STAROŻYTNOŚĆ XXVIII w. p. Chr. ? V w.
I. Najstarsze Cywilizacje
Do najstarszych należały cywilizacje Dalekiego i Bliskiego wschodu, czyli Indii,Chin i innych krajów Azji oraz starożytnego Egiptu w północnej Afryce. Bardzo stare były amerykańskie cywilizacje przedkolumbijskie odkryte w końcu XV wiek.
Egipt
Najstarsze pismo hieroglificzne powstało ok. 3000 roku przed Chrystusem.W trzecim tysiącleciu przed Chrystusem uczono chłopców w specjalnych szkołach pisarskich sztuki posługiwania się różnego rodzaju pismem. Cenione było wykształcenie pozwalające na polepszenie warunków życia uzależnionych od umiejętności wykorzystania wylewów Nilu.
Najbardziej wykształceni byli kapłani, organizowali oni szkoły kapłańskie w których nauczano teologii, astronomii, architektury i matematyki. Uczonych chłopców poddawano surowej dyscyplinie. Sztuki wojennej uczono w szkołach wojskowych.
Wielki rozwój nauki nastąpił w epoce hellenistycznej w IV w. przed Chrystusem pod panowaniem Ptolomeusza ośrodkiem kultury stało się tzw. Muzeum w stolicy Aleksandrii.
Bliski Wschód
Pismo i różne gałęzie nauk rozwinęły się również bardzo wcześnie. Pismo obramkowe pojawiło się już w IV tysiącleciu przed Chrystusem. Sumerowie przekształcili je w pismo klinowe. W III tysiącleciu spisywano już u Sum. Różne zarządzenia administracyjne, powstają dzieła literackie i naukowe. Wylewy Tygrysu i Eufratu wymuszały rozwój nauk technicznych. Rozbudowa administracji wymagała dobrego pisania i czytania nauczano także matematyki i geometrii geografii i biologii.
W II wieku Sumerowie zostali podbici przez Babilończyków którzy wchłonęli ich kulturę. Król Hammurabi wydał zbiór przepisów prawnych tzw. Kodeks Hammurabiego. W Końcu XVII w. przed Chry. Nabuchodonozor II podbił Palestynę i uprowadził część ludności żydowskiej do Babilonii.
Babilończycy podnieśli jeszcze poziom nauk technicznych w celu lepszego wykorzystania wylewów Tygrysu i Eufratu. Był dobrze rozwinięty system szkolny od szkolnictwa elementarnego do wyższego, szkoły prowadzili kapłani, zdarzało się że przyjmowano do nich dziewczęta. Nauczano czytania i pisania, matematyki i astronomii oraz geografii, historii prawa i medycyny. Szkoły kształciły m.in. kapłanów pisarzy i lekarzy. Kulturę tą przejęli Grecy z za ich pośrednictwem Rzym i cała Europa.
Francja
Osiągnięciem Francji było wynalezienie w II tysiącleciu przed Chry. Spółgłoskowego pisma alfabetycznego. Alfabet Fenicki został przejęty przez Greków którzy uzupełnili go o samogłoski, a grecki rozwiną się w alfabet łaciński. Istniała bogata sztuka i literatura. Czego dowodem była królewska biblioteka w mieście Gubla.
Izrael
W wychowaniu żydowskim duże znaczenie miała rodzina. W czasach panowania Dawida i Salomona zorganizowano szkoły elitarne. Nauczano w nich czytania i pisania, historii, prawa żydowskiego muzyki i poezji sakralnej. Bardziej rozbudowany system nauczania powstał dopiero po ich powrocie z niewoli babilońskiej. Szkoły stały na poziomie średnim i wyższym przeznaczone były dla elity. Do szkół wprowadzono sport zjawisko to ostro zwalczali kapłani żydowscy. W 75 r. Przed Chry. W Jerozolimie i większych miastach Palestyny wprowadzono obowiązek szkolny na dzieci od 7 roku życia. W 64 r. Obowiązek ten rozszerzono na cały kraj. W I i II w. publiczne szkoły żydowskie zanikły zaś w tajnych szkołach położono nacisk na wychowanie patriotyczne.

II. Starożytna Grecja
1. Wspólne cechy wychowania greckiego
Ich kultura nawiązywała do kultury Bliskiego Wschodu. Wzorów wychowania dostarczali bohaterowie Iliady i Odyseji Homera. Ideał doskonałego Greka to: człowiek rozwinięty fizycznie, wysportowany, piękny, odważny i waleczny określany terminem areta ( dzielność, cnota). Inna podobną cechą to ideał człowieka odznaczającego się doskonałością fizyczną i duchową. Z religią ściśle było związane wychowanie muzyczne, poezja, śpiew i taniec religijny oraz znajomość pisania literatura, teatr i rozeznanie w sprawach publicznych.
2. Sparta. Wychowanie wojskowe
Wychowanie wynikało z arystokratycznego i militarnego ustroju. Dzieci spartańskie stanowiły własność państwa, o ich życiu decydowali urzędnicy państwowi, którzy starali się utrzymać przy życiu tylko jednostki dobrze zbudowane i zdrowe.
Właściwe wychowanie państwowe rozpoczynało się od 8 roku życia. Dzieci zabierano rodzicom wcielano je do grup młodzieżowych i umieszczano w zakładach zorganizowanych na wzór koszar wojskowych, w których przebywały one do 18 roku życia. Następnie po dwuletnim przeszkoleniu wojskowym spartanin spędzał 10 lat w wojsku. Dopiero po odbyciu służby wojskowej ok. 30 roku życia otrzymywał pełne prawa obywatelskie i miał obowiązek ożenić się z dziewczyną wybraną na zasadzie losowania. Starzy kawalerowie pozostawali w Sparcie w pogardzie.
Podobne cele stawiano kobietom Spartańskim, powinna ona być rodzicielkami ich ciało powinno być zahartowane powinny być nastawiona na zachowanie rasy mają być wysportowane fizycznie.
