Filozofia Edmunda Husserla (1859-1938)
Literatura:
• R. Ingarden: Dążenia fenomenologów. W: Idem: Z badań nad filozofią współczesną. Warszawa 1963, ss. 269-379.
• P. Janssen: Edmund Husserl. Einführung in seine Phänomenologie. Freiburg/München 1976.
• B. Jasiński: Dwie fenomenologie: Husserl i Heidegger. Warszawa 1997.
• St. Judycki: Intersubiektywność i czas. Przyczynek do dyskusji nad późną fazą poglądów Edmunda Husserla. Lublin 1990.
• L. Kołakowski: Husserl i poszukiwanie pewności. Warszawa 1991.
• Ks. J. Krokos: Fenomenologia Edmunda Husserla, Aleksandra Pfändera, Maxa Schelera. Warszawa 1992.
• A. Półtawski: Świat-spostrzeżenie-świadomość. Fenomenologiczna koncepcja świadomości a realizm. Warszawa 1973.
• K. Święcicka: Husserl. Warszawa 1993.
1. Terminologia
- gr. phainomenon = to, co się zjawia, pokazuje
- pierwotnie oznacza opisowe rozpatrywanie jakiegoś zjawiska, lub zespołu zjawisk w takiej postaci, w jakiej dane są w doświadczeniu (użył go jako pierwszy Johann Heinrich Lambert - „Neues Organon” w roku 1764)
- później pojawia się u Kanta w rozprawie Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaft (1786)
- występuje także u Hegla, w Phänomenologie des Geistes (1807) - ukazuje etapy, poprzez które obiektywnie istniejący duch wznosi się od poznania indywidualnego do rozumu powszechnego (duch subiektywny - obiektywny - absolutny)
- pojawia się także u innych filozofów: Charlesa Renouviera (1815-1903) - jego kierunek nazywa się fenomenizmem, Wiliama Hamiltona (1788-1856) oraz Eduarda von Hartmanna (1842-1906)
- jednakże znaczenie terminu „fenomenologia” jest bardzo różne
- żaden z nich nie używał go dla określenia pewnej szczególnej, dokładnie zdeterminowanej metody - uczynił to dopiero Edmund Husserl (1859-1938), którego nauczycielem był Franz Brentano
- niezwykle ważnym faktem jest to, że w roku 1900 ukazały się w Niemczech następujące książki: Logische Untersuchungen Edmunda Husserla, Phänomenologie des Wollens Alexandra Pfändera oraz Die transzendentale und die psychologische Methode Maxa Schelera.
- Ingarden podkreśla, że właśnie ci trzej myśliciele (którzy się jeszcze wówczas nie znali) zapoczątkowali nowy prąd filozoficzny, a zarazem nową metodę filozofowania, którą określamy mianem fenomenologii
- jak słusznie wskazuje na to Ingarden, a za nim Krokos - należy sobie uzmysłowić fakt, że termin fenomenologia jest wieloznaczny i może oznaczać:
a) metodę fenomenologiczną jako specyficzny sposób podejścia do zagadnień filozoficznych a zarazem odrębną technikę językowego przedstawiania wyników uzyskanych dzięki takiemu podejściu do zagadnień filozoficznych,
b) określoną naukę filozoficzną, dział wiedzy czy zespół twierdzeń lub system teorii będących wynikiem fenomenologicznego sposobu badań,
c) szkołę filozoficzną założoną przez Husserla,
d) związany z tą szkołą nurt filozoficzny.
