Halina Grzymała- Moszczyńska
„Religia a kultura”, rozdział I
/Wstęp, czyli kilka pojęć/
Ciągłe zmiany w sposobach wyznawania religii i kontekstu funkcjonowania zjawisk religijnych. źródła: globalizacja, wielokulturowość społeczeństw
Skutkiem globalizacji jest hybrydyzacja identyczności jednostek i grup społecznych powstawanie nowych identyczności jednostkowych i grupowych, będących skutkiem kontaktu miedzy kulturami.
Kolejnym skutkiem kontaktu między kulturami jest glokalizacja (globalization + locality) tendencja do lokalnego przejawiania się trendów globalnych.
Sfery kontaktu- udział w aspektach współczesnego świata niezwiązanych z żadną konkretną kulturą, tj. rynek pracy, świat mediów lub rynki finansowe.
Identyczność dwukulturowa- poczucie przynależności do społeczności lokalnej, połączone
z poczuciem uczestnictwa w jakimś aspekcie społ. globalnej.
Wyżej wymienione czynniki powodują polifoniczność religii.
Rozdział I
HISTORIA PSYCHOLOGII RELIGII
Początek psychologii religii (w wymiarze światowym):
-publikacja pierwszej książki z tego zakresu (Starbuck, 1899)
Praca dotyczyła problemu nawrócenia. Zastosowano dwa podejścia: idiograficzne
i nomotetyczne. Następnie Starbuck zajął się praktycznym zastosowaniem wyprowadzonych wniosków do wychowania i kształcenia religijnego młodzieży.
-powołanie w Genewie pierwszej katedry Historii i Psychologii Religii, pod kierunkiem T. Droza (1873)
-opublikowanie pierwszego artykułu z tej tematyki (Hall, 1882)
Za kolebkę psycho. rel. uważa się Stany Zjednoczone.
USA
Początkowo dwa nurty poszukiwań:
- rozwojowo-wychowawcza psycho. rel. :
G. S. Hall, rektor Uniwersytetu Clarka w Massachusets; studia na Uniwersytecie Harvarda pod kierunkiem W. Jamesa, doktorat 1878, staż w laboratorium psychologicznym W. Wundta w Lipsku, stworzenie analogicznych laboratoriów na uniwersytetach: Johna Hopkinsa, Clarka; problematyka konwersji religijnej- The Moral and Religious Training of the Children 1882, analiza pracy europejskich misjonarzy w Plymouth 1620. Czasopisma założone przez Hall'a: American Journal of Psychology 1901, Journal of Religious Psychology and Education 1904. Był pierwszym przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Uczniowie: E. D. Starbuck, J. Leuba (obaj stosowali kwestionariusze i metody statystyczne, kontynuowali zbieranie informacji dotyczących konwersji rel. i mistycyzmu).
Inne nazwiska związane z pojęciem konwersacji: J. Leuba (wczesne prace), G. A. Coe- ustalił relacje między temperamentem jednostki, jej oczekiwaniami i naturą doświadczenia religijnego; teza, że chrześcijaństwo nie jest wstanie zaspokoić wymagań osób
o temperamencie cholerycznym, gdyż nadmiernie podkreśla ono aspekt emocjonalny.
Wyżej wymienieni badacze podejmowali problematykę rozwoju rel. w ontogenezie.
J. B. Pratt zastosował podejście religioznawcze, oparte na szerokiej bazie komparatystycznej. Prace: The psychology of religious belief (1907)- stadia rozwoju systemów rel.: prymitywne, intelektualne i emocjonalne; The religious consciousness: A psychological study (1920)- podsumowanie 12-letnich badań wśród wyznawców zarówno tradycji judeochrześcijańskiej, jak i rel. Wschodu. Pionier podejścia do badań nad rel. z uwzględnieniem aspektu kulturowego.
