Część pytań z prawa rzymskiego - prof. SITEK

1. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG NOWEL JUSTYNIANA

Podstawową różnicą dziedziczenia według prawa Justyniańskiego od poprzedzających go praw było wprowadzenie dziedziczenia opartego na rodzinie kognacyjnej i na zasadzie równouprawnienia płci. Justynian w swoich prawach podzielił dziedziców na 4 grupy z których każda się wzajemnie wykluczała. Pierwszą kategorią dziedziców byli zstępni z zastrzeżeniem tylko że żyjący zstępni wykluczali swoich zstępnych a w miejsce zmarłych zstępnych powoływano ich zstępnych. Do drugiej kategorii należeli wstępni a w szczególności rodzeństwo lub ich potomkowie. Trzecia klasa dotyczyła rodzeństwa przyrodniego lub też potomków tego rodzeństwa i ostatnią kategorię tworzyli wszelcy inni krewni boczni którzy w przypadkach równego stopnia pokrewieństwa dziedziczyli według głów a bliżsi krewni wykluczali dalszych.

2. LEGIS ACTIO PER MANUS INIECTIONEM

Sposób egzekucji.

3. BUDOWA FORMUŁKI PROCESOWEJ

Formułka procesowa

Formuła była rezultatem postępowania w fazie in iure , gdy pretor udzielał ochrony prawnej powodowi i była uzgadniana między stronami jej treść . Na swym początku wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając maksymalnie zwięźle warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

Treść formułki procesowej

Wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud iudicem, określając maksymalnie zwięźle warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

Części formułki procesowej

Gaius w budowie formułki wyodrębnia 6 części:4 zwyczajne ( intentio, demonstratio, condemnatio, adiudicatio)

oraz 2 nadzwyczajne ( exceptio, praescripto )

- Intentio - część formułki zawierająca treść żądania powoda.

- Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie.

- Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego.

- Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności.

- Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego.

- Praescripto - umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części.

Formułki prejudycjalne (actiones preiudiciales )

Formułki , składające się tylko z intentio , w których powód nie domagał się zasądzenia kogoś, lecz sądowego ustalenia jakiejś sytuacji faktycznej lub prawnej mającej znaczenie w innym procesie, np. ustalenie czy ktoś jest osoba wolną.

Zyczajne i nadzwyczajne części formułki procesowej

Do zwyczajnych części należały:

- Intentio - część formułki zawierająca treść żądania powoda.

- Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których roszczenie opierało się na fakcie.

- Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Jej charakterystyczną cechą było to, że zawsze opiewała na pewną określoną , bądź nieokreśloną kwotę pieniężną nawet wtedy gdy proces toczył się o rzecz.

- Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności.

Nadzwyczajne części to:

- Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego.

- Praescripto - umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części. Miało to miejsce w przypadku spełnienia świadczenia w ratach. Powód unikał w ten sposób konsumpcji skargi o całość , która normalnie , była następstwem litis contestatio.

4. EDYKT PRETORSKI

• Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula a od 367 r. p.n.e. w rękach pretora

• W 242 r. p.n.e powołano pretora dla peregrynów - praetor peregrinus - a urząd już istniejący zmieniono na pretora miejskiego - praetor urbanus

• Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok

• Pretor nie miał władzy ustawodawczej, ale wydawał na początku urzędowania własny edykt, w którym zawarł zasady, jakimi zamierzał się kierować podczas swojego jednorocznego urzędowania, niekiedy tworzył instytucje, których wcześniej nie było lub wykluczał niektóre przepisy (wyjście z użycia)

• Treść edyktu podana do publicznej wiadomości na tablicy początkowo pretora nie wiązała, od 67 r. p.n.e. - lex Cornelia - pretor związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie

• Obejmując urząd kolejny pretor przejmował główne zręby edyktu poprzednika - w ten sposób wykształciła się stała część edyktu - edictum tralaticium, do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego - ta działalność pretorów wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój prawa prywatnego

