Rodzina jako środowisko wychowawcze.

Przygotowały:

Marta Prus

Natalia Szczepaniak

Pedagogika, II rok, resocjalizacja

Inowrocław

Rodzina jest podstawową grupą społeczną, w której kształtuje się umiejętność współżycia zespołowego dziecka w życiu społecznym, zaś środowisko rodzinne jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery emocjonalnej osobowości, postaw moralnych dzieci i ich ideowego, socjalistycznego wychowania.

Z terminem „rodzina” spotykamy się zarówno w języku potocznym, w praktyce życia społecznego człowieka jak również w różnorodnych dziedzinach nauki. W literaturze także spotykamy wiele określeń i definicji rodziny.

Encyklopedia pedagogiczna pojęcie rodziny formułuje następująco „… rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży, oddziałuje na nie socjalizująco, stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii w każdy przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu.” W tej samej encyklopedii rodzina jest również określana, jako „…instytucja ogólnoludzka spotykana we wszystkich epokach i kulturach. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, stanowi jego najmniejszą a zarazem podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną a zarazem pełni funkcję instytucji społecznej.”

Inne źródło mówi, że rodzina to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców i dzieci więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie.

Do głównych funkcji rodziny zalicza się:

Funkcję prokreacyjną,

• Przygotowanie dzieci do wejścia w życie społeczne, ich pielęgnowanie i wychowanie oraz zapewnienie im odpowiedniego startu życiowego,

• Prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspakajającego potrzeby członków rodziny,

• Sprawowanie pieczy nad życiem członków rodziny, ich zachowaniem, kultura, zdrowiem, trudnościami rodzinnymi.

„Wychowanie to wiedza i sztuka

należąca do najsubtelniejszych.

U zwierząt wystarczy instynkt.

ludzie muszą myśleć i zastanawiać się.”

Ks. Gaston Courtois

Kiedy mówimy o wychowaniu mamy na myśli pośrednie lub bezpośrednie oddziaływanie osoby lub osób na inną osobę czy osoby, które socjalizuje (przysposabia przedmiot oddziaływań do pełnienia ról społecznych). Wychowanie to również przysposobienie do pełnienia tzw. ról wspólnych, tj. takich, które pełnią członkowie danego społeczeństwa. Wychowanie to także integrowanie wpajanych dyspozycji realizowane w sferze pojmowania i w sferze życiowej praktyki. O wychowaniu mówimy, więc wtedy, gdy wskutek obcowania z dorosłymi dziecko zdobywa wiadomości (o mieście, w którym mieszka, uczy się czytać i pisać, uczy się jazdy na rowerze, uczy się rysować itp.), nabiera szacunku do rodziców, zaczyna respektować określone normy moralne. Zatem sam proces wychowania zachodzi wówczas, gdy pod wpływem określonych nacisków społecznych kształtują się instrumentalne cechy czynności dziecka oraz jego ustosunkowanie do otoczenia i samego siebie.

W. Okoń w swym słowniku pojęcie „wychowania” określa, jako świadomie organizowaną działalność społeczną opartą na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wiąże się przede wszystkim ze zrozumieniem przez jednostkę określonych norm społeczno – moralnych.

Opieka i wychowanie w rodzinie

Niewątpliwie rodzina, jako układ międzyludzki jest niezastąpionym środowiskiem opiekuńczym. Umożliwia, bowiem działalność, której zasadniczym celem jest zaspokajanie potrzeb. Rodzina jest środowiskiem, w którym opieka podejmowana w chwili narodzin dziecka jest działalnością wieloletnią, traktowaną nie tylko, jako naturalna powinność, niewymagająca nakazów i uzasadnień, ale też, jako działalność nadająca sens życiu i będąca źródłem radości i szczęścia. Poprzez opiekę zaspokajane są istotne dla życia i rozwoju człowieka potrzeby. W opiece rodzinnej jej szczególny walor polega nie tylko na zaspokajaniu potrzeb związanych z materialną i biologiczną sferą życia, ale także na zaspokajaniu w znacznym stopniu i zakresie potrzeb psychicznych np. akceptacji takim, jakim się jest, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, uznania dla wszystkich poczynań, pomocy i oparcia w chorobie, szczególnych trudnościach.

