wykształcenie postaw anarchistycznych.

Ad. 3 (nacjonalizacja) - nadmiar: rodzi się klasyczny nacjonalizm, rasizm. Niedobór: kosmopolityzm, brak identyfikacji z państwem.

Ad. 4 (kolektywizacja) - nadmiar: może się rodzić dyktatura poszczególnych klas. Niedobór: alienacja społeczna, partyjność, brak uczestnictwa, atomizacja życia społecznego.

Ad. 5 (biurokratyzacja) - nadmiar: rodzi się typ osobowości autorytarnej, rozejście się sfery publicznej i prywatnej. Niedobór: pojawia się egocentryzm i indywidualizm.

Ad. 6 (socjalizacja) - nadmiar: egocentryzm rodzinny, agresywny familiocentryzm. Niedobór: rozchwianie systemu norm i wartości, wykluczenie tożsamościowe.

Ad. 7 (inkulturacja i personalizacja) - nadmiar: koncentracja na sobie, własnych przeżyciach, nadmierny idealizm, odrzucenie świata zewnętrznego, wycofanie. Niedobór: dezintegracja osobowości, nieprzystosowanie społeczne.

Ad. 8 (wychowanie i jurydyfikacja) - nadmiar: pojawiają się osobowości zewnątrzsterowne - swoje działania kierują one opinią innych, szukają komunikatu, czy dobrze zrobiły, potrzebują akceptacji, więzienie się w rolach społecznych. Niedobór: skłonność do wykroczeń wobec norm prawnych.

Ad. 9 (kształcenie, humanizacja) - nadmiar: konserwatyzm poznawczy, akademizm. Niedobór: analfabetyzm funkcjonalny, kulturowy.

Ad. 10 (hominizacja) - nadmiar: seksualizm, egoizm, uzależnienie od zaspokajania potrzeb seksualnych. Niedobór: niedorozwój, kalectwo, dominacja id w strukturze osobowości.

SZKOŁA - SYSTEM OŚWIATOWY

Historyczne formy szkoły:

Im prostsze społeczeństwo tym prostszy system edukacyjny. W społeczeństwach pierwotnych podstawą była rodzina i klan totemiczny, dzieci wrastały naturalnie w grupę, opierało się to na interakcjach. Proces realizował się w obrębie rodziny i klanu. Był on jednak uzupełniany działaniami intencjonalnymi, pojawiają się tzw. leśne szkoły - obrzęd inicjacji, wychowanie dla grupy pozarodzinnej. Inicjacja to pierwsza historycznie instytucja edukacyjna. Występuje tam forma odosobnienia jednostek (leśne szkoły) mające przygotować do plemiennych ról społecznych, szerszych niż w rodzinie.

Drugi typ szkół, instytucji wychowawczych to instytucja wychowania w domu obcym.

1. atałykat - instytucja ludu bałkańskiego polegająca na oddaniu dziecka książęcego po okresie niemowlęctwa do innej rodziny książęcej lub szlachcica. Atałyk (wychowawca) przejmował funkcje wychowawcze, był jakby ojcem dla dziecka, związek między nimi był święty. Atałyk miał prawo karania dziecka i mógł szukać mu żony, a i jego rodzina, czasem cała wieś czuła się spokrewniona z dzieckiem.

2. altram - u celtyckich druidów (gł. Irlandia, Szkocja) - cieszyli się oni dużym prestiżem, oddawano mu wychowanka i przebywał on u druida do okresu dojrzewania. Instytucja ta utrzymała się aż do średniowiecza.

Społeczny sens instytucji wychowania w domu obcym: (ważne do egzaminu!!!)

• stworzenie idei fikcyjnego pokrewieństwa (pokrewieństwo klasyfikacyjne) - określa ono zasady powinności wobec opiekuna i opiekuna wobec dziecka

• umocnienie więzi społecznych w grupie

Pierwsze szkoły powstały ok. 3 000 p.n.e. w cywilizacjach Dalekiego Wschodu. Pierwsza szkoła n.e. - w epoce hellenistycznej (szkoły początkowe).

VIII/IX w Karol Wielki wprowadza obowiązek nauki dla chłopców.

Szkoły - aspekt więziotwórczy.

Szkoła wg Chałasińskiego stanowi instytucję powołaną przez państwo do realizacji zadań grupowych. Wszelkie koncepcje deskolaryzacji są raczej utopijne - nie może istnieć społeczeństwo bez szkoły.