• Edykt pełnił też rolę pomostu między prawem rzymskim a innymi prawami antycznymi, z których szereg instytucji przetransportowano na teren prawa rzymskiego

• Ius praetorium - prawo wytworzone w toku działalności pretorów, nie powstało ono drogą ustawodawczą, ale przez odpowiednie operowanie znajdującymi się w gestii pretora środkami procesowymi i sankcjami (to właśnie te dwie rzeczy były dostosowywane do potrzeb praktyki prawniczej i składały się na treść edyktu)

• Pretor decydował czy może się toczyć proces, czy należy zagwarantować ochronę prawną

• Budowa edyktu:

• Część normatywna - zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach

• Część formularna - w niej były zredagowane konkretne formuły, jakimi miały się strony posługiwać w toku procesu

• Ius honorarium:

• Edykt edyla kurulnego (wykonywał jurysdykcje na targowiskach

• Edykty namiestników prowincjonalnych

• Cel prawa pretorskiego - wspierać, uzupełniać i korygować !!!

• Prawotwórcza rola pretora kończy się w okresie pryncypatu (rośnie znaczenie roli pryncepsa jako legislatora); polecenie cesarza by zredagowano jednolity tekst edyktu pretora i edyla kurulnego - powstaje edykt wieczysty (edictum perpetuum), zatwierdzony uchwałą senatu

5. INTERDYKTY

Interdicta (interdykt):

• pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji

• zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo zaniechała

• cel - natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny

• pretor nie badał zasadności interdyktu

• postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność

• wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)

• obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu - powód żądał wydania formułki na podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy

• 3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś

• interdictum simplicium - skierowany pod adresem jednej strony

• interdictum duplictium - skierowany pod adresem obu stron

• interdictum privatum - mógł być wnoszony przez określoną osobę

• interdictum populare - z nim mógł wystąpić ktokolwiek

Interdicta - pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron aby coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony. Celem interdyktu było przeciwdziałanie stanowi rzeczy , który naruszał porządek prawny. Dlatego też pretor nie badał zasadności interdyktu. Jeśli adresat podporządkowywał się nakazowi sprawa kończyła się osiągając swój cel. W przypadku przeciwnym interdictum stanowiło podstawę wszczęcia procesu, który orzekał jego zasadność.

Interdykty zmierzały do:

• zmuszenie adresata do zwrotu czegoś (interdicta restitutoria ) - np. nakaz oddania zawłaszczonej rzeczy

• do okazania czegoś lub kogoś ( interdicta exhibitoria ) - np. rozkaz okazania testamentu

• do zaniechania czegoś ( interdicta prohibitoria ) - np. zakaz naruszania cudzego posiadania siłą

6. PRAWNICY RZYMSCY OKRESU KLASYCZNEGO

Wcześniej - veteres - dawni prawnicy (poprzednicy) Sextus elius Paetus Catus,Quintus Mucius Scaevola, Aquintus Gallus, Servius Sulpicius Rufus.

Jurysprudencja klasyczna:

• prawnicy I wieku (wczesny okres klasyczny) dwie szkoły:

• sabiniańska (kassjańska): Ateius Capito - założyciel; Massurius Sabinus („Libri tres iuris civilis”); Cassius Longinus; Javolenus Priscus; + prawnicy II wieku - Gaius, Salvius Julianus, Sextus Pomponius.

• prokulejańska - założyciel - Antistius Labeon; Proculus; Neratius Priscus; Publius Juventius Celsus (syn) - autor definicji prawa;

• prawnicy II wieku (rozwinięty okres klasyczny) zanik różnic szkół; przedstawiciele: Salvius Julianus (bardzo ceniony prawnik; Digesta - 90 ksiąg) Caecilus Africanus (uczeń poprzednika); Sextus Pomponius (jedyny historyczny rys rozwoju jurysprudencji - „Liber singularis enchiridii”); żyjący za Antoniusa Piusa i Marka Aurelisza: Ulpius Marcellus, Cervidius Scaevola (Digesta); Gaius nie miał autorytetu wśród współczesnych mu jako prawnik, ale jako nauczyciel prawa.