Rodzina, szczególnie dla małych dzieci jest miejscem intensywnego oddziaływania wychowawczego. Rodzice są pierwszymi nauczycielami. Do jednego z ważniejszych zadań wychowawczych rodziny należy zapoznanie ze społecznie akceptowanymi zasadami postępowania, kształtowanie pojęć etycznych, postaw opiekuńczych, uczenie tolerancji, rozumienia zachowań drugiego człowieka, jego indywidualności i inności oraz oceny i interpretacji tych zachowań zgodnie z przyjętymi zasadami współżycia społecznego. Drugim ważnym zadaniem jest zapewnienie pełnego rozwoju intelektualnego poprzez stwarzanie odpowiednich warunków rozwijania zainteresowań i aspiracji oraz motywacji ustawicznego uczenia się. Do zadań rodziny należy też wprowadzanie w świat kultury, sztuki, tradycji, wyrabianie właściwego stosunku do pracy, do zadań rodzicielskich i małżeńskich, rozwijanie potrzeby kontaktów międzyludzkich i wreszcie przygotowanie do samodzielnego życia i pokonywania trudności życiowych.

Styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny jest jakby odbiciem sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny.
Wyróżniamy trzy style wychowania, należą do nich:

·styl autokratyczny (autorytatywny)
·styl demokratyczny
·styl liberalny

Styl autokratyczny - ma on charakter konserwatywny i jest oparty na tym rodzaju autorytetu, który został nazwany autorytetem przemocy lub pedantyzmu. Zakłada wyraźny dystans między rodzicami a dzieckiem. Rodzice kontaktują się z nim w sposób formalny, nie wnikając w jego potrzeby psychospołeczne, zainteresowania, motywy i uzdolnienia itp. Starają się kierować \" odgórnie\", nagminnie wydając polecenia i zakazy. Uznają tylko racje własne, nie tolerują sprzeciwu. Manipulują dzieckiem, nie dopuszczając go do współdecydowania w sprawach rodzinnych. W razie nieposłuszeństwa stosują surowe kary. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszystkim poleceniom i nakazom rodziców, a zwłaszcza ojca.
W przypadku nadmiernej postawy autokratycznej dziecko żyje w ciągłym napięciu; odznacza się przesadną uległością lub przeciwnie, buntowniczą postawą wobec innych. Obowiązujące normy i zakazy przyswaja, jako coś narzuconego z, zewnątrz, dlatego też kieruje się w swoim postępowaniu własnym, egoistycznie pojmowanym interesem. Dziecko skłonne jest do łamania niewygodnych dla siebie przepisów, zwłaszcza, gdy brak jest kontroli rodziców.
Istnieją różne odmiany autokratycznego stylu wychowania: od surowego nadzoru, ostrych środków represji i stawiania wymagań przekraczających nieraz możliwości dziecka, do racjonalnego ograniczania jego swobody, stawiania przed dzieckiem zadań i wymagań dostosowanych do jego cech indywidualnych i rozwojowych.

Styl liberalny - przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. W rodzinie polega na całkowitym niemal pozostawieniu dziecka samemu sobie, a więc nie wtrącaniu się w jego sprawy, tolerowanie aspołecznych zachowań, brak kontroli i opieki ze strony rodziców. Istotną cechą liberalnego stylu wychowania jest zarówno pobłażliwy stosunek do dziecka, jak i przesadna uległość, wyrażająca się m.in. w spełnianiu wszelkich jego zachcianek i życzeń. Styl liberalny przypomina pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wyłącznie od przypadku do przypadku. Często to dziecko kieruje rodzicami, korzysta z nadmiernej swobody i przywilejów, co w konsekwencji sprawia, iż są to \" jednostki wprawdzie o dużym poczuciu własnej wartości( niestety często zbyt dużym), ale niejednokrotnie egoistyczne, niezdyscyplinowane wewnętrznie, niezdolne do trwałego wysiłku, mało zahartowane.

Styl demokratyczny - jest uważany za najkorzystniejszy styl wychowania dla rozwoju osobowości dziecka. Dziecko bierze udział w życiu rodziny, omawia, dyskutuje i planuje sprawy codziennego współżycia rodzinnego. Zna zakres swoich obowiązków, na które sam się zgodził. Rodzice preferujący ten styl wychowania nie stosują na ogół kar, a raczej wyjaśniają dziecku jak i dlaczego powinno postąpić inaczej, posługują się metodami perswazji i argumentacji. W takiej rodzinie rodzice odwołują się w pierwszym rzędzie do uczuć i ambicji dziecka. Stosują zachęty. Dążą do związania dziecka ze sobą uczuciem sympatii. Więź emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przeważają zdecydowanie uczucia pozytywne, wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość.