3. Ateny. Wychowanie obywatelskie

W Atenach liczył się człowiek i jego talent. Chłopcy i dziewczęta rozpoczynali naukę w siódmym roku życia. Uczęszczali do szkól prywatnych, doprowadzani przez niewolników zwanych pedagogami. Uczyli się w nich czytania i pisania, rachunków i muzyki. Proces nauczania przebiegał w kilku etapach: nauki alfabetu, składania sylab, wyrazów i w końcu nauki czytania.
Dziewczęta uczyły się również robót domowych pod okiem swoich matek. Około 9 roku życia chłopcy przystępowali do lektury ustaw Salomona i poetów, ucząc się dziejów swego narodu i religii.
Ćwiczenia gimnastyczne uprawiali od 13 roku życia, dopełnieniem wykształcenia ateńskiego była efebia mająca charakter służby wojskowej obowiązkowa od 338 r. Przed Chrystusem, od tego czasu efebem musiał być każdy Ateńczyk przez dwa lata(od 18 do 20 roku życia).
4. Sofiści
Są to wędrowni przybywający przeważnie z Azji Mniejszej, nauczyciele-filozofowie, czyli znający się na mądrości, nauczyciele mądrości. Byli poszukiwaczami prawdy i pedagogami. Wielkie znaczenie przypisywali potędze słowa, retoryce, będącej podstawowym czynnikiem kształcenia a nawet wychowania. Przedstawicielem był Protagoras z Abdery a także teoretyk wymowy Gorgiasz twórca sofistycznej retoryki ateńskiej.
Protagoras twierdził, że ?człowiek jest miernikiem wszelkich rzeczy?. Sądził że prawdą dla człowieka jest to co się według niego sprawdza w praktyce. Sofiści przygotowywali młodzież do życia publicznego nauczając biegłości w uzasadnianiu własnego stanowiska nawet fałszywego. Kładli nacisk na opanowanie arytmetyki, astronomii geometrii i muzyki.
5. Sokrates
Był krytykiem i współzawodnikiem sofistów. Był wielkim filozofem, prekursorem późniejszych stoików i cyników, zajmującym się człowiekiem
Mimo że nawiązywał do sofistów, to jednak nauczał bezinteresownie i sprzeciwiał się ich tezie, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Stosował metodę poszukiwania prawdy. Sokratesa można uznać za twórcę etyki, a arete za jego kluczowe słowo. Utożsamiał cnotę z wiedzą. Podłożem więc wychowania moralnego jest wiedza, czyli wychowanie intelektualne. W rozumowaniu najczęściej stosował metodę indukcyjną czyli przechodzenia od szczegółów do pojęć ogólnych, oraz metodę ironii, czyli sprowadzania poglądu partnera w dyskusji do absurdu.
6. Platon
Uczeń Sokratesa. Był przeciwnikiem sofistów i nadużywanej przez nich retoryki. Nauczał w Akademii przez 50 lat. Był twórcą dialektyki, rozwiną teorię czterech cnót podstawowych czyli kardynalnych: roztropności, męstwa, umiarkowania i sprawiedliwości. Był on twórcą teorii wychowania państwowego. Organizacja idealnego państwa składa się z trzech stanów: rządzących filozofów, strażników i żywicieli.
Po raz pierwszy jasno sformułował teorię wychowania przedszkolnego. Okres wspólnego wychowania chłopców i dziewcząt miał trwać od szóstego roku życia. Potem młodzież miała być wychowywana oddzielnie choć według podobnego programu. Cały system wychowawczy miał służyć państwu.
Naukę szkolną miały podejmować od 10 roku życia, miał ona trwać bardzo długo. Platon szczególnie zwracał uwagę na nauczanie matematyki, a także geometrii i astronomii, a także dużo miejsca poświęcił wychowaniu fizycznemu, pojętemu na sposób wojskowy.
Po ukończeniu wykształcenia średniego w okresie efebii, czyli trzyletnich ćwiczeniach wojskowych, należało dokonać selekcji uczniów. Mniej zdolni mieli przejść do stanu strażników, zdolniejsi mieli się kształcić dalej. Najzdolniejsi powinni kontynuować studia do 35 roku życia, a następnie po 15- letniej praktyce na różnych stanowiskach administ. I wojsku mieli wchodzić do grupy rządzącej filozofów.
7. Isokrates
Nauczyciel wymowy, choć sam mów nie wygłaszał tylko je pisał. Reprezentował pogląd, że wychowywać należy przez literaturę , przez słowo ? logos. Jego ideał wychowawczy spełniający trzy podstawowe funkcje: pouczenie (docer), poruszenie (movere) i zachwycenie(delectare). Swoich uczniów chciał widzieć jako urzędników i polityków, zdolnych do sprawowania dobrych rządów w państwie. Również założył szkołę wyższą, pod wpływem Akademii platońskiej stopniowo rozszerzył jej program. Obok wymowy nauczał matematyki, historii oraz filozofii.
8. Arystoteles
Był on uczniem Platona początkowo opowiadał się za filozofią swojego mistrza, puźniej odchodził od idealistycznej filozofii Platona. Założył szkołę w 335 r. Przed Chrystusem pod nazwą Liceum .Wyróżnił trzy aspekty wychowania: duszy roślinnej miało odpowiadać rozwijanie siły fizycznej, zwierzęcej ? wychowanie moralne, myślącej ? intelektualne. Zgodnie z tym dzielił wychowanie człowieka na trzy okresy: okres rozwijania siły fizycznej, wychowania moralnego oraz kształcenia umysłu.
Uważał że utrzymaniem szkół powinno się zajmować państwo, doceniał on wychowanie rodzinne, i nie uznawał kształcenia kobiet w szkołach. Jego zdaniem dziecko powinno być oddane do szkoły w 7 roku życia, po siedmioletnim kształceniu elementarnym miał nastąpić drugi okres siedmioletni poświęcony wych. Fizycznemu. Po tym okresie nauka w zakresie matematyki , astronomii, literatury, poezji, retoryki, etyki i polityki.
Według Arystotelesa nauka miała przygotować człowieka do różnych jego obowiązków życiowych i działalności publicznej.