jurysprudencja III wieku (późny okres klasyczny) działalność jurysprudencji III w. do 235r.n.e. przedstawiciele Aemiliusa Papiniana (najsławniejszy rzymski prawnik) („Quaestiones” - 37 ksiąg i „Responsa” 10 ksiąg); Julis Paulus (najwięcej dzieł); Domitius Ulpianus (komentarze ad edictum - w 83 księgach, i ad Sabinum w 51 księgach) - obaj zajmowali stanowiska praefecti praetorio; dzieła stanowiły obfite źródło dla kodyfikatorów justyniańskich w szczególności dzieła Paulusa. Herennius Modestinus - uczeń Ulpiana.

7. OCHRONA POZWANEGO W PROCESIE

Typowymi środkami obrony pozwanego w procesach rzymskich legisakcyjnym i formułkowy było zaprzeczenie ( negatio , infitiatio ) lub podniesienie zarzutu (exceptio). Istniała także możliwość biernej postawy pozwanego tzn. nie podejmował on obrony i nie wdawał się w spór. Zaprzeczenie było najpopularniejszym sposobem obrony. Polegało ono na negacji formułek stawianych przez powoda. W myśl zasady iż to na powodzie ciąży obowiązek prowadzenia dowodów, pozwany nie musiał stosować zawiłych formułek lecz jedynie negować istniejące Z biegiem lat jednak sposób ten stał się niebezpieczny gdyż bezpodstawna negacja prowadziła do wyroku na mocy którego od pozwanego wymagano zapłaty podwójnego roszczenia. Inną formą obrony było exceptio czyli podniesienie przeciw twierdzeniom formułkowym i żądaniom powoda. Sposób ten był bardziej subtelny gdyż pozwany nie negował roszczenia lecz przedstawiał go w innym świetle lub przedstawiał inne okoliczności mające wpływ na roszczenie.

Proces mógł toczyć się tylko wtedy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja ) Negacja z kolei nakładała na powoda obowiązek przedstawienia dowodu, na słuszność twierdzeń zawartych w intentio. Sędzia uwalniał pozwanego w przypadku nieudanego dowodu powoda.

Innym środkiem obronnym była exceptio , czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową. O oceny sędziego zależała decyzja podtrzymująca bądź uchylająca twierdzenia stron.

Exceptio

Exceptio. czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową, umieszczoną zawsze między intentio, a condemnatio. Prawdziwość exceptio w zasadzie udowodnić musiał pozwany. Jednak przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce.

Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie , lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.

Exceptio rei iudicatae - spór został rozstrzygnięty wyrokiem

Było to prawo pozwanego do postawienia zarzutu powodowi , że w tym sporze miało już miejsce rozstrzygnięcie sądowe .

Dopiero wówczas następowała konsumpcja skargi. Sytuacja taka dotyczyła tylko skarg opartych na fakcie, lub skarg in rem.

8. FIDEICOMIS UNIWERSALNY

Fideicommissum hereditatis - fideikomis uniwersalny ustanowiony na całym majątku, spadkodawca zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego warunku lub terminu, wydał cały spadek oznaczonej osobie fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku na kolejne osoby - także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - (z ominięciem zasady semel heres, semper heres) oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był heres fiduciarius (spadkobierca „powierniczy”).

Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc długi spoczywały nadal na spadkobiercy. Aby przeciwdziałać odrzucaniu spadków przez heres fiduciarius uchwałami senatu S.C. Trebellianum i Pegasianum, nadano spadkobiercom prawa do kwarty Falcydyjskiej, a za Justyniana sytuację fideikomisariusza uniwersalnego zbliżono do dziedzica narzucając mu odpowiedzialność za długi.

9. POSTĘPOWANIE PRZED APUD IUDICEM

Cechą wspólną procesów legisakcyjnego i formułkowego ( zwanymi zwyczajnymi)jest dwufazowość toku postępowania ; przygotowawcza ( in iure )przeprowadzana zawsze przed urzędnikiem państwowym i rozstrzygająca ( apud iudicem ) tocząca się w innym miejscu i czasie przed sędzią prywatnym.