- psycho. doświadczenia religijnego :
Najwybitniejszy przedstawiciel W. James: wykłady giffordzkie- Edynburg, rok akademicki 1901/1902- opublikowane w Nowym Jorku pod nazwą: The varietes of religious experience. Stosował podejście fenomenologiczne lub interpretacyjno- analityczne. Doświadczenie reli.= osiągnięcie spójnej struktury osobowości. Zaproponował kryteria wyodrębniające dośw. rel. spośród innych przeżyć jednostki niewyrażalność, krótkotrwałość, bierność, uzyskanie nowej wiedzy o przedmiocie doświadczenia. Wprowadził podział na osoby jedno-
i dwukrotnie urodzone oraz na zdrowe i o chorej duszy.
E. S. Ames: podejście empiryczno- funkcjonalno- biologiczne. Religia utożsamiana ze świadomością najwyższych wartości społ. Źródła rel.: cele i interesy grupy.
J. H. Leuba: charakter prac- empiryczny. Praca The psychology of religious mysticism (1925): stymulacja doświadczeń rel. przy użyciu środków psychotropowych (haszysz, meskalina, tlenek azotu, eter). Istotna rola przeżyć seksualnych w wywoływaniu stanów mistycznych.
Lata 30-te: Zmiana nazewnictwa (związana ze zmianą charakteru: psycho. rel. jako nauka stosowana na potrzeby pracy i poradnictwa duszpasterskiego, a nie dyscyplina wiedzy): psychologia religijna, psychologia duszpasterska. Dla psycho. religii- religia był przedmiotem badań syntetycznych, w celu wyjaśnienia jej roli dla człowieka. Psycho. religijna miała na celu obronę przekonań rel. i popieranie rozwoju religijności.
Przedstawiciele ruchu pastoralnego:
A. Boisen: The exploration of the inner world: A study of mental disorder and religious experience (1936) choroba psychiczna jako forma kryzysu, cel: osiągnięcie wyższego stopnia integracji psychicznej.
Lata 50-te:
G. W. Allport: The individual and his religion (1950), koncepcja Wielkiego Paradoksu- rola religii w jednoczesnym symulowaniu i hamowaniu uprzedzeń etnicznych. Skupił się na roli rel. w ramach struktur osobowości dojrzałej i produktywnej. Przyjmuje za Jamesem międzyosobnicze zróżnicowanie w zakresie form religijności wprowadzenie pojęć orientalizacji religijnych oraz poczucia religijnego, sformułowanie kryteriów jego dojrzałości (podkreślenie integrującej roli tego poczucia). Prekursor pozadoktrynalnego ujmowania religijności- ujęcie międzywyznaniowe i miedzykulturowe.
Lata 60-te:
Pojawienie się nowych grup rel. Konieczność wyjaśnienia powodów porzucania przez młodych szkoły średniej bądź uczelni, rezygnacji z kariery, itp. Coraz częstsze przeżywanie doświadczeń rel. wśród „zwykłych ludzi”. Wzrost zagrożeń egzystencjonalnych. Szukanie pozytywnego czynnika w dojrzałej wierze rel. potrzeba sensu życia.
Współcześnie: USA największy ośrodek psycho. rel. na świecie. Przedstawiciele, min.: D. M. Wulff, Ana- Maria Rizutto.
Organizacje: Society for the Scientific Study of Religion (od 1949), Religious Research Association (od 1960), American Academy for Mental Health and Religion (od 1958) oraz 36. Sekcja Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (od 1978).
R. Hood- “podwójna marginalizacja”
NIEMCY
Początek pierwsze laboratorium psycho., założone przez W. Wundta w Lipsku 1879. podejście porównawczo- ettopsychologiczne, rel. jako zjawisko społ. Monumentalna praca: Volkerpsychologie: Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythus und Sitte (1905-1909), poświęcone religii tomy to: Mythus und Religions.
Element konstruktywny religii: mit religijny. Wiedzę o religii należy budować w kontekście różnych kultur i narodów. Ważną role w Niemczech odegrały prace: The varietes of religious experience Jamesa, przełożona przez G. Wobbermina w 1907 oraz The psychology of religion Starbucka, przełożona przez G. Vorbrodt w 1909. Wobbermin zajmował się analizą porównawczą różnych kultów rel. i stwierdził, że centralne miejsce w ich poczuciu rel. zajmuje pragnienie i poczucie zależności.