III. Hellenizm


1. Charakterystyka i ramy czasowe

W drugiej połowie IV w. przed Chrystusem nastąpiły zmiany w kulturze greckiej. Państwo to straciło niepodległość w rezultacie starcia z Macedonią w 338 r. Pod Cheroneją. Syn Filipa II Aleksander III Wielki szerzył język i kulturę grecką dając podstawy tzw. Kulturze hellenistycznej.
Kultura hellenistyczna powstała z połączenia elementów greckich z elementami kultury podbitych narodów wschodnich. Charakteryzowała się przejściem od kultury państwa-miasta do kultury państwa światowego, do którego stworzenia dążył Aleksander. Dominującymi jej cechami był kosmopolityzm, uniwersalizm oraz indywidualizm. Powstają nowe kierunki filozoficzne, jak filozofia stoicka, epikurejska i sceptyczna. Rozwijają się także platonizm i arystotelizm.
2. Wielkie ośrodki kultury i nauki hellenistycznej. Nowy model wychowania i szkolnictwa.
Do największych ośrodków tej kultury należały Ateny, Aleksandria i Antiochia (Syria). W okresie późniejszym także Pergamon i Rados. Początkowo największym ośrodkiem były Ateny z Akademią Platońską, Liceum oraz szkołami stoików, epikurejczyków i sofistów. Później takim ośrodkiem stała się Aleksandria. W wymienionych miastach powstały budowle, mieszczące w sobie biblioteki oraz mieszkania dla uczonych. W Aleksandrii powstał instytut naukowo-badawczy pod nazwą Muzeum( była biblioteka i ogród botaniczny) pełniło ono także funkcje szkoły wyższej.
Występowało tu wykształcenie filozoficzno ? literackie. Poszerzeniu uległy programy szkolne. Zakończył się proces podziału nauczania na elementarne i średnie oraz wyższe. W epoce tej dokonano celem nauczania wyboru po 10 wielkich osobistości z różnych dziedzin wiedzy(retoryki, historii, malarstwa, rzeźby itp.) siedem mędrców greckich siedem cudów świata oraz siedem sztuk wyzwolonych. Nauka odbywała się w gimnazjonie , nad wychowaniem i nauczaniem młodzieży czuwali gimnazjarchowie.
IV. Rzym
1. Ogólna charakterystyka
Rozwój kultury umysłowej Rzymu był spóźniony w stosunku do Grecji o ok. 200 lat. Można powiedzieć że o ile w Grecji rozwijała się sztuka, to w Rzymie ? polityka. Podczas gdy w Grecji uprawiano filozofię to w Rzymie liczyło się praktyczne działanie. Rzym to przede wszystkim rosnąca potęga militarna i dyscyplina ale i humanizm. Pierwotne społeczeństwo rzymskie to rolnicy i żołnierze.
2. Wychowanie rodzinne i wpływy greckie
Wyróżnia się trzy okresy: królewski, republikański i cesarski. W okresie królewskim było wychowanie rodzinne w którym tradycja i zwyczaje odgrywały dużą rolę. Ideał ten został wzbogacony w okresie republikańskim i cesarskim. Można stwierdzić że w odróżnieniu od Grecji wychowanie rzymskie miało charakter wieśniaczy- chłopski. W wychowaniu tym liczyła się rodzina skupiona wokół ogniska domowego. Szczególną rolę odgrywał ojciec rodziny a matka cieszyła się dużym poszanowaniem, w Rzymie nie niewolnica wychowuje dziecko lecz matka.
Obok kultury rodzinny, panował także przejęty od Greków kult miasta oraz kult państwa. W wychowaniu rzymskim ważne były takie cnoty jak: ofiarność, męstwo i pobożność oraz całkowite oddanie się państwu.
Wpływy Greckie ? w wyniku opanowania Grecji przez Rzym były widoczne wpływy greckie na wychowanie. Bogaci rzymianie angażowali niewolników greckich jako wychowawców i nauczycieli swoich dzieci. Nie wszyscy się z tym zgadzali, Karton Starszy oddalił z domu nauczyciela Greka, Chilona i sam zajął się wychowaniem syna. Napisał on Rady dla syna, rodzaj encyklopedii z zakresu rolnictwa medycyny, retoryki czyli tego wszystkiego w czym jego syn powinien się orientować. Wydał też dzieło pt. Początki czyli historię Rzymu a także rozprawę o rolnictwie i o sztuce wojennej.
3. Organizacja szkół
Szkoła łacińska- do szkół tych uczęszczali chłopcy i dziewczęta uczący się pisania oraz podstawowych działań arytmetycznych. Od V w. przed Chrystusem lekturą było Prawo XII tablic czyli kodeks prawa rzymskiego. Pod koniec okresu republikańskiego kultura rzymska uległa silnym wpływom greckim. Szkoły elementarne z j. Greckim stały się powszechnym zjawiskiem.
Szkoła średnia- średnie nauczanie w Rzymie przybrało ostateczną formę dopiero za czasów pierwszego cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta. Obok nauczania poetów zaczęto także od II w. przed Chrystusem wprowadzać naukę o języku łacińskim. Szkoła średnia stała się szkołą gramatyki.
Nauczanie wyższe ? W zakres nauczania wyższego wchodziła retoryka. Pierwszą łacińską szkołę retoryczną założył w 93 roku przed Chrystusem Plocjusz Gallus. Trwała ona jednak krótko.
W dalszym ciągu nauczano tradycyjnej retoryki greckiej. Istniały nawet prywatne szkoły dla niewolników wchodzących w skład służby arystokratów. Wykształcony Rzymian władał dwoma językami łacińskim i greckim..
Aż do czasu cesarza Hadriana nauczanie miało charakter prywatny, dopiero w 133 r cesarz Hadrian założył pierwszy państwowy wyższy zakład nauczania Ateneum oraz stworzył rzymskie szkolnictwo publiczne, opłacane przez państwo.