- jednocześnie odpowiedź na pytanie czy fenomenologia to tylko metoda czy też ontologia będzie odpowiedzią na pytanie:
a) Husserla
b) Heideggera
2. Podstawowe idee fenomenologii
- Husserl deklaruje dwie idee, które ma urzeczywistnić fenomenologia, a mianowicie filozofii pierwszej i nauki ścisłej
• Zdaniem Kołakowskiego natomiast kluczem do zrozumienia fenomenologii jest pojęcie pewności
- niezależnie od pewnych (powierzchownych) różnic obie oceny nie stoją w sprzeczności, są raczej komplementarne - własnie z nich wynikają podstawowe idee fenomenologii
a) jako filozofia pierwsza ma fenomenologia sama dostarczyć podstaw - ma być nauką absolutnego początku. Oznacza to, że fenomenologia ma być całkowicie niezależna od innych nauk, tzn. ma posiadać niepowątpiewalny punkt wyjścia
b) jako nauka ścisła ma dwa aspekty, tj. negatywny i pozytywny:
- negatywny: wykluczenie relatywizmu i sceptycyzmu - stąd krytyka naturalizmu, psychologizmu, empiryzmu i historycyzmu. „Filozofia naturalistyczna, historycystyczna i światopoglądowa jako odnosząca się do faktów nie jest więc nauką scisłą, gdyż prowadzi do relatywizmu i sceptyzyzmu.”
- sceptycyzm i relatywizm można przezwyciężyć tylko wtedy, gdy odkryjemy źródło absolutnej pewności
- racjonalność i pewność (jako wniosek) możemy odnaleźć tylko wtedy, gdy podmiotowość nie jest „odbiciem” przedmiotów, lecz je konstytuuje (sensy - po redukcji świat staje się sensem - ale powracają zarazem wszystkie osobliwości dawnego idealizmu; nie ma prawdy niezależnej od poznającego podmiotu, od poznawania prawdy)
Ernst Tugendhat - ostateczne uzasadnienie nauki - oparcie się o sferę, która w tradycji uchodzi za teren ostatecznej, niewątpliwej obecności występujących w niej przedmiotów: sfery cogito
- pozytywny: wymóg apodyktyczności - chodzi o naukę opartą na powszechnie ważnych i oczywistych pryncypiach
- aby zatem zbudować filozofię jako naukę ścisłą w sensie radykalnie nowym trzeba skierować badanie na owe prawdziwe początki
- ma tego dokonać fenomenologia, jako nauka o istocie czystej świadomości
2.1. Absolutność prawdy
- punktem wyjścia w walce z psychologizmem jest wypracowanie idei czystej logiki, jako dyscypliny teoretycznej
- czysta logika jest nauką, która uzyskuje system teoretycznych zdań a priori
- przesądem jest przekonanie, że reguły myślenia muszą być ufundowane psychologicznie
- zdaniem Husserla prawa logiczne nie odnoszą się ani normatywnie ani w jakikolwiek inny sposób do zdarzeń realnych (przebiegów myślowych), lecz jedynie do ich idealnej treści
- logika wychodzi od obiektywnej treści wiedzy, jednakże abstrahuje od jej specyficznej treści i rozważa tylko to, co należy tylko do ogólnej istoty prawdy
- prawda pojęta jest tutaj jako oczywistość, ale oczywistość jest wiedzą o zgodności między tym, co pomyślane, a tym, co samoobecne (Stegmüller, 55)
2.2. Problem uniwersaliów (Stegmüller, 56-60)
- pojęcia uniwersalne oraz odpowiadające im nazwy ogólne
I) realizm pojęciowy - przyjęcie, że istnieje obiektywny ogólny byt obok indywidualnych rzeczy, niezależny od subiektywnego pojęciowego myślenia:
a) universalia ante res - obok realnego świata czasowo-przestrzennego istnieje druga sfera bytu, a mianowicie byt idealny (Platon, Nicolai Hartmann)