1914 organizacja Geselschaft fur Religionspsychologie Norymberga, z inicjatywy W. Stahlina, z wydawanym czasopismem Archiv fur Religionspsychologie.
Psycho. rel. rozwijała się też w ramach psycho. emocji - szkoła wuirzburska. Przedstawiciele: O. Kulpe i jego uczeń K. Girgensohn- prof. Uniwersytetu w Dorpacie szkoła dorpacka, badania nad różnicami indywidualnymi związanymi ze sposobem przeżywania doświadczeń rel. Eksperymenty te nie miały na celu wywołania dośw. rel., lecz rozpoznanie i badanie sladów, jakie w psychice jednostki odcisnęło takie dośw.
W okresie międzywojennym prym wiodła psychoanaliza. Inspiracją ku temu stały się prace samego Freuda, które przyniosły dwojaki skutek: z jednej str. impas na skalę światową,
z drugiej przyczyniły się do rozwoju dalszych poszukiwań źródeł rel.
Freud koncentrował się na irracjonalnych aspektach rel., rozróżniał normalne i patologiczne formy religijności. Ceremonie i rytuały neurotyków- podobieństwa do rytuałów rel. Freud twierdził, że istotą religii jest poszukiwanie przez człowieka sposobu na przezwyciężenie poczucia własnego braku znaczenia i bezsilności wobec uniwersum. Stanowisko Freuda zostało odzwierciedlone, ale nie bezpośrednio, we współczesnych pozadoktrynalnych ujęciach rel. (Yinger, Batson i Ventis oraz Allport). Freud opracował następujące zagadnienia: źródła i rozwój rel. w aspekcie ontogenetycznym i filogenetycznym, rel jako system przekonań, wierzeń, doktryn, rel. jako środek kontroli społ., organizacja zżycia rel. oraz funkcie aktów rel. Współpracownicy: T. Reik, O. Rank, O. Pfister, E. Jones, S. Ferenczi.
Koncepcie Freuda wpłynęły również na E. H. Eriksona.
W czasie II WŚ zastój. Nazwiska związane z tym okresem: W. Gruehn, W. Keilbach, H. Kohut członkowie towarzystwa Internationale Geselschaft fur Religionspsychologie, charakter pastoralno- psychologiczny. Połowa lat '90, pojawiają się tendencję traktowania psychologii rel. jako części psycho. głównego nurtu. W 1994 r. po raz pierwszy na Kongresie Niemieckiego Towarzystwa Psychologicznego w Hamburgu pojawia się sekcja „Psychologia Religii”. Kolejnym ośrodkiem psycho. rel. jest Zurych- siedziba centrum badawczego psycho. analitycznej. Zał. w 1948 przez Junga. Jedną ze składowych treningu naukowego jest poznawanie symboli mitologicznych, związanych z antropologią kulturową i historią rel. publikują czasopismo „Analytical Psychology”. Jung- teoria kolektywnej nieświadomości, archetypiczne obrazy znajdujące swoje odbicie w religiach.
SKANDYNAWIA
SZWECJA
Od 1901 na uniwersytecie w Uppsali psycho. rel. wykładał Natahan Soderblom- zajmował się głównie mistycyzmem. Rozróżnił:
- osobowe przeżycie mistyczne, np. kontakt z osobowym obrazem Boga
- mistyczne przeżycie nieskończoności (mistyczne przeżycie natury), np. spotkanie
z bezpostaciowym Bogiem, doznanie oświecenia.
Religia winna być badana z dwóch punktów widzenia: psychologicznego
i komparatystycznego.
T. Andrae, następca Soderbloma. Mystikens psykologi (1926) rozróżnienie dwóch podst. przeżyć kontaktu z nadprzyrodzonym: opętanie i natchnienie. Przeżycia mistyczne wg. Andrae stanowią drugą kategorię. Opętanie ma u podłoża histeryczne cechy osobowości lub zaburzenia epileptyczne.