4. Rzymska myśl pedagogiczna okresu republiki i cesarstwa
Rzymska myśl pedagogiczna pojawiła się w I wieku przed Chrystusem wraz z Werronem i Cyceronem. M.T. Werron przedstawił siedem sztuk wyzwolonych i dodał do nich dwie dalsze: medycynę i architekturę. Natomiast Marek Tuliusz Cycero odegrał dużą rolę jako teoretyk wymowy, mistrz sztuki retorycznej niezrównany stylista, polityk i filozof. Uważał że podstawą kształcenia powinno być siedem sztuk wyzwolonych poszerzonych o prawo, wojskowość, ekonomię, geografię i filozofię z psychologią.
a) Seneka Młodszy zalecał on wychowanie fizyczne intelektualne, a przede wszystkim moralne. Poprzez wychowanie, jak uważał, winno się dążyć do osiągnięcia spokoju wewnętrznego, które jest rękojeścią szczęścia człowieka. Był przeciwnikiem formalizmu i rutyny w szkole, krytykował szkoły retoryczne. Uczeń według niego powinien się stać wychowawcą samego siebie (samowychowanie). Sprzeciwiał się encyklopedyzmowi, był zwolennikiem kształcenia specjalistycznego. Nazwano go ?pedagogiem rodzaju ludzkiego?, bronił on moralności naturalnej.
b) Marek Fabiusz Kwintylian ? pedagog pochodził z Hiszpanii, autor 12 ksiąg dzieła o kształceniu mówcy, przedstawił w nim pełny system szkolny Cesarstwa Rzymskiego. Był przeciwnikiem kształcenia domowego na poziomie szkoły średniej, opowiadał się za nauczaniem i wychowaniem w szkole publicznej, był przeciwnikiem kar fizycznych.
c) Plutarch z Cheronei- Grek, filozof eklektyczny i dyplomata. Jest zaliczany do największych i bardzo poczytnych pisarzy greckich. Szczególną poczytnością cieszy się jego dzieło ?Żywoty sławnych mężów?, obejmujących 50 życiorysów sławnych postaci z dziejów Grecji i Rzymu. Był przeciwnikiem wychowania państwowego na poziomie elementarnym i średnim. Odpowiedzialność w tych okresach spoczywa na rodzicach. Natomiast państwo powinno zapewnić chłopcom studia wyższe w zakresie filozofii, poezji i moralności. Po powrocie do Cheronei założył rodzaj akademii w której studiowano filozofię platońską.
V. Wychowanie i szkolnictwo pierwszych wieków chrześcijaństwa
1. Trudne początki i umacnianie się chrześcijaństwa
Wielkie przemiany społeczne i kulturowe zapoczątkowało chrześcijaństwo, które wykształciło się w świecie grecko ? rzymskim. Jego kolebką była Palestyna. Do ideału demokracji i prawa starożytnej Grecji i Rzymu chrześcijaństwo dodało fundamentalną dla rozwoju kultury europejskiej zasadę wolności jednostki.
Pierwsza gmina chrześcijańska powstała w Jerozolimie, miała charakter judeochrześcijański, członkowie przestrzegali prawa żydowskiego.
Rzym stał się stolicą chrześcijaństwa od początku IV w. Kościół wszedł w sojusz z Cesarstwem Rzymskim, które jednak już od III w. wchodziło w fazę coraz głębszego kryzysu.
2. Chrześcijański ideał wychowawczy
Chrześcijaństwo wprowadziło do wychowania nowe nieznane dotychczas wartości. Wniesiono nową wizję świata i jego historii. Chrzest oznacza udział ochrzczonego w bóstwie Chrystusa. Podstawą teorii i praktyki wychowania stała się Biblia, a zawłaszcza Nowy Testament. Szczególnego znaczenia nabierają listy św. Pawła. Centralnym punktem odniesienia we wszystkich chrześcijańskich koncepcjach wychowania jest Jezus Chrystus. Chodziło tu o każdego człowieka bez różnicy stanu, zawodu, narodowości, płci. Wobec Boga wszyscy są równi. Wychowanie polega na prowadzeniu człowieka do Boga.
3. Rola Ojców i pierwszych Doktorów Kościoła
Początków zbliżania chrześcijaństwa do kultury hellenistycznej należy szukać w wypowiedziach najstarszych Ojców i Dyrektorów Kościoła. Do przyspieszenia tego procesu przyczynił się św. Augustyn.
Ważne było pytanie czy wychowanie i nauczanie grecko ? rzymskie może być użyteczne dla chrześcijan. Możliwość taką odrzucał wielki rygorysta Tertulian, uważał on że dzieci chrześcijan z konieczności muszą korzystać ze szkół rzymskich ponieważ innych nie było.
Klemens Aleksandryjski pracował nad połączeniem elementów hellenistycznych z chrześcijańskimi. W swoich dziełach ?napomnienie pogan?, ? Pedagog?, ?Kobierce? zawierających program i określających metodę kształcenia teologicznego, położył podwaliny pod naukę chrześcijańską. W dziele ?Pedagog? po raz pierwszy przedstawił Jezusa Chrystusa jako wychowawcę.
Bazylii Wielki który w ?Mowie do młodzieży? dowodził że czytanie pogańskich pism może być nawet bardzo pożyteczne. Na poparcie tezy przywoływał przykłady z historii Żydów.
Próba pogodzenia starożytności z chrześcijaństwem była już działalność nauczyciela Klemensa Aleksandryjskiego z Aleksandrii. Na jej bazie została założona w początkach III w. przez Orygenesa pierwsza szkoła chrześcijańska, podzielił on ją na szkołę katechetyczną i na Szkołę Wysokiej Nauki Religijnej, w której obok siedmiu sztuk wyzwolonych studiowano filozofię oraz po jej opanowaniu Pismo Święte, stosując metody hellenistyczne. Upadł?a jednak już w latach 230-231 na skutek sporu Orygenesa z miejscowym biskupem. W Aleksandrii pozostała szkoła katechetyczna.
Podobne szkoły katechetyczne i wyższe powstały w innych miastach np. W Antiochii (Syrii).
W IV i V w. nastąpił dalszy rozwój szkolnictwa chrześcijańskiego. Miejsce nauczycieli pogańskich zajęli nauczyciele chrześcijańscy.
Syntezy starożytności łacińskiej i chrześcijaństwa dokonał św. Augustyn doskonały znawca literatury rzymskiej, profesor w pogańskiej szkole retorycznej, menichejczyk i neoplatonik i wreszcie biskup katolicki.