Znaczenie szkoły wynika z :

1. Szkoła przekazuje wiedzę naukową, zweryfikowaną, niedoceniająca, zwerbalizowaną, publiczną, neutralną etycznie, nieemocjonalną.

2. szkoła naucza metodami naukowymi, poddaje się intersubiektywnej powtarzalności

3. szkoła syntetyzuje i kierunkuje wpływ pozostałych oddziaływań edukacyjnych

4. przekazuje całościowy pogląd na wiedze o człowieku i świecie, jest podstawą uczestnictwa

5. szkoła to instytucja socjalizacji wtórnej

Społeczny sens tworzenia szkół - 3 orientacje:

1. szkoła formuje osobowość wychowanka i jest to wartość społeczna ze względu na kształtowanie postaw obywatelskich i patriotycznych.

2. szkoła przygotowuje do ról zawodowych

3. szkoła przekazuje uporządkowaną wiedzę

Charakterystyka systemu oświaty (trojaki sens):

1. oznacza system instytucji

2. oznacza rodzaj działalności

3. oznacza stan świadomości

System oświaty jako stan i proces upowszechniania w społeczeństwie wykształcenia oraz kultury przez działalność szkolnictwa i instytucji pozaszkolnych.

W literaturze socjologicznej pojęcie systemu oświaty pojawia się w szerokim rozumieniu (Szczepański) - całkowity układ wszystkich instytucji, grup, organizacji i urządzeń, przez które wiedza naukowa, ideologia, system wartości i wzory zachowań docierają do społeczeństwa. Obejmuje 4 podstawowe układy:

1. rodzinny

2. szkolny

3. pozaszkolny (media, kościół)

4. poszkolny (dokształcanie, studia podyplomowe itp.)

W wąskim rozumieniu system oświaty to jest układ szkolny (przedszkole → studia podyplomowe), instytucjonalne formy zdobywania wiedzy.

System odniesienia państwa i jego polityka oświatowa.

Polityka oświatowa decyduje o organizowaniu i treściach programowych systemu oświaty.

Zasady polityki oświatowej:

1. określa cele oraz treści kształcenia (zadania ściśle merytoryczne)

2. określa cele wychowawcze

3. określa zasady organizowania systemu oświaty

4. planowanie działalności oświatowo-wychowawczej

Polityka oświatowa zależy od, wysokość wydatków na oświatę zależy od:

I. czynników ekonomicznych - budżet itp.

II. czynniki historyczno - narodowe

System oświaty jest integralnym elementem całego systemu społecznego, kulturalnego, historycznego, tradycji. Wyznacza sposób funkcjonowania szkoły zarówno w sensie organizacyjnym jak i programowym. Opór wobec zmian jest bardzo silny, np. w Wielkiej Brytanii mimo prób zmiany pozostają tam 3 rodzaje systemu edukacyjnego: irlandzki, szkocki, walijski. Próby integracji kończą się fiaskiem.

Francja - scentralizowany system oświaty - Ministerstwo przekazuje dyspozycje do wykonania, jest to system bardzo zhierarchizowany, na czele okręgów stoją rektorzy. Jest to centralizacja negatywnie oceniana, ale tradycja jest tak silna, że nie zmienia się systemu. Drugim problemem jest szkolnictwo wyznaniowe - ma ono problemy z rządem, który chce mu odebrać przywileje.

Holandia - dominuje szkolnictwo prywatne (ok. 70% w szkołach podstawowych). Taka sytuacja również budzi niezadowolenie, bo państwo nie ma wpływu na szkoły. Szkoły średnie są sprywatyzowane w 60 %.

1. Zmienne demograficzne - przewidywanie niżu i wyżu demograficznego, co jest podstawą organizowania i prognozowania zmian w szkolnictwie i zapotrzebowania na kadry.

Dzietność w Polsce - nasz wskaźnik jest bardzo niski i wynosi 1,5 dziecka na kobietę w wieku reprodukcyjnym. Najwyższy wskaźnik jest w strefie Gazy.

4. Zmienne ustrojowo-polityczne - system polityczny interweniuje w oświatę na wiele sposobów, szkoła jest instrumentem kontrolowania zakumulowanej wiedzy społecznej, jest strażnikiem ustroju, bezpośrednio poddana kontroli ideologicznej i politycznej.