1967 psycho. rel. otrzymuje status dyscypliny akademickiej utworzenie w Uppsali Katedry Psychologii Religii.
H. Sunden paradygmat interpretacyjny dla przeżyć doświadczenia religijnego, tzw. teoria roli (Religionen och rollerna). Zakłada ona, że doświadczenie ingerencji Boga w losy człowieka jest wynikiem dwóch równoległych procesów: podejmowania roli (utożsamianie się z postacią z planu mitu rel.) oraz adaptowania roli ( przekonanie, że w trudnej sytuacji Bóg zachowa się tak jak kiedyś w stosunku do danej postaci).
Następca Sundena został T. Kallstad. Od roku 1985 Katedrą kieruje O. Wikstrom- kontynuuje idee Sundena + stanowisko psycho. humanistycznej.
Od 1995 Uppsala rozszerzyła swój profil o problematykę kulturową (V. DeMarinis, rola rytuały rel. jako ważnego czynnika terapeutycznego).
Inne ośrodki:
Katedra Religioznawstwa na Uniwersytecie w Lund (psycho. rel. nie samodzielna, związany: A. Geels).
Instytut Religioznawstwa, Sztokholm (E. Arbman, Ecstasy or Religious Trance).
FINLANDIA
A. Voipio- zjawisko prorokowania w trakcie transu somnambulicznego (Observation on somnambulic preaching).
Główny ośrodek: Institute for Comparative Religion w Turku.
Fundacja Donner Memorial Library w Turku poglądy R. Steinera i problem mistycyzmu rel.
N. Holm, uczeń Sundena teoria roli zastosowana w interpretacji badań empirycznych nad zjawiskiem mówienia językami wśród zielonoświątkowców; kieruje badaniami nad nowymi ruchami rel.; koordynował międzynarodowy projekt badawczy porównujący struktury światopoglądu młodzieży z różnych krajów (analogie i różnice w światopoglądzie kształtowanym wpływem różnych kultur i religii).
Institute for Comparative Religion w Helsinkach, łączenie podejścia komparatystycznego ze specyficznie psychologicznym (H. Helve).
R. Gothoni: przeżycia rel. związane z pielgrzymką do sanktuarium na Górze Athos.
K. Tamminem: rozwój duchowości dzieci i młodzieży.
HOLANDIA
Laboratorium Psychologiczne Uniwersytetu w Nijmegen- 1979 zapoczątkowane Europejskie Konferencje Psychologii Religii; odbywają się co 3 lata. reakcja młodych psychologów na tradycyjny, oparty na teologicznych wzorach, sposób uprawiania psycho. rel.
Twórca psycho. rel w okresie międzywojennym: H. Fortman od 1956 kierownik Katedry Psychologii Religii i Psychologii Kultury na Uniwersytecie w Nijmeden; stosował podejście jungowskie. Następcy: W. J. Berger, J. van der Lans. Aktualnie: J. Janssen.
Powstanie wyraźnie klinicznie zorientowanej psycho. rel. dzięki lekarzom medycyny
z wykształceniem psychologicznym.
Drugi ośrodek to Uniwersytet w Amsterdamie ( J. A. Belzen, H. Zoock).
BELGIA
Najważniejszy ośrodek: Uniwersytet w Louvain długoletni dyrektor: A. Vergote: kliniczna problematyka religijności, relacja miedzy obrazem Boga a obrazem rodziców w różnych kulturach. Następnie: J. Corveleyn- nurt psychoanalityczny, D. Hutsebaut- nutr rozwojowy.
A. Godin (brukselski Instytut Lumen Vitae; wydają czasopismo pod tym samym tytułem) kształcenie i dojrzewanie rel., problematyka psycho. pastoralnej. Kolejna instytucja związana z Godinem: International Commission for Scientific Religious Psychology w Luksemburgu (1964). Co 5 lat przyznaje wyróżnienia za najlepszą pracę.
FRANCJA
Dominuje problematyka psychopatologiczna (treści religijne w zaburzeniach psychicznych).