Największe jego dzieła: ?De magistro? (o nauczycielu) i ?Nauka chrześcijańska? oraz ?Wyznanie?. W dziele ?De magistro? Augustyn określił program kształcenia duchowieństwa a tym samym program wszelkiego kształcenia na następne 1000 lat. Stworzył system wiedzy łacińsko-chrześcijańskiej.
W IV w. pojawił się typ wychowania monastyczny, klasztorny kładący nacisk na życie religijne.
4. Rozwój szkolnictwa w Cesarstwie Bizantyjskim
Cesarstwo Bizantyjskie w VII w przed Chrystusem stanowiło pomost między Europą a Azją. W V w. było bardzo rozległe. To wielkie państwo stopniowo kruszało się na skutek najazdów słowiańskich, arabskich i tureckich. W XV w. ograniczało się tylko do miasta Konstantynopola i najbliższej okolicy. Turcy zdobywając Konstantynopol położyli kres Cesarstwu Bizantyjskiemu.
Bizancjum zachowało ciągłość rozwoju kulturalnego do starożytności. Kultura grecko- bizantyjska (literatura, sztuka, architektura) nie została zniszczona przez Arabów. W Bizancjum przetrwały dawne szkoły rzymskie, które z pogańskich stały się chrześcijańskimi. Powstały szkoły wyższe. Wpływ kultury Bizantyjskiej rozszerzał się wraz z rozszerzaniem się zasięgu chrześcijaństwa wschodniego. W IX w docierają one do Słowian południowych i zachodnich gdzie akcję misyjną prowadzili dwaj misjonarze Cyryl i Metody. Cyryl ułożył alfabet słowiański nazwany później od jego imienia cyrylicą.
VI. ŚREDNIOWIECZE V ? XV w.
1. Pojęcie średniowiecza
Początek 476 r czyli upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego.
Koniec 1492 r. Czyli czas odkrycia Ameryki przez Kolumba.
Średniowiecze- termin ten wprowadzili humaniści XV ? XVI w. aby pogardliwie określić okres pośredni między wielką epoką starożytności klasycznej a rozwojem kultury Odrodzenia, w którym to okresie rzekomo nic godnego uwagi nie działo się.
Średniowiecze było epoką wybitnie religijną, takie też było wychowanie. Położono nacisk na ascezę. Z programów szkolnych usunięto ćwiczenia fizyczne, zaniechano nauki języka greckiego. Inicjatywę przejął kościół. Pojawili się uczeni chrześcijańscy stanowiący pomost między kulturą starożytną a średniowieczną. W średniowieczu nastąpił wielki i oryginalny rozwój szkolnictwa w Europie.

2. Miedzy Antykiem a Średniowieczem
Od cywilizacji rzymskiej do chrześcijaństwa. W ewolucji tej podstawową rolę odegrali:
a) Boecjusz (480-525) ? wielki filozof, znawca języka greckiego, matematyk, astronom i konstruktor. Nazywa się go ?ostatnim wielkim uczonym starożytności?. Zainicjował nauczanie cechujące się, ?szkolarstwem?. Sformułował scholastyczną zasadę łączenia wiary i wiedzy.
b) Kasjodor ? urzędnik państwowy, dyplomata. Dążył do utworzenia w Rzymie chrześcijańskiej uczelni teologicznej, lecz to się nie powiodło i założył klasztor Viverium. W Kompendium ? Nauki boskie i ludzkie? dał zarys wiedzy niezbędnej dla kleryków w drugiej części dał opis siedmiu sztuk wyzwolonych dzieląc je na dwie grupy: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka), quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Połączył on kształcenie teologiczne z naukami świeckimi.
c) Izydor z Sewilli (570-633) ? podjął się On roli uporządkowania całej wiedzy ówczesnej w encyklopedii pt. ? Początków czyli etymologii ksiąg 20?, której trzy pierwsze księgi zawierają wykłady trivium i quadrivium, a dalsze: medycynę i prawo, chronologię oraz interpretację Biblii. Życie człowieka i wychowanie dzielił na sześć stopni: niemowlęctwo, dzieciństwo, młodzięczość, młodość, dojrzałość i starość.
d) Druidzi ? kapłani celtyccy. Powstały przez nich szkoły na poziomie elementarnym, średnim i wyższym.
e) Benedyktyni ? hasłem ich było ?módl się i pracuj?. Pierwszy ich klasztor powstał w 529 r. Na Monte Cassino. Przyczynili się oni w znacznej mierze do przechowania tradycji kultury rzymskiej św. Benedykt został uznany patronem Europy.
3. Reformy oświatowe Karola Wielkiego. Renesans karoliński
Karol Wielki ? król państwa Franków , w 800 r. Został koronowany przez papieża Leona III na cesarza Rzymu. K.Wielki ze swojej stolicy w Akwizgronie pragną uczynić drugi Rzym. Za jego panowania zaczeła się nowa epoka w dziejach Europy, charakteryzowała się związkiem władzy świeckiej z duchowną. Cenił znajomość łaciny i greki. Stworzył na wzór szkoły rzymskiej słynną szkołę pałacową przeznaczoną dla rodziny królewskiej i synów arystokracji.
Reforma karolińska zasadzała się na trzech niewspółmiernych elementach, na tradycji germańskiej, na antycznej kulturze rzymskiej i na chrześcijańskiej. Podstawą nauczania było siedem sztuk wyzwolonych wzbogaconych o naukę Pisma Świętego, a podręczniki dla niej pisał Alkuin. W szkole nauczano też zasad kancelaryjnych czyli umiejętności redagowania dekretów królewskich i cesarskich. Wykształciło się też elitarne środowisko nazywane akademią.
Pod wpływem Alkuina Karol Wielki przyjął interpretację swej władzy i jako przywódca chrześcijaństwa budował system oświaty w ramach organizacji kościelnej ściśle związanej z państwem.
W ?Powszechnym napomnieniu w sprawie pielęgnowania nauki? K.Wielki wziął pod opiekę państwa skryptoria klasztorne oraz zarządził by klasztory przyjmowały uczniów w celu nauczania pisma, psałterza, kalendarza i śpiewu kościelnego.