Funkcjonowanie systemu szkolnego warunkują:

1. Ustrój społeczno-polityczny

2. Układ sił politycznych

3. Sposób sprawowania władzy w społeczeństwie

4. Programy ugrupowań politycznych

5. Zmienne społeczne - dotyczą charakteru struktury społecznej i jej wpływu na kształt oświaty. Społeczeństwa zamknięte (np. stanowe) mają szkolnictwo stanowe - różne drogi kształcenia dla różnych klas, np. szkółki ludowe dla niższych klas, seminaria duchowe (była to droga awansu społecznego), szkoły elitarne dla wyższych klas. Socjologowie mówią, że szkoła jest zawsze instytucją klasową, tylko jest to maskowane pod przykrywką demokratyzacji. W społeczeństwach demokratycznych również istnieją elitarne szkoły, np. USA - liga bluszczowa - najbardziej elitarne uniwersytety - Yale, Massachusetts.

6. Zmienne cywilizacyjne - 3 rodzaje:

1. zmiana struktury kwalifikacji i mobilności zawodowe - zapotrzebowanie na nowe zawody i stanowiska o wysokim poziomie kwalifikacji.

Polska - wskaźnik solaryzacji brutto (udział młodzieży studiującej do ogółu młodzieży 19-24l), nastąpił wzrost od 13 do 33,5 %, obecnie wynosi ok. 35%

Niemcy - wzrost z 50 do 60% (tam bierze się pod uwagę młodzież od 16l)

2. gwałtowny rozwój infosfery (eksplozja informacyjna, wprowadzenie komputerów)

3. rozwój środków masowego przekazu - powoduje, że szkoła traci swą uprzywilejowaną pozycję w edukacji, jest jednym, ale nie jedynym elementem systemu edukacji.

System oświaty każdego społeczeństwa jest kształtowany przez narodową historię, tradycję, jest dostosowany do warunków administracyjnych, społecznych, demograficznych.

Demokratyzacja systemów oświatowych

Dwa poziomy:

1. ideologiczny - demokratyzacja dotyczy idei równości dostępu do wykształcenia osób pochodzących z różnych środowisk społecznych, wykształcenie to czynnik samorealizacji i awansu społecznego jednostek.

Rys historyczny: Europa XIX wiek - istniały klasowe systemy szkolnictwa, był to naturalny sposób funkcjonowania. 3 rodzaje argumentów:

1. polityczne

• kulturę wyższą tworzą osiągnięcia artystyczne i intelektualne wytworzone przez wieki w Europie Zachodniej i przekazane do Ameryki

• aby zrozumieć i docenić taką kulturę trzeba się wychowywać od pokoleń w środowisku, które z taką kulturą obcuje

• szkoła uzupełnia zasoby wiedzy jednostki, które otrzymuje ona w domu

• zakładano, że nowe idee w kulturze są w stanie tworzyć ludzie z wyższych warstw społecznych, bogatych kulturowo

• dzieci z klas niższych nie są w stanie przyswoić sobie kultury w pierwszym pokoleniu

• wykształcone elity o bogatym kapitale kulturowym są konieczne dla rozwoju danego społeczeństwa

2. psychologiczne

• dzieci z klas niższych mają niższy poziom inteligencji i wiedzy, co uniemożliwia im kształcenie na wyższych poziomach

• zakładano, że potrzeby poznawcze dzieci klas niższych są ograniczone i wyznaczone celami praktycznymi

1. poznawcze

• zakładano, że dzieci dziedziczą zdolności i umiejętności po rodzicach (wg najnowszych badań 40% inteligencji dziedziczymy, a 60% kształtuje środowisko)

• każdy powinien robić to, co potrafi najlepiej, np. dzieci robotników kończyć szkoły zawodowe, bo taki jest porządek rzeczy, nie powinny aspirować do wyższego wykształcenia.

Demokratyzacja oświaty jako idea zrodziła się w USA. Dotyczyła ona prób dostrzeżenia nierówności edukacyjnych wynikających z płci, rasy, położenia materialnego. Najszybciej dokonał się dostęp kobiet do nauki. Pierwsze prawa dla czarnych pojawiły się w 1966 roku. (Polska - dostęp pierwszych kobiet do nauki - 1897r - Kraków, Lwów). Położenie materialne -wszystkie szczeble wykształcenia powinny być otwarte dla wszystkich, niezależnie od statusu materialnego.

