Wykład wstępny
Każda nauka ma swoją historię i swoich historyków. Nikt nie zaczyna zdobywania wiedzy od początku. Wszyscy jesteśmy spadkobiercami naszych przodków, określonej tradycji - uznajemy za oczywiste te rzeczy, które nasi przodkowie odkrywali drogą prób i błędów. Nie możemy tego dziedzictwa ani uniknąć ani się bez niego obejść. Równocześnie na każdym etapie rozwoju historycznego człowiek wobec swojego otoczenia prezentuje określone postawy oraz zainteresowania, snuje pewne przypuszczenia oraz oczekiwania i wtedy, kiedy oczekiwania te nie spełniają się lub nie wystarczają do wyjaśnienia różnorodności doświadczenia stawia nowe pytania. Człowiek posiada zdolność stawiania oraz rozwiązywania problemów „w głowie”, posiada tzw. zdolność stawiania oraz weryfikowania hipotez. Aby potwierdzić lub odrzucić jakąś hipotezę dokonujemy określonego rodzaju obserwacji - obserwacji, która ma związek z naszymi zainteresowaniami i dokonanymi założeniami. To z kolei rodzi tzw. „przedmiot badania”, który stanowi jedno z kryteriów wyróżnienia różnorodnych dyscyplin naukowych. Nie jest to kryterium jedyne, ponieważ np. człowiek stanowiący przedmiot zainteresowania psychologii jest równocześnie przedmiotem zainteresowania wielu innych nauk, z drugiej strony psychologia przy próbach rozwiązywania „problemów psychologicznych” nie może nie uwzględniać wiedzy medycznej, fizjologicznej, filozoficznej itp.
Dla historyków nauki jednym z zasadniczych pytań jest pytanie o określenie pierwszeństwa w ukonstytuowaniu się nauki w jej pierwszych stadiach - czy jej powstanie związane jest z tzw. bezinteresowną spekulacją czy z praktyczną wynalazczością. Jedni utrzymują, że inicjatorami nauki byli ci, którzy zajmowali się spekulacją, inni, że ci, którzy dokonywali pomiarów, prowadzili obserwacje, doświadczenia itp. Wielu historyków nauki zwraca uwagę na fakt, iż nie jest tak istotne rozstrzygnięcie tego dylematu, natomiast podkreśla, że nauka polega na świadomych wysiłkach zmierzających do udowodnienia niesłuszności historii wysuwanych przez innych ludzi i zastąpienia ich innymi, lepszymi. Dzieje nauki są dziejami historii, co do których wykazano, że są fałszywe lub tylko częściowo poprawne.
Psychologia jako wyodrębniona i autonomiczna dyscyplina ukształtowała się w połowie XIX wieku i przechodząc różne fazy rozwojowe, w ostrej często walce sprzecznych poglądów, doszła do stanu współczesnego. Jednakże myśl psychologiczna kształtowała się już w odległej starożytności jako elementy wiedzy o człowieku rozsiane w dziełach poetów, dramaturgów, historyków, lekarzy i nauczycieli, syntetyzowane i uogólniane według różnych zasad przez filozofów. Współczesna psychologia jest produktem kultury śródziemnomorskiej, tam zarysowały się główne problemy psychologii, a w znacznym stopniu także kierunki jej dalszego rozwoju.
Aby zajmować się historią nauki należy porozumieć się co do tego, co to jest psychologia, co jest jej przedmiotem? I wtedy, kiedy próbuje się jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, rodzą się pierwsze wątpliwości, często wręcz spory, mniej lub bardziej zaciekłe. Spory te równocześnie nie przeszkadzają w porozumiewaniu się między sobą psychologów.
Problematyka psychologiczna koncentruje się na trzech wielkich obszarach tematycznych: są to problemy aktywności człowieka, problemy jego wewnętrznej organizacji i problemy jego wzajemnych stosunków ze światem zewnętrznym (problemy jego przystosowania się).
Czym jest psychologia?
Głównym przedmiotem psychologii jest ludzkie zachowanie - jego opis i zrozumienie. Nie jest to zadanie łatwe i współcześni psychologowie na pewno nie mogą stwierdzić, że udało im się już odpowiedzieć na wszystkie ważne pytania w tej kwestii. Należy równocześnie pamiętać, że psychologia jest nauką młodą - jako samodzielna nauka istnieje niewiele ponad 100 lat.