4. Odrodzenie XII w. Początki scholastyki
Upowszechnienie nauki nastąpiło w XII w., w okresie wzrostu gospodarczego i powstania gospodarki pieniężnej w Europie zachodniej, a także rozwój filozofii i nauki. Wraz z odrodzeniem się starych i powstaniem nowych miast powstała warstwa społeczna zawodowych intelektualistów, czyli integracji europejskiej.
Paryż stał się najważniejszym centrum szkolnym i naukowym, zjeżdżali tu klerkowie i tu działali najaktywniejsi z nich radykalni goliardzi krytykując zarówno władze państwowe jak i hierarchów Kościoła, ale zajmujący się także filozofią. Powstała nowa filozofia i teologia scholastyczna. Autorem pierwszego traktatu scholastycznego pt. ?Sic et non? był najsłynniejszy goliard Piotr Abelard.
Do rozwoju tych zainteresowań naukowych w Europie przyczynili się także kontakty ze światem arabskim. Arabowie interesowali się ze względów religijnych filozofią grecką. Tłumaczyli dzieła filozofów greckich na język arabski. Gromadzili biblioteki i tworzyli szkoły czytania i pisania przy meczetach oraz szkoły wyższe. Świat chrześcijański nie tylko walczył z Arabami ale także z nimi handlował. Kupcy chrześcijańscy kupowali od Arabów dzieła starożytnych uczonych i pisarzy. Pionierami renesansu XII wieku byli także poszukiwacze i tłumacze dzieł starożytnych z greki na łacinę. Łacina była bowiem na Zachodzie językiem nauki. Nawiązywano także kontakty naukowe z Arabami.
Spośród uczonych arabskich, którzy wywarli wpływ na twórców scholastyki, na szczególną uwagę zasługują: Awicenna, Awerroes, Żyd Majmonides.
5. Rozwój szkół zakonnych
Pod wpływem nowych prądów gospodarczo-społecznych oraz większego zainteresowania nauką i konieczności studiów teologicznych nastąpił rozwój szkół zakonnych. Zgodnie z regułą św. Benedykta klasztory te gromadziły biblioteki, ?skarby mądrości?. Można powiedzieć, że każdy klasztor był jakimś ogniskiem kultury i oświaty. W klasztorach kultywowano wiedzę teologiczną, ale obok niej studiowano także pisarzy i filozofów starożytnych. W przyklasztornych szkołach, zdobywała również wiedzę elementarną młodzież świecka, wywodząca się z arystokracji.
W X-XI w. w okresie reform kościelnych: kluniackiej i gregoriańskiej, zainteresowanie benedyktynów naukami świeckimi nieco osłabło. Zniesiono przyklasztorne szkoły. Reformatorzy położyli nacisk na odrodzenie życia monastycznego i religijnego, którego upadek zaznaczył się w okresie pokarolińskim. Reforma gregoriańska doprowadziła do większego uniezależnienia Kościoła od władzy cesarza, co nie było obojętne dla rozwoju szkolnictwa kościelnego.
6. Szkoły katedralne, kolegiackie, parafialne
Pierwsze postanowienie w sprawie tworzenia szkół parafialnych wydał synod w Vaison (Francja) w 529 roku. W IX wieku szkolnictwem tym zaczynają się interesować papież Eugeniusz II i Leon IV. Pierwszy z nich zarządził w 826 r. Organizowanie szkół w siedzibach biskupów, a drugi w 853 r. Tworzenie ich przy każdym kościele parafialnym. Do rozwoju szkolnictwa kościelnego: katedralnego, kolegiackiego, parafialnego i zakonnego stały się dopiero uchwały soborów laterańskich III z 1179 i IV z 1215 r, zobowiązujące kapituły katedralne do wyznaczenia specjalnego beneficjum dla magistra, by nauczał za darmo niezamożnych studentów. Na wzór katedralnych powstały szkoły przy kościołach kolegiackich, były one przeznaczone dla wyższego duchowieństwa świeckiego.
Najsłynniejsza była w Paryżu, a także w Leodium w X-XII w. Zakony organizowały własne studia przyjmujące czasami młodzież świecką. Od XII w. szkoły katedralne jak i kolegiackie były dostępne dla młodzieży duchowej jak i świeckiej. Wczasach pontyfikatu Innocentego III powstały zakony . Żebracze jak dominikanie i franciszkanie. Pojawiły się również uniwersytety na przełomie XII i XIII w.
Szkolnictwo parafialne zaczęło się rozwijać na szerszą skalę w XIII w. jego program był podporządkowany Kościołowi.
7. Wychowanie i rozwój szkolnictwa w Polsce
Polska przyjęła chrześcijaństwo w wersji zachodniej, rzymskiej. Symbolem tego wydarzenia był chrzest Mieszka I w 966 r. Już dwa lata temu powstało w Poznaniu pierwsze biskupstwo polskie. Do rozbudowy organizacji diecezjalnej doszło 1000 r. , kiedy utworzono biskupstwo i metropolię gnieźnieńską oraz erygowano nowe biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu.
Szkoły katedralne pojawiły się już w końcu XII lub na początku XIII w. duży rozwój obserwuje się w XIII i XIV w., w okresie rozbicia dzielnicowego (1138-1320).
W latach 1215-1364 było już w Polsce 13 szkół katedralnych oraz 14 przy kolegiatach. W końcu XV w. było ich 17 kat. i 30 kole. Szybka rozbudowa organizacji parafialnej oraz uchwały zwłaszcza soboru laterańskiego IV z 1215 r. Przyczyniły się do przyśpieszenia tworzenia szkól parafialnych. Powstawały one w miastach, mieszkańcy w dużym stopniu byli pochodzenia niemieckiego i miały one charakter niemiecki. Budziło to niezadowolenie biskupów, dlatego synody diecezjalne z drugiej połowy XIII w. nawołują księży by powierzali stanowiska nauczycielskie osobom znającym j. Polski. Z czasem szkoły zaczynały się rozwijać również i na wsi. W XIV i na początku XV w. były już dość szeroko znane. Przyśpieszenie ich rozwoju spowodowała fundacja Akademii Krakowskiej. W początkach XVI w. szkolnictwo to stało się w Polsce powszechnym zjawiskiem. W zależności od regionu występowało ono w 90 do 100 % parafii. Szkoły te najlepiej były rozwinięte w większych ośrodkach miejskich, jak: Kraków, Wrocław, Poznań, Lwów.