J. M. Charcot- opętanie to forma histerii, uzdrowienie za pomocą wiary to autosugestia. Kilku autorów ciekawych prac: P. Janet, T. Ribot, E. Murisier. nurt redukcjonistyczny, przejawy religijności = formy zaburzeń psychicznych. Współczesny badacz: J. P. Deconchy- rel. jako przykład jednego z ortodoksyjnych systemów myślowych i ideologii.
H. Delacroix i seria Etudes Carmelitaines - uwarunkowania różnych postaci życia duchowego i przyczyny prowadzące do jego zaburzeń.
SZWAJCARIA
Duży wkład w psychologie rel. wniósł T. Flournoy. dwie zasady: wyłączenia transcendencji ( psychologowie nie powinni ani odrzucać, ani potwierdzać istnienia niezależnego obiektu religijnego, ale powinni uznawać istnienie poczucia transcendencji) oraz interpretacji biologicznej ( psycho. rel. to nauka fizjologiczna, genetyczna, porównawcza
i dynamiczna).
J. Piaget ( psycho. rozwojowa i procesów myślowych). mechanizmy kształtowania określonych rodzajów religijności. Był dyrektorem Instytutu Rousseau w Genewie. Za Flournoyem uważał, że psychologia nie może wydawać sadów o religii jako takiej, lecz może oceniać, czy wartości, jakie propaguje religia zostały wyprowadzone z określonego doświadczenia zgodnie z prawami logiki. 2 rodzaje obrazów Boga ( w skutek wychowania dziecka): immanentny (miedzy dzieckiem a dorosłym: szacunek, równość, wzajemność)
i transcendentny (wymaganie od dziecka jednostronnego szacunku i podporządkowania- posłuszeństwo wobec autorytetu). Pod względem wniosków badawczych zbliża się do psycho. humanistycznej.
POLSKA
Próby systematyzacji rozwoju psycho. rel.:
Jan Szmyd 1979r.
Halina Grzymała- Moszczyńska 1991r.
Tadeusz Doktór 2001r.
Dwa okresy: 1913- 1939r. i 1975- do chwili obecnej.
1913r. J. W. Dawid- „Psychologia religii” cykl artykułów. Doświadczenie religijne- stan psychiczny przeżywany całkowicie świadomie, brak zawężenia pola świadomości (contra dla Starbuck'a). Przeżycia mistyczne- gwałtowne zmiany osobowości- wyd. traumatyczne (podobnie James). Całościowy charakter psychiki bez elementarnych części, ale wyróżniał religię: uczuciową, aktywną (sposób życia), intelektualną (logiczne uzasadnienie).
E. Abramowski- zagadnienie doświadczenia religijnego: bodźce z zewnątrz pamięć utajona, kryptomnezja jednostki; zagadnienie modlitwy: wyzwala treści zawarte
w podświadomości człowieka.
W. Witwicki- badał: POCZUCIE RELIGIJNE JEDNOSTKI, tj. uczucia religijne, cechy myślenia religijnego, religijność a schorzenia psychiczne. Wiara religijna ludzi wykształconych rozum i wiara- różne pola psychiczne, funkcjonują obok siebie ( nawiązuje do tego teoria dysonansu poznawczego L. Festingera).
S. Błachowski- badał: widzenia, stany ekstatyczne, uwarunkowania zachowań magicznych (geneza: niepokój, brak bezpieczeństwa).
S. Baley- problematyka religijności okresu dzieciństwa i dojrzewania. Religijność jako system i element ideologii.
Po II Wojnie Światowej:
A. Usowicz- wydział teologii UJ podjęcie wykładów z psychologii religii kontynuacja na PAT do 1986. W Warszawie od 1954- Akademia Teologii Katolickiej: kontynuacja badań na Katedrze Psychologii Teoretycznej i Eksperymentalnej. 1967-69 W-wa- Katedra Psychologii Religii. Od 1956 KUL (J. Pastuszka, J, Majkowski). 1958 powstają: Polskie Towarzystwo Religioznawcze, Zakład i Sekcja Religioznawstwa Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. „Euhemer- Przegląd Religioznawczy”. II Kongres Nauki Polskiej `74r. początek współczesnego okresu historii polskiej psychologii religii.