b) universalia in rebus - istnieją wprawdzie idee, ale ich sposób bycia nie jest niezależny od tego, co realne, stanowią one istotę tego, co realne (Arystoteles, Max Scheler)
II) konceptualizm - stwierdzenie istnienia pojęć ogólnych bez bytowego korelatu w rzeczywistości, stąd universalia in mente. Konceptualizm przypisuje ogólność jedynie pojęciom ogólnym (i ich odpowiednikom - nazwom ogólnym), ujmowanym jako abstrakcje cech przysługujących wielu rzeczom jednostkowym
a) ogólne przedmioty myślenia - w realnej rzeczywistości istnieją tylko indywidualne przedmioty bądź rzeczy - do utworzenia przedmiotów ogólnych potrzebna jest abstrakcja (John Locke)
b) pojęcia abstrakcyjne - obok przedmiotów jednostkowych możemy myśleć także ogólne; ich sposób widzenia nie oparty jest jednak na abstrahowaniu od cech idealnych, jak wierzył Locke, lecz oznacza nowy sposób duchowego nastawienia (Edmund Husserl)
• konceptualistą jest również Kant, ale jego stanowisko nie jest tutaj interpretowane jednoznacznie; konceptualizm dzieli się bowiem dodatkowo na:
- psychologiczny (W. Ockham)
- logiczny - we wspomnianych wyżej znaczeniach
- o Kancie powiada się, że jego konceptualizm jest stanowiskiem pośrednim
III) Między konceptualizmem a nominalizmem
- wprawdzie tworzymy pojęcia ogólne, ale zachodzą one tylko o tyle, o ile konkretne przedmioty myślimy w sposób bardziej lub mniej nieokreślony; na szczycie piramidy pojęciowej znajdują się pojęcia »bytu« i »rzeczy«. Natomiast nazwy, które odnoszą się do tego, co abstrakcyjne, nie są żadnymi pojęciami - jak przyjmuje Husserl - lecz tylko językowymi fikcjami (Franz Brentano)
IV) Nominalizm - nie istnieją żadne pojęcia ogólne, są one jedynie skrótami szeregu nazw jednostkowych i nie oznaczają niczego ogólnego
a) znaczenie ogólne jako rezultat zwrócenia uwagi - dzięki zwróceniu uwagi wydobywamy jakąś cechę i łączymy ją ze znakiem słownym; dzięki asocjacji uzyskujemy znaczenie ogólne (J. St. Mill)
b) ogólność jako funkcja reprezentacji pojedynczego przedstawienia (nominalizm umiarkowany) - pojęcia posiadają treść myślową niesprowadzalną do wyobrażeń, ale też nie powstałą w doświadczeniu; ogólność nie leży w pojęciu, lecz w odniesieniu tego, co szczegółowe do sumy jedności tego samego rodzaju (G. Berkeley)
c) ogólność jako krąg podobieństwa (nominalizm radykalny) - pojęcia sprowadzają się do wyobrażeń (D. Hume)
3. Zagadnienie punktu wyjścia
- dla Husserla punktem wyjścia fenomenologii w porządku uzasadniania jest poznanie charakteryzujące się naocznością o oczywistością (lub wynik takiego poznania)
- centralnym pojęciem staje się oczywistość - staje się ona kryterium prawdy, które ma zapewnić poznaniu i jego wynikom niepowątpiewalność
- chodzi Husserlowi o takie doświadczenie, w którym zachodzi bezpośredni (źródłowy) kontakt z przedmiotem badania - w tym kontekście pojawia się „samoobecność przedmiotu”, jego naoczność
- zasada wszystkich zasad głosi: „że każda źródłowo prezentująca naoczność jest źródłem prawomocności poznania, że wszystko, co nam się w »intuicji« źródłowo (by się tak wyrazić: w swej cielesnej rzeczywistości) przedstawia, należy po prostu przyjąć jako to, jako co się prezentuje, ale także jedynie w tych granicach, w jakich się tu prezentuje.”
- określenie punktu wyjścia wymaga dookreślenia w postaci przedmiotu - fenomenologia ma być nauką o fenomenonach, a zatem czym jest fenomen?