Dlaczego ludzie badają naturę człowieka?
Spośród wszystkich tajemnic wszechświata najciekawszą zagadką pozostaje sam człowiek (książki, filmy, programy telewizyjne...).
Analizując przyczyny można wskazać na ich dwie grupy:
symbolicznie nazwane przyczyny natury teoretycznej: ciekawość, jaki jest człowiek, jego natura, jak się zachowa w określonej sytuacji itp.
Przyczyny natury praktycznej - dysponując wiedzą o człowieku można zapobiec pewnym zaburzeniom, przewidywać określone reakcje, powodować, aby życie ludzkie było szczęśliwsze itp.
Znaczna część badaczy zwraca uwagę na interesujący fakt - najsilniejsze zainteresowanie naturą ludzką wynika z ciekawości poznania siebie (studenci psychologii). Sokrates: Poznaj samego siebie.
Pozanaukowe źródła wiedzy o naturze ludzkiej - tzw. psychologia zdrowego rozsądku
Istnieją dwa pytania dotyczące wiedzy ludzkiej: Co wiemy? i Skąd to wiemy? Źródła psychologii to źródła naukowe i pozanaukowe.
przysłowia, mity, uogólnienia - przyjmują one nieco odmienną formę w różnych kulturach, ale ich treść jest w zasadzie podobna - potwierdza to ważny fakt, że natura ludzka stanowi cechę gatunku, a nie tylko określonej grupy kulturowej. Przysłowia czasami są sprzeczne, czasami nieprawdziwe, nie zawsze wyrażają pełną prawdę o ludzkiej naturze, jednak jest w nich sporo wnikliwej obserwacji, jest to tzw. mądrość narodu.
Literatura i sztuka - szczególnie biografie i autobiografie, filmy „oparte na faktach”........
Doświadczenia osobiste - niektórzy sądzą, że ich doświadczenie życiowe daje im kompletny obraz natury ludzkiej. Może tu wystąpić zjawisko projekcji - tendencja polegająca na przypisywaniu innym własnych cech
Źródła naukowe
Akumulacja niezliczonych jednostkowych doświadczeń, historii, obserwacji itp. prowadzi do nauki, czyli społecznie wypracowanego systemu twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, dotyczących ważnych dla człowieka dziedzin rzeczywistości (T.Tomaszewski).
Uwzględniając tę definicję w stosunku do psychologii należy wziąć pod uwagę 3 kryteria;
1. przedmiot (przedmioty) - mamy zatem psychologię uczenia się, psychologię emocji, spostrzegania, a także psychologię zachowania się, osobowości...Określenie przedmiotu psychologii ( a szczególnie wymagają tego przedstawiciele innych nauk) to jedna z jej zasadniczych trudności, ale też specyfiki. Jej przedmiot znajduje sie na przecięciu innych dyscyplin - filozofii, medycyny, pedagogiki, socjologii, antropologii, biologii.
2. metodę - psychologia eksperymentalna, psychofizjologia, psychologia retrospekcyjna...Spór dotyczy tego, czy faktami psychologicznymi są tylko fakty empiryczne czy np. wewnętrzne stany takie jak motywacja.
3. zastosowanie - psychologia kliniczna, pracy, reklamy......wiele problemów psychologii wywodzi się z praktyki, np. psychoanaliza powstała najpierw jako metoda leczenia, dopiero później jako teoria nerwic. Z drugiej strony psychologowie starają się ze swoich rozważań, badań wyciągać wnioski tzw. praktyczne. Dziś: psychologia to nauka, którą można wykorzystać do podnoszenia jakości życia człowieka.
P.Zimbardo pisze, że psychologia to naukowe badanie zachowania organizmów, jest to nauka, która pozwala ustalić, co „porusza” ludźmi i jak funkcjonuje ich psychika.
Cele psychologii jako nauki:
opisywanie
wyjaśnianie
przewidywanie
kontrolowanie (sterowanie) - jak wpływać na ludzkie zachowanie
podniesienie jakości ludzkiego życia