Faza apud iudiciem:

• musiało się zakończyć z upływem pewnego czasu od litis contestatio (iudicium legitimum - 18 miesięcy; iudicium imperio continens - do końca kadencji urzędnika) - jeśli nie to proces mógł być umorzony

• sędzia miał ustalić stan faktyczny na podstawie dostarczonych dowodów i wydanie wyroku stosownego co do treści formułki

• obowiązek dostarczenia dowodu spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym co zaprzecza (powód udowadnia intentio, pozwany exceptio a sędzia wydaje wyrok)

• dowody - świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny

• sędzia ocenia dowody i zupełnie nieskrępowany wydawał wyrok ogłaszając go ustnie, bez podawania motywów

• gdy sprawa była niejasna mógł nie wydać wyroku a sprawę przejmował inny sędzia

• wyrok prawomocny od chwili ogłoszenia (nie można drugi raz się procesować w tej samej sprawie, chyba że przekupstwo sędziego albo sfałszowania dowodów)

Postępowanie apud iudicem

Postępowanie apud iudicem czyli przed sędzią rozpoczynało się postępowaniem dowodowym, a kończyło wydaniem wyroku. W trakcie postępowania sędzia wydawał polecenia przygotowujące do rozstrzygnięcia sprawy. Miał tylko obowiązek zapewnić stronom możliwość swobodnej i wyczerpującej wypowiedzi.

Postępowanie apud iudicem było następstwem zmian społeczno - prawnych jakie zachodziły w społeczeństwie rzymskim. Postępowanie to odbywało się podobnie jak proces in iure przed sędzią prywatnym najczęściej w miejscach ogólnodostępnych (place) w godzinach przedpołudniowych. Różnicę w tym procesie stanowił fakt, iż jedna ze stron mogła się nie stawić. W takim przypadku sędzia wydawał wyrok pod nieobecność strony w myśl zasady że należy zasądzić daną rzecz osobie obecnej. Celem tego postępowania było stwierdzenie stanu faktycznego jaki miał miejsce i utworzenie formułki procesowej a następnie wydanie wyroku.

10. PRAWO ZWYCZAJOWE

• W czasach najdawniejszych źródłem prawa był zwyczaj (na jego podstawie ukształtowało się prawo zwyczajowe)

• Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania i dobrowolnie uznany przez większość jako konieczny, wtedy stosowany przez dłuższy czas w sposób niezmienny

• Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (w ustawie wola wyrażona wyraźnie)

• Nie sprzyja poczuciu pewności prawnej, bo nie jest spisane - stwarza warunki do nadużyć

• Kodyfikacja zwyczajowego prawa rzymskiego - 450 r. p.n.e. - Ustawa XII Tablic - źródła wszelkiego prawa (publicznego i prywatnego)

• Spisanie prawa nie wykluczało zwyczaju jako czynnika prawotwórczego

• Przyznano mu moc ustawie a także moc uchylania ustaw

• Cechy zwyczaju:

• Dawność zwyczaju - musiał funkcjonować od dawna

• Ogólna zgoda na stosowanie - posługiwanie się nim

• Racjonalny charakter prawa zwyczajowego

• Brak sprzeczności z ustawami (ten warunek doszedł, gdy gospodarka zaczęła się cofać a prawo było zbyt dobre - następuje wulgaryzacja prawa

Prawo zwyczajowe - zwyczaj długotrwale stosowany przez ludzi w przekonaniu, że stosują oni prawo (mos maiorum). Mos maiorum traci zdolność moralnego oddziaływania na Rzymian u schyłku republiki (zmiany sposobu życia elit rzymskich - zbytek i korupcja. „Rozwiązłość i buta pojawiła się po tym gdy Rzym przestał obawiać się Kartaginy”).