3.1. Pojęcie fenomenu
- gr. phainomenon = to, co się zjawia, pokazuje
- z pojęcia fenomenologii wynikałoby, że jest ona nauką o zjawiskach - Husserl mówił zresztą o fenomenologii, że jest właściwym pozytywizmem
- fenomenologia nie ma jednak nic wspólnego z fenomenalizmem
- wg fenomenalizmu (np. kantystów lub zwolenników teorii „danych zmysłowych”) poznajemy wprost (lub w ogóle) jedynie zjawiska (bądź fenomeny), które znajdują się niejako między poznającą świadomością a transcendentnym przedmiotem („rzeczą w sobie”)
- Kant przeciwstawił rzeczy same w sobie (noumeny) zjawiskom (fenomenom), które są jedynie - konstrukcjami umysłu
- Rzeczy same w sobie jako to, co obiektywne, są dla ludzkiego umysłu niepoznawalne (irracjonalizm gnoseologiczny) - gdyż jest on zdolny poznawać tylko własne konstrukcje, powstałe z materiału, którego dostarczają nam zmysły, czyli zjawiska
- dwoistość ta dotyczy również samego człowieka - bowiem jest on jednocześnie i rzeczą w sobie i zjawiskiem: jako podmiot działający moralnie i wolny jest rzeczą w sobie, zaś jako zjawisko jest podporządkowany prawom przyczynowości
- w fenomenologii natomiast fenomen jest tym, co dane bezpośrednio i naocznie - w sposób źródłowy może być dany sam przedmiot
- zasadnicza różnica między fenomenalizmem a fenomenologii tkwi więc w rozmaitym rozumieniu terminu »fenomen«
a) u fenomenologów jest nim to, co bezpośrednio i naocznie dane
b) u fenomenalistów - to, co bezpośrednio i naocznie dane, lecz jako przeciwstawione rzeczy samej w sobie - stanowiące jedynie przejaw lub też zasłonę transcendentnej (obiektywnej) sfery bytu
- skoro więc zjawisko (fenomen) rozumiane jest jako to, co ukazuje się zmysłom lub świadomości, to:
a) u Kanta rozumiane jest jako przedmiot możliwego doświadczenia, czyli to, co może być dane zmysłom (w odróżnieniu od rzeczy samej w sobie)
b) to, co dane bezpośrednio i naocznie - i co u fenomenologów podlega dalszej „obróbce” w celu uzyskania oglądu czystej istoty
- fenomenologia ma być nauką:
a) o istotach (nauką eidetyczną) - przedmiotem nie są fakty, lecz pewne ir-realne lub idealne przedmioty ogólne, zawierające określenia materialne, czyli właściwe istoty lub eidos
b) o czystej świadomości - ma być nauką dotyczącą istoty transcendentalnie zredukowanych fenomenów, czyli istoty czystej świadomości
3.2. Intencjonalność
- Brentano - w odróżnieniu od większości ówczesnych psychologów, odróżniwszy treść od samego aktu, kładzie nacisk na same akty
Husserl rozwija tę koncepcję w Badaniach logicznych, gdzie wprowadza rozróżnienie między:
a) sensem (istota aktu sensownego, sens jest sposobem, w jaki przedmiot dany jest świadomości) - znaczenie i sens są dla Husserla synonimami
b) przedmiotem
c) aktem
- jako konsekwencja takiego spojrzenia na świadomość i jej przedmiot (akt i jego treść) pojawia się u Brentana koncepcja „intencjonalności”
- intencjonalność oznacza tyle, że świadomość właśnie jako intencjonalna może zidentyfikować przedmiot jako ten sam w wielu aktach, co równa się uchwyceniu jego sensu
3.3. Redukcja
Husserl - podobnie jak Kartezjusz - chciał oprzeć filozofię na trwałej podstawie
- dwa są u Husserla główne sensy redukcji:
a) pierwszy jest sceptyczny, metodyczny - jest to zawieszenie całej dotychczasowej wiedzy, aby dotrzeć do bezpośrednich naoczności zjawisk;
b) drugi jest egzystencjalny i dotyczy kwestii sposobu istnienia świata - redukcja jest powrotem do czystych zjawisk, umożliwia niczym nie zapośredniczoną ich percepcję
4. Istotne rysy fenomenologii Husserla
- fenomenologia podlegała u Husserla ewolucji. Można wręcz mówić o ewolucji metod (nie wyróżnia się tu jednej, lecz kilka metod - chociaż Husserl niejako konsekwentnie dążył do ulepszenia jednej metody).