ONZ - prawem każdego dziecka jest prawo dostępu do szkół podstawowych, średnich i wyższych i jest to równie ważne jak prawo dorosłych do wolności słowa.

Standaryzowanie oświaty może oznaczać odstępstwo od kultury narodowej, tradycji, bo każdy ma prawo wybierać z oferty edukacyjnej. Mimo to różnorodność szkół również nie jest do końca zła.

2. praktyczny - wyraża się w zasadzie optymalnego wykorzystania zasobów ludzkich - talentów rozłożonych w różnych środowiskach. Demokratyzacja systemu edukacyjnego obejmuje 2 aspekty:

1. dostęp do kształcenia - dwojaki charakter:

1. oparty na zasadzie równości szans - równe szanse to jednakowe prawdopodobieństwo dostępu do kształcenia jednostek o takich samych sprawdzonych zdolnościach z różnych klas i środowisk społecznych. Zasada ta jest stosowana gdy wykształcenie jest wartością ograniczoną w społeczeństwie - jest to zasada selekcyjna.

2. oparty na zasadzie powszechności - oznacza jednakowy dostęp do kształcenia bez względu na zdolności jednostek, stosowana, gdy wykształcenie jest wartością nieograniczoną w społeczeństwie.

2. warunki i poziom nauczania - 3 wartości na skali:

1. nierówny poziom nauczania, szkoły średnie prywatne, społeczne, szkolnictwo specjalne, klasy uczniów dobrych i słabych

2. zestandaryzowany poziom nauczania, ujednolicony bez względu na umiejętności uczniów

3. zróżnicowany poziom nauczania w sensie pozytywnym

6 modeli równości kształcenia:

Dostęp do kształcenia	Zróżnicowanie negatywne poziomu nauczania	Standaryzacja	Zróżnicowanie pozytywne
Równość szans	A	C	E
Powszechność	B	D	F

A - model równościowy - równe szanse dostępu, zróżnicowany negatywnie poziom nauczania. Pierwsza historycznie koncepcja demokratyzacji kształcenia. Punktem wyjścia jest założenie, że wszyscy o jednakowych zdolnościach powinni korzystać z wykształcenia bez względu na pochodzenie społeczne. Słabe punkty: pomija poziom nauczania, zasada równości szans nie jest w pełni demokratyczna, bo zdolności są weryfikowane przez różne testy, wyniki są determinowane przez środowisko i nie odzwierciedlają potencjalnych możliwości dzieci.

B - punktem wyjścia jest założenie o powszechnym charakterze zdolności w społeczeństwie oraz przekonanie, że rozwój gospodarczy wymaga powszechnego kształcenia. Słabe punkty: zróżnicowanie negatywne poziomu ogranicza karierę edukacyjną.

C - punktem wyjścia jest przekonanie, że szkoła powinna stwarzać szanse kształcenia wszystkim zdolnym, poprzez standaryzację poziomu nauczania, która ma niwelować róznice środowiskowe, nie powinna faworyzować najlepszych. Słabe punkty: standaryzacja zakłóca zasadę równości szans, ten model nie wyrównuje zapóźnień środowiskowych, szczególnie jeśli chodzi o poziom aspiracji.

D - na tym modelu opierają się reformy w Polsce - standaryzowany i powszechny dostęp do kształcenia. Zarzuty: standaryzacja poziomu, która ogranicza zakres egalitaryzacji systemu oświaty.

E - koncepcja ta powstała w wyniku krytyki modelu C i D. Założenie, że zdolności musimy sprawdzać, ale są one równo rozłożone w społeczeństwie, różnice mają charakter powierzchowny (środowiskowy), szkoła powinna stosować zasadę zróżnicowania pozytywnego. Zarzuty: nastawienie na uczniów słabych obniża poziom uczniów lepszych.

F - wykształcenie jest wartością nieograniczoną, zdolności są powszechne - jest to najbardziej egalitarny model, odpowiada poczuciu sprawiedliwości i racjonalnie wykorzystujemy zasoby ludzkie. Nie ma zarzutów.

Rozwiązania organizacyjne sprzyjające demokratyzacji oświaty:

1. Upowszechnienie wychowania przedszkolnego. Polski wskaźnik jest bardzo słaby, średnio w Europie wynosi on 80-90%. Na tym poziomie wyrównują się różnice.