Mos maiorum - zwyczaj ( jeszcze nie prawo zwyczajowe)

11. PROCES KOGNICYJNY - ZMIANY W STOSUNKU DO PROCESU FORMUŁKOWEGO

Proces kognicyjny - polegał na tym, iż toczył się wyłącznie przed urzędnikami cesarskimi. Przed jednym urzędnikiem. Władzę sądowniczą mieli: prefekt miasta i namiestnicy prowincji. Władza cywilna i sądownicza była połączona.

NOWOŚCI!!!!! Po raz pierwszy pojawiał się możliwość apelacji (dwuinstancyjność) Od decyzji odwołać się można było do cesarza. Rozstrzygał je oczywiście prefekt pretorianów (jego kancelaria). Sądy odbywają się już nie na placach (w miejscach publicznych) lecz w sądach (budynkach). Wyposażona są już one w organy (urzędników), pracujących w tym sądzie. Byli to pisarze, woźni sądowi itd. Sąd wzywał poprzez woźnych sądowych świadków, strony. Egzekucje też przeprowadzał sąd (nie jak do tej pory strona, która sprawę wygrała). Wchodzi też pismo. Wszystko się już opisuje. Tworzy się archiwa w sądach. Pojawiły się więzienia publiczne, gdzie osadzano więźniów.

Wytworzyły się dwa typy procesów kognicyjnych:

1. Proces reskryptowy - reskrypt (konstytucja cesarska, w której cesarz rozstrzygał sprawę pojedynczą na prowincjach). Na prowincjach nie znano prawa, więc kierowano pismo (suplikację) do cesarza opisujące konkretne wydarzenie i prośbę o rozstrzygnięcie sprawy. W kancelarii cesarza pisano reskrypt (odpowiedź jak rozstrzygnąć sprawę) i przesyłano na prowincję. Sędzia dostawał reskrypt, sprawdzał czy zgadza się on ze stanem faktycznym i rozstrzygał sprawę. Reskrypty stały się więc prawem powszechnie obowiązującym. Z czasem reskrypty zaczęto podrabiać i stało to się wręcz plagą. Konstantyn Wielki zakazał wydawania reskryptów i zakończył proces reskryptowy.

2. Proces episkopalis-audiencja - sądy biskupie. Sądy kościelne rozstrzygały sprawy cywilne, co znacznie rozładowało sytuację (sądy cywilne były „zawalone” sprawami).

12. PRAWNICY OKRESU PRZEDKLASYCZNEGO

W okresie republikańskim wiedza prawnicza skupiona była w rękach kolegów kapłańskich. Zajmowały się one odkrywaniem związków człowieka z bóstwem, skutkowaniem fas w zakresie ius . Prawo świeckie nie naśladowało sakralnego, jednak czynności prawne wykonywane były w formie sakralnej. W okresie archaicznym i republikańskim znajomość prawa była elitarna. Członkowie kolegiów kapłańskich rekrutowali się wyłącznie spośród patrycjuszy. Choć monopol w zakresie prawa prywatnego posiadało kolegium pontyficów wyróżniano następujące kolegia kapłańskie:

• Augurowie

• Decemwiri

• Pontifico

• Fetiales

Umiejętność posługiwania się formularzami prawa się powszechnie dostępną dla ludności świeckiej dopiero po ogłoszeniu tych formuł opinii publicznej przez Flawiusza (300pne) a później Eliusza (198pne). Te daty wyznaczają początek świeckiej jurysprudencji. Dużą rolę odegrało oświadczenie złożone ok. 280 pne przez plebejskiego pontifexa maximusa Tiberiusa Coruncaniusa , w którym zapowiedział, że będzie udzielał porad prawnych każdemu, kto się o to zwróci. Do tej pory porad udzielano tylko stronom postępowania. Prawo stało się teraz dziedziną życia. Nauka prawa zaczęła się rozwijać.

pontifex maximus - najwyższy kapłan

respondere de iure - porady prawne

Nauka prawa w tym okresie rozwinęła się w następujących kierunkach:

1. Cavere - układanie formularzy czynności prawnych

2. Agere - układanie formuł procesowych

3. Respondere - udzielanie odpowiedzi na pytania prawne

(ta działalność szczególnie się rozwinęła)

Rzymscy prawnicy:

Najwybitniejszym był Marcus Tulius Cycero

13. OSOBY PRAWNE

OSOBY PRAWNE - nie stworzono koncepcji osób prawnych. Jednak w praktyce one funkcjonowały (dla celów np. gospodarczych).