Badanie religioznawcze 1975r. koordynator: IRUJ w Krakowie; system wartości młodzieży i struktura światopoglądu, osobowość i postawy wobec religii, funkcje postaw religijnych dla postrzegania interpersonalnego, współczesne postawy magiczne.
P. Socha- orientacje religijne oraz duchowość; wyższy poziom autonomii światopogląd religijny czy niereligijny? Wyższy stopień autonomii to niezależność, kontrola, wyjaśnianie zdarzeń. Niższy poziom autonomii związany jest z rel. oparta na praktykach kultowych, poczuciem więzi z wierzącymi. Wyższy- akceptuje wartości, poczucie wpływu Boga.
H. G.- Moszczyńska- cechy osobowości a wew. struktura postaw wobec religii. Wiedza rel. badana za pomocą testu świadomości nie należy do zasadniczej struktury postaw. Istotny jest kryzys życia religijnego. Nowe Ruchy Religijne, religia a zdrowie i patologia psychiczna, rola rel. w adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów.
T. Mądrzycki- religijność wiąże się z przypisywaniem pozytywnych cech własnej grupie i negatywnych- grupie obcej.
T. Doktór- badania nad Nowymi Ruchami Religijnymi.
K. Franczak- Nowe Ruchy Religijne w obrębie kościoła katolickiego.
K. Dąbrowski, J. Kozielecki- podejście humanistyczne.
Dąbrowski- 5 poziomów rozwoju osobowości:
Fanatyzm i nienawiść dla osób o odmiennych poglądach.
Występowanie ambiwalencji rel. oraz wahań e przyjmowaniu nakazów i sugestii.
Poszukiwanie wewnętrznego autorytetu, odchodzenie od zewnętrznego.
Poszukiwanie autentycznej współpracy rel., dezintegracja wielopoziomowa, dialog z rzeczywistością transcendentną, od rytuału do medytacji.
Integracja wtórna, dążenie do kontaktu z transcendencją.
Kozielecki- teoria transgresji: przekraczanie istniejących granic; motywacja hubrystyczna: dążenie do osiągnięcia większego znaczenia własnej osoby
- wertykalna: jak najwyższa pozycja w grupie
- horyzontalna: preferuje osiąganie rezultatów w danej dziedzinie, bez porównań z innymi. Transgresje symboliczne: zarówno religia (mity) jaki i choroby psychiczne (iluzja).
KUL- 1989 Katedra i Zakład Psychologii Religii ( Prężyna, Makselon, Szymilon, Jarosz, Bartczuk). Psychologie: ogólna- Uchnast, rozwojowa- Walesa, eksperymentalna- Chlewiński, wychowawcza- Gałkowska i Poniatowski. Periodyki: „Roczniki Psychologiczne”, „Studia
z Psychologii”, „Zeszyty Naukowe”.
Uniwersytet k. Stefana Wyszyńskiego Katedra Psychologii Religii w Instytucie Psychologii; Bielecki, Baksik, Golan, Jaworski, Tokarski.
PAT od 1988r. Katedra Psychologii Religii w ramach wydziały Filozoficznego; Makselon- postawy wobec śmierci i umierania, problematyka załoby, Chaim- rozwój rel.
Od 1966r, spotkania Sekcji Psychologii Komitetu Episkopatu Polski ds. Nauki.
Najważniejsze czasopisma:
Od 1991 „The International Journal for Psychology of Religion”. Obecnie redaktorzy różnych narodowości.
Od 1961 „Journal for the Scientyfic Study of Religion” USA
Od 1959 “Review of Religions Research” USA
Od 1998 “Mental Health, Religion and Culture” W. Brytania
Niemiecki krag językowy: “Archiv fur Religionspsychologie”
(było dużo więcej tytułów, ale wybrałam, wydaje mi się, te najważniejsze (!))
HHHHjj;lllhhhcxxz
8