8. Powstanie i rozwój uniwersytetów. Złoty wiek kultury szkolnej
Uniwersytet powstał w Europie. Jego pojawienie się stanowiło fazę rozwoju miast, w których, w miarę nabywania swobód publicznych, powstawały różne korporacje, jak cechy i bractwa. Jacque Le Goff definiuje uniwersytet średniowieczny jako ?korporację grupującą wszystkich profesorów i studentów w danym mieście?. Niektóre uniwersytety, jak w Bolonii, Paryżu i Oksfordzie grupowały młodzież i profesorów z całego świata chrześcijańskiego.
Struktura Uniwersytetów
Posiadały cztery wydziały czyli fakultety, wydział niższy sztuk wyzwolonych oraz trzy wydziały wyższe: teologii, prawa i medycyny, na których studia można podjąć po ukończeniu wydziału sztuk. Na wydziale sztuk studiowała młodzież od 14 do 20 roku życia, a na wydziale prawa i medycyny od 20 do 25 r. życia, po których uzyskiwało się doktorat. Najdłużej trwały studia teologiczne, doktorat można było uzyskać dopiero po ukończeniu 35 roku życia.
Wielki rozkwit uniwersytetów nastąpił w XIII w., w okresie udoskonalania techniki wydawniczej książek i ewolucji pisma oraz rozwoju nowej metody myślenia, scholastyki.
Bolonia ? nawiązywał on do zorganizowanej w tym mieście przez w drugiej połowie XI w. Irneriusza szkoły prawa rzymskiego. Natomiast rozwój prawa kościelnego był związany z pojawieniem się ok. 1130 r. w klasztorze św. Feliksa i Nabora w Bolonii mnicha ? kameduły Gracjana. Fryderyk I Barbarossa obdarzył w 1158 r. uniwersytet przywilejem prawnej niezależności od władz miejskich. Dlatego ten rok przyjmuje się za początek jego powstania. Ze względu na nauczanie prawa rzymskiego, nieufnie byli nastawieni rywalizujący z cesarzem papieże, a władze miejskie Bolonii ograniczały jego swobody. Wstępowały różne konflikty, studenci uciekali do innych miast, jak Vincenza, Arezzo, Padwa i Siena. Całkowitą niezależność od władz Bolonii uniwersytet wywalczył dopiero w 1322 r. słyną on ze studiów prawniczych, był to uniwersytet scholarów.
Uniwersytet paryski- pierwsze przywileje papieskie otrzymał w 1194 r., za początek przyjmuje się 1200 r. w który król Francji August nadał mu przywileje. Różnił się od bolońskiego, mniejszą rolę odgrywali w nim studenci, był to uniwersytet nauczycieli, mistrzów, w którym władzę odgrywali profesorowie. Słyną on z teologii.
Powstające w wielu krajach uczelnie wzorowały się na bądź na jednym, bądź na drugim.
W Italii jako następny powstał uniwersytet w Selerano (1173 r .) słynący z nauk medycznych. Natomiast w krajach północnych najstarszy po paryskim, był uniwersytet w Oksfordzie powstał na bazie szkolnictwa istniejącego już w XII w, przywileje papieskie otrzymał dopiero w 1214 r.
Początki drugiego uniwersytetu angielskiego w Cambridge przypadają na 1209 r., kiedy w rezultacie rozruchów studenckich w Oksfordzie część profesorów i studentów przeniosła się do Cambridge, tworząc tam nowy uniwersytet.
Na kontynencie europejskim powstają w XIII i XIV w. uniwersytety niemal we wszystkich krajach.
W drugiej połowie XIV i w XV w. powstają uniwersytety w państwach niemieckich, na Węgrzech , w Niderlandii i w Skandynawii. Pod koniec XIV w. było już w Europie 46 uniwersytetów. W XV w przybyło 36 nowych, a w pierwszej połowie XVI w. 15.
Uniwersytetów powstało wiele ale najważniejszym ośrodkiem nauki średniowiecznej pozostał jednak Paryż. W tym mieście zebrało się grono najwybitniejszych uczonych filozofów i teologów, twórców filozofii i teologii scholastycznej. Franciszkanie: Aleksander z Hales (ok. 1180-1245) ? Doktor Niezłomny inicjujący szkołę franciszkańską, rozwiniętą następnie przez Bonawenturę (Giovanni Fidanza ok. 1217-1274) i Jan Dunsa Szkota (ok. 1266-1308), a zwłaszcza dominikanie: Albert Wielki (ok. 1193-1280) i Tomasz z Akwinu ( 1225-1274), Doctor Angelicus, który napisał sumę filozoficzną i sumę teologiczną, posługując się filozofią Arystotelesa. Święty Tomasz dał początek kierunkowi filozoficznemu nazywanemu tomizmem. Byli to twórcy scholastyki.
9. Rozwój szkolnictwa żydowskiego w diasporze
W średniowieczu w dalszym ciągu rozwijało się w diasporze szkolnictwo żydowskie. Do akademii żydowskiej przyjmowano wszystkich, niezależnie od pochodzenia społecznego. Szkolnictwo żydowskie było dobrze zorganizowane, było to prawdziwe szkolnictwo ludowe. Żydzi to naród Pisma. Szerokie kontakty Żydów z rozrzuconą po całym świecie diasporą czyniły z nich ludzi obytych i znających obce języki. Tak np. pierwszy opis Polski zawdzięczamy Żydowi hiszpańskiemu Ibrahimowi Ibn Jakubowi (ok. 966). Swoje usługi świadczyli oni wielu władzom.
Majmonides (1135-1204) teolog, filozof i lekarz, znawca Arystotelesa poważnie przyczynił się do rozwoju kultury europejskiej.