Wymyślono osobę prawną jako państwo. Było ono podmiotem praw i obowiązków. Powstawały korporacje, stowarzyszenia, fundacje. Rozkwit osób prawnych miał miejsce w czasach chrześcijańskich.

Osoby prawne w prawie rzymskim mogły być albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje), albo masa majątkowa (fundacje, zakłady ) którym prawo nadaje podmiotowość prawną. Szczególny charakter tego prawa objawia się w tym, że wierzytelności i prawa rzeczowe np. stowarzyszenia nie są prawami osób wchodzących w jej skład lecz osoby prawnej jako takiej. Tak samo zobowiązania , dotyczyły tylko majątku osoby prawnej , a nie majątku osób wchodzących w jej skład.

14. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W NIEMCZECH

Szczególnie zaznaczyła się recepcja w Niemczech w szczególności po utworzeniu w 1495r Sądu Komory Rzeszy (Reichkammergericht), w którym sądzili juryści wychowani w duchu prawa rzymskiego. W XVI w. rzymskie prawo prywatne recypowano w całości (w zmienionej formie z naciskiem na szkołę komentatorów).dzieło to przebiegało XVI - XIX w.) - w ten sposób powstało prawo pandektowe (pyt. 4) (usus modernus Pandectarum) - obowiązujące do 1900r (BGB).

15. HISTORYCZNY ROZWÓJ TESTAMENTU

Testament w prawie rzymskim było to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, sutanawiajace dziedzica lub prawny wyraz tego co ma się stać po śmierci testora. Testament jest to więc czynność prawna jednostronna polegająca na uzewnętrznieniu woli testora bez udziału osób zainteresowanych. Akt ten był zmienny do chwili śmierci testora a jego moc prawna obowiązywała dopiero z chwilą jego śmierci. Treścią testamentu było najczęściej ustanowienie dziedzica lub dziedziców oraz rozdzielenie pomiędzy nich składników majątkowych które testor pozostawiał po sobie. Testament mógł sporządzać tylko ten kto miał do tego określoną zdolność testamenti factio activa.

Początkowo podstawową forma testamentu była wypowiedz ustna i publiczna dokonana na zgromadzeniu ludowym przez testora. W wojsku mogła to być wypowiedz dokonywana bezpośrednio przed walką na wypadek śmierci. Z czasem jednak wykształciły się testament mancypacyjny polegający na ustnym ustanowieniu powiernika majątku w obecności świadków który miał spadek po śmierci testora podzielić wg wskazanych mu osób. Taki testament przyjmował także formy pisemne spisywane za tabliczkach opieczętowanych przez uczestniczących świadków. Każda osoba która po śmierci testora zgłaszała się z ową tabliczką do pretora była uwzględniana w powołaniu do spadku. Takie postępowanie dało początek dziedziczeniu wg prawa pretorskiego gdyż pretor to udzielał bonorum possessio osobom upoważnionym. Oprócz testamentów wg prawa cywilnego i pretorskiego pojawiły się testamenty publiczne i prywatne. Pierwsze z nich polegały na wpisaniu do akt sądowych lub gminnych ostatniej woli testora lub bezpośrednie złożenie testamentu u cesarza. Testamenty prywatne zaś nabrały formy pisemnej i były sporządzane początkowo w obecności świadków lecz z czasem powstał testament holograficzny tzn. spisany i podpisany własnoręcznie przez testora który nie wymagał dla swej ważności obecności świadków. W prawie rzymskim specyficzną formę przyjęły testamenty szczególne które z racji wyjątkowych okoliczności nie wymagały spełnienia ogólnych wymogów prawnych. Dotyczyły one głównie żołnierzy lub były sporządzane w miejscach klęsk żywiołowych.

