Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze
Rodzina jako grupa i instytucja społeczna.
Rodzina jest przedmiotem badań wielu nauk społecznych - psychologii, pedagogiki, socjologii.
Psychologię interesują mechanizmy wychowania w rodzinie. To jak realizowane są funkcje rodziny, jakie są style wychowania, postawy rodzicielskie, atmosfera życia rodzinnego, psychologiczne skutki układów rodzinnych.
Socjologia wychowania i pedagogika społeczna także interesuje się rodziną z uwagi na jej funkcje, szczególnie socjalizacyjną, ale przede wszystkim rodziną jako bardzo ważnym elementem środowiska społecznego.
Rodzina stanowi bowiem naturalne środowisko wychowawcze, gdzie oddziaływania na dziecko dokonują się w normalnych warunkach życiowych, w różnorodnych sytuacjach codziennych.
Rodzina jest ukształtowaną historycznie wspólnotą życia. Wspólnotą człowiekowi najbliższą, bo naturalną, pierwotną, niepowtarzalną, niemożliwą do pełnego i bezwarunkowego zastąpienia. Człowiek przychodzi na świat w tej wspólnocie, w niej wzrasta i dojrzewa, a następnie dąży ku nowej, tym razem własnej wspólnocie rodzinnej.
Rodzinę możemy rozpatrywać w kategoriach grupy bądź instytucji społecznej.
W socjologii wyróżnia się grupy pierwotne i grupy wtórne. Grupy pierwotne cechuje wzajemny ścisły i bezpośredni kontakt jej członków : nawiązują oni ze sobą bliskie stosunki emocjonalne, łączą ich trwałe i osobiste więzi oparte na współdziałaniu i solidarności. Stosunki między członkami grup wtórnych są natomiast najczęściej konwencjonalne i formalne, chłodne i bezosobowe.
Rodzina jest jedną z najważniejszych grup pierwotnych, ma poczucie swej odrębności, ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Jest małą grupą społeczną, w której występują bezpośrednie kontakty, twarzą w twarz, stosunki pomiędzy jej członkami są bliskie, nasycone emocjami.
Rodzina jest grupą opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o charakterze wspólnoty. Członkowie rodziny powiązani są ze sobą nie tylko węzłami pokrewieństwa, lecz również związkami prawno-ekonomicznymi. Młodzi członkowie tej grupy korzystają z opieki oraz świadczeń materialnych ze strony dorosłych. Zostają przez nich wprowadzeni w świat kultury. W rodzinie dzieci są wdrażane do odpowiednich form zachowania, ich postępowanie podlega ocenie i kontroli z punktu widzenia wzorców i norm uznawanych przez rodziców.
Rodzina jak każda grupa społeczna ma określoną strukturę, którą wg. Zbigniewa. Tyszki określa „liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów”.
Rodzinę można analizować również w jej aspekcie instytucjonalnym. Instytucja rodziny jest jedną z podstawowych instytucji. „ Instytucja może być określona jako ogólnie akceptowana droga osiągania istotnych, społecznych celów”. Jednym z najważniejszych celów rodziny jest prokreacja czy też socjalizacja potomstwa. Rodzina zaspokaja potrzeby społeczeństwa globalnego, innych grup społecznych oraz jednostek ludzkich. Z takim spojrzeniem na rodzinę wiążą się jej funkcje, które służą analizie rodziny w działaniu. Funkcje rodziny wiążą się ściśle z jej strukturą, są przez jej elementy uwarunkowane, jednocześnie same silnie na nią oddziałują.
W literaturze socjologicznej w bardzo różnorodny sposób ujmuje się funkcje rodziny. Znany amerykański socjolog Norman Goodman wyróżnia pięć uniwersalnych funkcji - uregulowanie życia seksualnego, wymiana członków społeczeństwa, socjalizacja, umiejscowienie społeczne, intymność i partnerstwo. Natomiast polski socjolog Zbigniew Tyszka wyodrębnia następujące funkcje - materialno-ekonomiczną, opiekuńczo-zabezpieczającą, prokreacyjną, seksualną, legalizacyjno-kontrolną, socjalizacyjną, klasową, kulturalną, rekreacyjno-towarzyską, emocjonalno-ekspresyjną.
Poszczególne funkcje rodziny są jedną z najistotniejszych podstaw określenia więzi w rodzinie, a także podstawą określenia więzi rodziny z otoczeniem społecznym.
Prawidłowo ukształtowana rodzina jest dla normalnego człowieka tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się on jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przyjmuje wyznawane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania. Rodzina wywiera zatem istotny wpływ na to jak człowiek w niej funkcjonuje oraz na to, jakie są jego zachowania wobec społeczeństwa.
Uważam, że współczesna rodzina została uwolniona od większości swoich dawnych funkcji. W pewnym stopniu pełni jeszcze swoją rolę prokreacyjną i socjalizacyjną, ale nikogo już nie dziwi, nie szokuje przyjście na świat i wychowanie dziecka w rodzinie niepełnej. Natomiast socjalizację jednostki powierza się wyspecjalizowanym instytucjom np. żłobkom, przedszkolom, szkołom. Rozbudowany i coraz bardziej rozbudowywany system świadczeń i ubezpieczeń społecznych oraz instytucje dobroczynne uwalniają rodziny od odpowiedzialności za swoich członków. Ludzie chorzy, starzy, niedołężni, w trudnej sytuacji życiowej liczą bardziej na opiekę społeczną niż na pomoc bliskich. Również kulturalne funkcje rodziny zostały zredukowane do minimum, a w niektórych środowiskach zupełnie zanikły. Domowe spotkania, wspólne czytanie, granie, tańce zostały wyparte przez kino, dyskoteki, telewizję a ostatnio komputer.