10. Metody wychowania, program i dydaktyka średniowiecza
Metody wychowania były bardzo surowe. Wpajano zwłaszcza cnotę pokory i posłuszeństwa. Temu służyły bractwa, do których uczniowie należeli. Wszechwładnie panowała rózga, która stała się symbolem władzy nauczyciela. Kary cielesne były bardzo upowszechnione. Panowało przekonanie że każde przewinienie powinno być ukarane.
Często karano ucznia za nieudolność mistrza, nie rozumiano, że młody umysł nie mógł pojąć zbyt zawiłej lekcji. Nie zastanawiano się nad jego psychiką. Samo nauczanie polegało na metodzie pamięciowej. Przyzwyczajano chłopców do długich godzin modlitwy i to w dzień i w nocy. Strach przed karami doczesnymi i lęk przed karami wiecznymi.
W szkole średniowiecznej obowiązywał program trivium i quadrivium. Podstawą nauczania była gramatyka łacińska, po opanowania podstawowych zasad gramatyki uczono na pamięć Dystychów Katona.
W szkołach o wyższym poziomie nauczania czytano wyjątki z łacińskiej literatury rzymskiej i chrześcijańskiej. Wykształcenie retoryczne ograniczano do nauczania zasad stylu kancelaryjnego.
Quadrivium było inaczej rozumiane niż w starożytności. Np. astronomię ograniczano do nauki kalendarza kościelnego i ogólnikowej wiedzy o planetach, a geometrię do ogólnych wiadomości z dziedziny geografii i opisu ziemi. Nauka we wszystkich typach szkół miała być przygotowaniem do dalszych studiów teologicznych.
Dydaktyka uniwersytecka- średniowiecze nie znało pojęcia postępu naukowego. Wykładano metodą scholastyczną, która polegała na lekturze tekstu przez profesora z jemu tylko dostępnej książki. Następnie komentowano przeczytany tekst. Następnie rozpoczynano tzw. Dysputę nad problemami wysuniętymi w komentarzu, z której po wyczerpaniu argumentów za i przeciw wyciągano wnioski.
VII. Edukacja pozaszkolna
1. Wychowanie stanowe
W stanowym społ. będącym wytworem średniowiecza każdy ze stanów miał własny system wartości, który był podstawą odpowiedniego wychowania. Można mówić więc o wychowaniu rycerskim, mieszczańskim i chłopskim.
Wychowanie rycerskie ? idea tego wychowania sprowadza się do trzech obowiązków: służbie Bogu, służbie swemu panu i służbie kobiecie. Odbywała się początkowo na łonie rodzinnym, od 7 roku życia na dworze seniora, od 7 do 14 roku życia było się paziem, od 14 do 21 roku życia giermkiem. Po ukończenia 21 roku życia był pasowany na rycerza, czyli zdobywał ostrogi.
Wychowanie mieszczańskie ? Wychowanie to rozwijało się oprócz domu rodzinnego w cechach, gildiach i bractwach miejskich gdzie uczono zawodu i wpajano takie cnoty charakterystyczne dla stanu mieszczańskiego jak porządek, pilność, oszczędność, usłużność i skromność. Kupcy i rzemieślnicy musieli się uczyć także czytać, pisać i liczyć.
Organizacje cechowe- celem była ochrona i wspieranie rzemieślników. Przyjmowały one chłopców na naukę rzemiosła. Społeczność cechowa dzieliła się na mistrzów czyli majstrów i uczniów. Majster zastępował uczniowi ojca, a jego żona matkę. Wychowanie odbywało się w duchu odpowiedzialności za swój cech i za swoje miasto.
Wychowanie chłopskie ? Ogólnie można powiedzieć że to wychowanie było przede wszystkim rodzinne i religijne, w którym podstawową rolę odgrywał Kościół, jego kaznodziejstwo, liturgia i ikonografia. Zarówno Kościół, jak i państwo oraz dwór wychowywali chłopów przede wszystkim na wiernych i pracowitych poddanych.
2. Wychowanie religijno ? wyznaniowe
Religie i wyznania są z natury rzeczy powołane do wychowania człowieka. Każde z nich ma swoje dogmaty, swoją teologię, etykę oraz tzw. duchowość, która powinna przenikać całe społeczeństwa, rodziny i każdego indywidualnie.
W chrześcijaństwie bardzo ważną funkcję spełniał kult świętych. Żywoty świętych w kościołach katolickich i prawosławnych był i są w dalszym ciągu wzorem do naśladowania.
W ramach wyznań rozwijało się szkolnictwo. W średniowiecznej Europie zachodniej monopol na szkolnictwo posiadał przede wszystkim Kościół katolicki, a we wschodniej prawosławny. Miały one podobną organizację, podobne programy, i podręczniki. Panował w nich jednak inny duch, zgodnie z doktryną religijną danego wyznania. Chodzi tu o wychowanie religijne, o wtajemniczenie w prawdy wiary, a więc o moralne kształtowanie człowieka.
Rola parafii- W kościele Katolickim były to parafia, we wspólnotach protestanckich ? zbór, a w Religii Mojżeszowej kahał. Tak więc np. w parafii katolickiej rolę przewodnika, nauczyciela i wychowawcy sprawował pleban lub proboszcz, w protestanckiej ? pastor, a w kahale ? rabin.
Bractwa religijne i zawodowe ? grupujące osoby obojga płci lub też tylko mężczyzn wszystkich stanów społecznych, jak też i młodzież szkolną, miały swoje statuty, nabożeństwa, specjalny ceremoniał i zwyczaje.

ODRODZENIE XV - XVII w.
VIII. Wychowanie i szkolnictwo w epoce Odrodzenia i Humanizmu
1. Co to jest odrodzenie i Humanizm
Termin odrodzenie czyli renesans pojawił się już w XV w., oznacza on epokę następującą poi średniowieczu, obejmując okres od XV do połowy XVI w. Odnosił się on do sztuki włoskiej quattrocento, silnie nawiązując do starożytności.
Humanizm ?racjonalistyczny prąd umysłowy ukierunkowany na człowieka jego godność i wolność. Humanizm był jakby odkryciem na nowo człowieka. Humaniści kładli nacisk na wykształcenie, na znajomość klasycznego języka greckiego i łacińskiego oraz hebrajskiego.
Cechą kultury odrodzenia był indywidualizm i krytycyzm.

---