16. INSTYTUCJE GAIUSA

Gaius - nauczyciel prawa za czasów rozwiniętego okresu klasycznego.

Instytcje Gaiusa - Institutionum commentarii quattuor - podręcznik prawa w 4 księgach (ok. 160r.n.e.)zastosował podział prawa - personae - res - actiones - ( Omne ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones ),co znalazło później zastosowanie w instytucjach justyniańskich (533r.n.e.). Dzieło Gaiusa odkrył w 1816r niemiecki uczony B. Niebuhr w bibliotece kapituły werońskiej.

Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) - res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) - actiones (postępowanie sądowe).

17. PRAWO PODMIOTOWE A PRAWO PRZEDMIOTOWE

prawo podmiotowe ( wynikało z przedmiotowego )

prawo przedmiotowe ( przepisy prawa )

Prawo przedmiotowe (objaśnienia):

a) prawo publiczne: stosunki dotyczące państwa

b) prawo prywatne: interesy jednostki .

Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów karnych i stawało się normą prawa publicznego.

Podział prawa prywatnego (objaśnienia) :

powszechne

syngularne (ius singulare)- normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych.

Jedno do drugiego ma się tak jak wyjątek do reguły

ius cogens - przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze przez strony stosowane.

ius dispositivum - prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. On obowiązuje tylko wtedy gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią).

ius strictum (ścisłe) - normy wynikające z tego prawa musiały być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania („Dura lex sed lex” - Ulpian miał na myśli przepisy prawa ścisłego. Surowa ustawa, konieczność zastosowania się do jej przepisów).

ius aequum - prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego (łagodzenie rygoryzmu). Bardziej swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiadała zmieniającym się stosunkom społecznym.

prawo materialne - prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa.

prawo formalne - sposób dochodzenia w drodze sądowej praw i obowiązków stron czyli sposób dochodzenia roszczeń stron.

Dziś są to normy:

materialno-prawne , czyli prawo karne i prawo cywilne.

procesowe , czyli proces karny i proces cywilny.

Prawo przedmiotowe: prawo publiczne (interesy państwa, np. przepisy administracyjne) , prawo prywatne (interesy jednostki).

Prawo podmiotowe (objaśnienia):

Wynikało ono z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z niego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe.

Prawo podmiotowe - pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób , zakres mocy czynienia lub zaniechania przez człowieka regulowanej przepisami prawa przedmiotowego (możliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu).

1. bezwzględne - uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie po wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego. Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi - uprawnieniu właściciela do posiadania i używania rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnień podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każdego naruszyciela.

2. względne - prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania . Np: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami .

18. LITIS CONTESTATIO I JEJ SKUTKI

Litis contestatio:

• konsumpcja skargi - w tej samej sprawie te same strony mogą się procesować tylko raz

• następowała ipso iure jeśli:

• iudicium legitimum

• skarga jest in ius concepta

• skierowana in personam

• gdy jeden nie był spełniony (iudicium imperio continens, skarga oparta na fakcie lub skarga miała charakter rzeczowy) konsumpcja następowała gdy pozwany ponownie podniósł o to samo roszczenie zarzut przeciw powodowi że w sporze już raz miała miejsce litis contestatio, albo że spór zakończył się wyrokiem.

Przed przystąpieniem do fazy apud iudicem strony dokonywały aktu litis contestatio, wzywały świadków i recytowały treść sporu. Litis contestatio powodowało tzw. zawisłość sporu, która to uniemożliwiała ponowne wszczęcie postępowania w tej samej sprawie. Stronom pozostawiano 30 dni na ugodę, w przypadku jej braku wybierano przed magistraturą sędziego który w apud iucem wydawał wyrok od którego nie było odwołania.

SKUTKI: “Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania” - konsekwencja aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.