Scharakteryzowane główne style wychowania w rodzinie przeważnie nie występują w rzeczywistości w postaci czystej, jeden z nich jednak zwykle dominuje, wpływając na swoistą atmosferę życia rodzinnego. Ponadto trzeba pamiętać o tym, że jakkolwiek styl wychowania w rodzinie jest ważnym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka, nie jest to czynnik jedyny. Dopiero w powiązaniu z postawami rodziców wobec dzieci, z emocjonalną więzią łączącą członków rodziny i z ogólną atmosferą w niej panującą, czynnik ten nabiera właściwego znaczenia.
Funkcjonowanie rodzin niepełnych

Rozpad rodziny jest w każdym przypadku bardzo trudną sytuacją dla dziecka. Podstawową przyczyną rozpadu rodziny pełnej biologicznie jest zgon jednego z małżonków, głównie męża. Rozpad rodziny z tego powodu oznacza, że osierocone zostają często małoletnie dzieci. Śmierć rodzica jest przeżyciem bardzo bolesnym, czego konsekwencją są liczne trudności wychowawcze i obniżone wyniki w nauce. Znaczącym problemem jest też częste pogorszenie się sytuacji ekonomicznej rodziny i trudności w utrzymaniu dotychczasowego poziomu życia. Szczególnie jednak trudnym przeżyciem dla dziecka jest rozwód rodziców. Psycholodzy twierdzą, że najbardziej groźne dla psychiki i rozwoju, zwłaszcza 6-12-letnich chłopców, są konflikty poprzedzające rozstanie rodziców. Tylko nieliczne dzieci potrafią wytworzyć silne psychiczne mechanizmy obronne, większość przeżywa załamanie wynikające przede wszystkim z braku poczucia bezpieczeństwa i niejasności sytuacji.

Wprawdzie rodzice coraz częściej dbają, by ich rozwód był dla dziecka jak najmniej stresującym przeżyciem, to jednak często jest to okres walki po dziecko i jego uczucia. Około 90% dzieci zostaje pod opieką matki, a co trzeciemu byłemu mężowi żona odmawia prawa do kontaktów z dzieckiem. Jednocześnie statystyki wskazują, że co siódmy ojciec uchyla się od płacenia alimentów na rzecz dziecka.

Uważam, że współczesna rodzina została uwolniona od większości swoich dawnych funkcji. W pewnym stopniu pełni jeszcze swoją rolę prokreacyjną i socjalizacyjną, ale nikogo już nie dziwi, nie szokuje przyjście na świat i wychowanie dziecka w rodzinie niepełnej. Natomiast socjalizację jednostki powierza się wyspecjalizowanym instytucjom np. żłobkom, przedszkolom, szkołom. Rozbudowany i coraz bardziej rozbudowywany system świadczeń i ubezpieczeń społecznych oraz instytucje dobroczynne uwalniają rodziny od odpowiedzialności za swoich członków. Ludzie chorzy, starzy, niedołężni, w trudnej sytuacji życiowej liczą bardziej na opiekę społeczną niż na pomoc bliskich. Również kulturalne funkcje rodziny zostały zredukowane do minimum, a w niektórych środowiskach zupełnie zanikły. Domowe spotkania, wspólne czytanie, granie, tańce zostały wyparte przez kino, dyskoteki, telewizję a ostatnio komputer.

Można by się, zatem zastanowić, co może dać człowiekowi współczesna rodzina?

Niektóre państwa zdając sobie sprawę z niewydolności rodzin proponują politykę prorodzinną, polegającą na rozszerzaniu lub tworzeniu nowych świadczeń socjalnych. Tworzą w ten sposób błędne koło. Przejmując na siebie znaczną część funkcji rodziny pozbawiają ją racji bytu. Taki sposób działania państwa najbardziej widoczny jest w Danii i Szwecji, gdzie instytucja rodziny przeżywa obecnie ogromny kryzys.

Moim zdaniem państwo nie powinno pomagać rodzinie poprzez przejmowanie jej funkcji, lecz przez stworzenie warunków do samodzielnego, odpowiedzialnego i właściwego pełnienia funkcji przez samą rodzinę.

• Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza, Warszawa 1980, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 7.

• S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Podstawowe pojęcia rodziny. Warszawa 1970r, s. 7

• M. Jarosz, Problemy dezorganizacji rodziny. Warszawa 1979r