2. Wydłużenie obowiązku szkolnego - w Polsce do 18-go roku życia.

3. Przesunięcie mechanizmów selekcyjnych na wyższe szczeble, dalsze lata edukacji.

4. Zasada jednolitości i drożności systemu. Polska - względnie drożny do matury, potem są np. szkoły pomaturalne, będące ślepymi uliczkami.

Czynniki decydujące o równości szans wg Deklaracji ONZ:

1. równe warunki przygotowania i uczestnictwa w nauczaniu przedszkolnym i elementarnym.

2. bezpłatność i powszechność kształcenia na szczeblu podstawowym.

3. właściwa sieć szkolna, równo dostępna i podobnie wyposażona

4. dostęp do szkolnictwa średniego i wyższego powinien być oparty na zasadzie równości szans.

5. system przygotowujący nauczycieli powinien być jednolity i kontrolowany przez państwo.

6. rozwinięty system pomocy stypendialnej.

Pojęcie egalitarnego systemu oświatowego:

Model F - najlepszy model. Pełna demokratyzacja oświaty oznacza likwidację nierówności edukacyjnych w poczwórnym sensie:

1. Zachowana jest zasada proporcjonalnego udziału przedstawicieli poszczególnych grup społecznych w szkołach różnego typu i szczebla w stosunku do ich udziału w strukturze społecznej.

2. Wykorzystany jest potencjał intelektualny z poszczególnych klas społecznych.

3. zaspokajane są aspiracje i dążenia młodzieży z różnych klas niezależnie od miejsca ich zamieszkania czy pozycji rodziców.

4. start edukacyjny nie zależy od pozycji społecznej rodziców tylko od zdolności dziecka.

Oświata a struktura społeczna - odniesienie empiryczne do modeli teoretycznych.

System oświaty w każdym społeczeństwie pełni funkcje klasowe:

• reprodukowanie klas - w społeczeństwach o zamkniętej strukturze reprodukcja dokonuje się poprzez elitarne systemy kształcenia lub przez dziedziczenie zawodów (szczególnie rzemieślniczych). W społeczeństwie demokratycznym trzeba mieć wykształcenie i kwalifikacje. Różnica: lekarz musi mieć wykształcenie, rolnik nie musi mieć wykształcenia, może się tylko przyuczyć, nie musi kończyć Akademii Rolniczej.

• funkcja selekcji szkolnych - system szkolny kieruje poszczególne kategorie młodzieży na określone miejsca w strukturze społecznej, czyli dokonuje selekcji w zakresie kierunku i poziomu kształcenia. W założeniu podstawą selekcji w systemie demokratycznym powinien być poziom zdolności ucznia, a okazuje się, że kariery dzieci są wyznaczone głównie przez pozycję społeczna ojca (rodziców).

Wszystkie analizy wykazują, że poziom wykształcenia dziecka zależy od pochodzenia społecznego. Punktem wyjścia dla tych wniosków były analizy Blau`a i Dunkan`a w końcu lat 60-tych, z których wynika, że związek między poziomem osiągniętego wykształcenia, a pozycją zawodową i wykształceniem ojca jest względnie stały. Badania tego typu były powtarzane (m.in. w latach 1978-93) i wykazały zaledwie ślad malejącego wpływu pozycji ojca na karierę edukacyjną dzieci.

Lata 90-te - badania przeprowadzone w 13 krajach - wskazują na logikę odtwarzania się podziałów klasowych, pochodzenie społeczne nadal bardzo silnie różnicuje szanse edukacyjne dzieci, co prowadzi do wniosku, że nierówności edukacyjne mają charakter względnie trwały.

Przyczyny selekcyjnych funkcji oświaty są dwojakie:

1. makrostrukturalne - zróżnicowanie społeczeństw jest faktem społecznym, nie ma społeczeństw w pełni egalitarnych, wszelkie próby jego stworzenia kończą się fiaskiem. O tym zróżnicowaniu decydują przyczyny funkcjonalne (podział pracy), ekonomiczne (podział bogactwa), polityczne (podział władzy), co powoduje, że poszczególne klasy mają równe szanse reprodukcji swojej pozycji klasowej.

2. mikrostrukturalne - specyficzne cechy rodziny, jak i cechy jednostkowe poszczególnych ludzi.

1

CAŁKOWITY WPŁYW ŚRODOWISKA

SOCJALIZACJA

WYCHOWANIE

SAMOWYCHOWANIE

---