- ewolucja fenomenologii wynika z faktu konieczności zbudowania filozofii pierwszej i nauki ścisłej
• zasadniczo rozumie się metody fenomenologii nastepująco:
a) metoda oglądu i opisu tego, co dane,
b) ideacja prowadząca do oglądu eidetycznego i analiza istotnościowa,
c) redukcja transcendentalna,
d) metoda rozważań konstytutywnych.
• Fenomenologia rozpoczyna od oglądu tego, co dane (z powrotej do rzeczy - tak brzmi hasło Husserla)
- posługuje się czystą intuicją (poznaniem bezpośrednim)
- tym samym zapewniona zostaje filozofii źródłowość i neutralność badań: przestrzeganie absolutnej nieuprzedzoności i wyłączenie wszelkich z góry powziętych założeń
- można więc powiedzieć, że pierwotnie fenomenologia pojmowana jest (zgodnie z intencją Brentana) jako nauka opisowa - chociaż podstaw jej sensu można poszukiwać także w postulacie ścisłości nauki
- opis fenomenologiczny dotyczy istot (wiąże się to z drugim rozumieniem metody fenomenologii - ideacją)
- W tym kontekście pojawia się redukcja eidetyczna
- z opisowym (pierwszym) kształtem fenomenologii wiąże się kwestia redukcji, którą nazywa redukcją eidetyczną
- Husserlowi w fenomenie chodzi o naoczne uchwycenie istoty (gr. eidos), które dokonuje się na podłożu przedmiotu jednostkowego
- aby mogło dojść do naocznego dania istoty (a nie faktu) potrzebny jest zabieg umożliwiający to przejście
- Husserl mówi o abstrakcji, ideacji bądź redukcji eidetycznej
• początkowo Husserl zakłada, że uchwycenie istoty dokonuje się niejako „momentalnie” na podłożu spostrzeżenie indywidualnego - uchwycenie czerwieni dokonuje się na podłożu spostrzeżenia zmysłowego jakiejś czerwonej rzeczy (tak jest w Logische Untersuchungen)
- później (w Medytacjach kartezjańskich) w uchwytywanie istoty włączona jest operacja uzmienniania. Pisze tak: „Wychodząc od tego oto spostrzeżenia stołu jako przykładu, przeprowadźmy w odniesieniu do spostrzeganego tu przedmiotu operację zupełnie swobodnego i idącego w dowolnym kierunku uzmienniania (variieren), tak jednak, by samo spostrzeżenie zachowane było przy tym w [swym] charakterze spostrzezenia czegoś - czegoś, bez względu na to, co by to miało być. [...] Innymi słowy, powstrzymując się od uznania jego egzystencjalnej ważności, przekształcamy fakt tego spostrzeżenia w czystą możliwość, jedną z wielu całkiem dowolnych czystych możliwości - czystych możliwości, które są jednak możliwościami spostrzeżeń.”
- czym jest eidos?
- Husserl odpowiada: „Samo zaś eidos jest unaocznionym, resp. dającym się unaocznić przedmiotem o charakterze ogólności (Allgemeines), czymś czystym i nieuwarunkowanym, to znaczy czymś, co, zgodnie z własnym dającym się intuitywnie ująć sensem, nie jest uwarunkowane przez żaden fakt.”