Można by się zatem zastanowić, co może dać człowiekowi współczesna rodzina?
Niektóre państwa zdając sobie sprawę z niewydolności rodzin proponują politykę prorodzinną, polegającą na rozszerzaniu lub tworzeniu nowych świadczeń socjalnych. Tworzą w ten sposób błędne koło. Przejmując na siebie znaczną część funkcji rodziny pozbawiają ją racji bytu. Taki sposób działania państwa najbardziej widoczny jest w Danii i Szwecji, gdzie instytucja rodziny przeżywa obecnie ogromny kryzys.
Moim zdaniem państwo nie powinno pomagać rodzinie poprzez przejmowanie jej funkcji lecz przez stworzenie warunków do samodzielnego, odpowiedzialnego i właściwego pełnienia funkcji przez samą rodzinę.
Uniwersalny charakter rodziny i jej społeczno-kulturalne uwarunkowania.
Rodzina w zależności od miejsca i czasu, w którym żyje przybierała i przybiera jeszcze nadal bardzo zróżnicowane formy. Zbigniew Tyszka klasyfikując formy życia rodzinnego wyróżnia : rodziny małe (dwupokoleniowe) z wyodrębnionym w jej ramach małżeństwem, rodziny duże (wielkie) zwane niekiedy familią oraz szerszą zbiorowość krewnych. Znany socjolog rodziny J. Sirjamaki stwierdza, że rodzina jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych wszędzie spotykanych zadań można zaliczyć : zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci.
We wszystkich istniejących społeczeństwach spotykamy się z rodziną. możemy zatem stwierdzić, że bez niej nie byłyby one w stanie prawidłowo funkcjonować. Poszczególne typy społeczeństw i ich kultury kształtują i modyfikują formy życia rodzinnego, dostosowując je do oczekiwań określonego społeczeństwa.
Rodzina jest nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury. To jaka ona jest zależy od szeregu społeczno-kulturalnych uwarunkowań. Rodzina jest przecież elementem szerszych struktur, szerszych zbiorowości społecznych, jest poddana ich kontroli i oddziaływaniu, wypełnia wobec nich wiele społecznych funkcji. Partycypuje w kulturze, kieruje się jej normami, wzorami i wartościami kreującymi życie i współżycie rodzinne, przekazuje wartości kulturowe następnym pokoleniom. Wytwarza system pokrewieństwa oparty nie tylko na biologicznych podstawach ale przede wszystkim na więzi pomiędzy jej członkami.
Wymienione powyżej czynniki społeczno-kulturowe są czynnikami tworzącymi właściwe życie rodzinne i jego formy.
Oddziałująca na rodzinę sfera kultury danego społeczeństwa jest wypadkową występujących w jej ramach subkultur. Do najbardziej uniwersalnych Z.Tyszka zalicza subkultury : zawodowe, męską i żeńską, regionalne, klasowe, religijne, grup rówieśniczych, miejską i wiejską. W świetle polskich badań szczególnie różnicujący wpływ na rodziny ,mają subkultury klasowo-warstwowe oraz miejskie i wiejskie.
Społeczno-kulturalne uwarunkowania są czynnikiem kreującym w społeczeństwie aktualny model rodziny.
W obecnym procesie przemian można zauważyć dwa nurty wpływów. Pierwszy, bardzo silny, lansowany przez Kościół i ugrupowania prawicowe - patriarchalny model rodziny. W skrajnej wersji negujący sens pracy zawodowej kobiety, zakazujący rozwodów, ograniczający dostęp do środków antykoncepcyjnych, gloryfikujący wielodzietność, odcinający od dziecka wpływy ideowe niezgodne z poglądami rodziców przy jednoczesnym rodzinocentrycznym ukierunkowaniu życia społecznego i polityki państwa. Drugi model życia rodzinnego oparty jest na wzorcach płynących ze świata, których podstawą jest przewartościowanie poglądów na temat kobiet, dzieci i małżeństwa. W kobiecie dostrzeżono człowieka równoprawnego mężczyźnie. Zauważono, że i dziecko ma swoje prawa. Natomiast małżeństwo może być źródłem szczęścia i spełnienia marzeń. Na podstawie tych przesłanek jawi się obraz małżeństwa partnerskiego, kontrolującego płodność, liberalnie wychowującego dzieci, w razie trudności zezwalającego na rozwód.
Jaki będzie dominował model współczesnej rodziny? Jakie to przyniesie skutki dla społeczeństwa? Czy instytucja rodziny może istnieć w sytuacji, gdy najważniejsze staje się dobro poszczególnych jej członków, a nie całej wspólnoty?
Bibliografia
Goodman N.: Wstęp do socjologii. Poznań 1997
Kowalski S.: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1979
Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970
Tyszka Z.: Socjologia rodziny. Warszawa 1979
Z. Tyszka, Socjologia rodziny. Warszawa 1979, s. 57
Z.Tyszka,op.cit., s. 60
j.w., s. 58
N. Goodman, Wstęp do socjologii. Poznań 1997, s. 189
Z.Tyszka, op.cit., s.61
Z.Tyszka, op.cit., s. 56