- eidos jest zatem tym, co wspólne w dokonywanych zmianach „dowolnych” wariantów
- ogląd eidetyczny jest więc - jak widać z powyższego - niesamodzielny w stosunku do naoczności tego, co indywidualne (nie może się dokonać bez naoczności)
- jest zaś niezależny w tym sensie, że żadne poznanie tego, co indywidualne, nie uzasadnia ważności wyników poznania eidetycznego (jest ono poznaniem apriorycznym)
4.1. Redukcja eidetyczna
- fenomenologiczne przystąpienie do fenomenu, do przedmiotu poznania (do tego, co dane) - wymaga trojakiego wyłączenia bądź „redukcji” (zwanej także epoche - zawieszenie)
a) wyłączenia wszystkiego, co subiektywne - należy zająć postawę czysto obiektywną, zwróconą ku przedmiotowi
b) wyłączenia wszystkiego, co płynie z różnego typu teorii - jak hipotezy, dowody - wyłączenia wiedzy zdobytej w inny sposób - tak, że do głosu dochodzi tylko to, co dane
- trudność: wyłączeniu ma podlegać wszelkie poznanie pośrednie - np. wnioskowanie, którego nie sposób wyłączyć w refleksji, gdyż zawsze związane jest z oglądaniem
c) wyłączenia wszelkiej tradycji - tzn. wszystkiego, co inni twierdzili na temat wchodzącego w grę przedmiotu
- dany przedmiot (fenomen) podlega znowu redukcji dwojakiego typu:
a) pozostawia się poza rozważaniem istnienie przedmiotu, a uwaga zostaje skierowana wyłącznie na jego uposażenie treściowe (Washeit) - na tym, czym (was) dany przedmiot jest
b) z uposażenia treściowego zostaje wyłączone wszystko to, co nieistotne - i tylko istota przedmiotu poddawana jest analizie
- Problem fenomenologii polega na tym, że u Husserla mamy dwa rozumienia redukcji (a właściwie trzy, gdyż w Medytacjach Kartezjańskich Husserla występuje jeszcze redukcja primordialna bądź primordinalna) - jest to redukcja do tego, co moje własne, do tego, co pierwotnie dane, do sfery solipsystycznej
a) eidetyczną
b) fenomenologiczną w węższym sensie, zwaną również redukcją transcendentalną (fenomenologiczną epoche)
ad. a) redukcję eidetyczną opracował Husserl w rozprawie Logische Untersuchungen (1900-1901)
ad. b) redukcję fenomenologiczną w węższym sensie wprowadzał stopniowo od Ideen zur einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie” (1913) - ten rodzaj redukcji związany jest ściśle ze specyficzną doktryną Husserla - konstytucja czystego Ja
- redukcja transcendentalna wiąże się u Husserla z przekonaniem, że tylko źródłowo prezentująca świadomość jest jedynym źródłem prawomocności poznania - zasada wszystkich zasad
Zob. ks. J. Krokos: Fenomenologia Edmunda Husserla, Aleksandra Pfändera, Maxa Schelera. Warszawa 1992, s. 11.
Zob. Ibidem, s. 19.
Ibidem, s. 23.
E. Husserl: Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga pierwsza. Tłum. D. Gierulanka. 2. wyd. Warszawa 1975, s. 73.
Chodzi o słynne zdanie, które brzmi: „Jeżeli »pozytywizm« znaczy tyle, co absolutnie pozbawione przesądów oparcie wszystkich nauk na tym, co »pozytywne«, tj. na tym, co da się źródłowo uchwycić, to prawdziwymi pozytywistami jesteśmy my.” E. Husserl: Idee I, s. 65.
Zob. ks. J. Krokos: Fenomenologia Edmunda Husserla, Aleksandra Pfändera, Maxa Schelera..., s. 37-48. Na marginesie warto zauważyć, że nieco odmiennie interpretują metodę fenomenologii Spiegelberg i Władysław Stróżewski.
E. Husserl: Medytacje Kartezjańskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena. Tłum A. Wajs. Warszawa 1982, s. 101.
Ibidem, s. 102-103.
Zob. St. Judycki: Intersubiektywność i czas. Przyczynek do dyskusji nad późną fazą poglądów Edmunda Husserla. Lublin 1990, s. 43.
10