Skutkiem letis consestatio było powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego prywatnego na którego wyrokowanie się zgodziły. Skutkiem letis było działanie sędziego który powoływany przez pretora za obopulną zgodą stron zobowiązywał się do rozstrzygnięcia sporu i wydania słusznego wyroku. Letis consestatio stanowiło ostateczne ustalenie przedmiotu (podmiotu) sporu i wg takiego stanu odbywało się dalsze wyrokowanie.

19. TESTAMENT MACYPACYJNY

Testament mancypacyjny - kilka etapów tworzenia:

• sprzedaż mancypacyjna (przy obecności 5 świadków i libripensa) osobie zaufanej -familiae emptor - co powodowało wyjście tego majątku z dziedziczenia beztestamentowego, a familiae emptor miał instrukcje jak ma rozdysponować majątek;

• z czasem znaczenia nabrały tabliczki na których spisywano dyspozycje, sprzedaż mancypacyjna była już wtedy formalności (ale konieczną), a familiae emptor i libripens stali się świadkami testamentowymi (razem 7) (nie znali treści testamentu - zaświadczali jedynie jego autentyczność) tak powstał testament prywatny. Osoba przedstawiająca tak spisany i zaświadczony testament otrzymywała od pretora bonorum possessio, jeśli testament nie był ważny pretor udzielał bonorum possessio sine re (pyt 160); od reskryptu cesarza Antoniusa Piusa (IIw.) - powstała bonorum possessio cum re - odrębne dziedziczenie pretorskie obok cywilnego.

1. testament mancypacyjny ( testamentum per aes et libram ) - testament prywatny - polegał na tym, że spadkodawca mancypuje w obecności 5 - ciu świadków i obsługującego wagę libripensa swój spadek ( familia ) powiernikowi ( tzw. familiae emptori ), zobowiązując go za pomocą nunkupacji do wydania spuścizny wskazanym przez siebie osobom ( mancipatio familiae ). Zapłata ze strony powiernika była symboliczna. Testament ten posłużył za podstawę do stworzenia testamentu pretorskiego.

20. ACTIO - POJĘCIE I ZNACZENIE

Actio to działanie, czyn lub rozprawa sądowa. Chodzi jednak głownie o czynności o charakterze procesowym. Pojęcie to nie było jednak dokładnie zdefiniowane. W języku prawniczym actiones oznaczało działanie według prawa. Actio był to zatem zespół czynności procesowych (powoda lub pozwanego) dopuszczanych i sanowanych przez władzę publiczną w postaci jej przedstawiciela (w osobie magistratur). Był to akt, za pomocą którego pokrzywdzony wzywał pomocy państwa przeciwko naruszycielowi jego praw. W tym znaczeniu actio stawało się środkiem ochrony procesowej.

Actio wielokrotnie utożsamiało się z prawem materialnym. Prawnicy używali tego pojęcia zamiennie (jako akt prawa procesowego lub materialnego). Jednak w większości przypadków actiones nie miały swego odpowiednika w prawie materialnym. Actiones kształtował pretor. Niezależnie od tego czy w prawie cywilnym poszkodowany miał ochronę czy nie, pretor i tak przyznawał środek ochrony w postaci actiones w swym corocznym edykcie, bo tak wymagały zasady dobrej wiary. Były jednak przypadki, gdy actiones znajdowały oparcie w prawie materialnym - actiones stricti iuris (powództwa ścisłego prawa), które były oparte na prawie cywilnym dla obywateli rzymskich.

Actiones może zatem oznaczać zarówno uprawnienia materialne, wynikające z prawa cywilnego (może być prawem podmiotowym, jakie na podstawie ustawy przysługuje obywatelowi) ale pojęcie można rozumieć w sensie procesualnym (jako środek ochrony procesowej). W republice i pryncypacie używano go zamiennie, w znaczeniu materialnym bądź procesowym w zależności od tego czy roszczenie wynikało z prawa materialnego czy też nie.

Z czasem podział ten stracił na znaczeniu. Edykt pretora został bowiem około 130 r. skodyfikowany. Nastąpiła identyfikacja prawa podmiotowego z actio i doszło do równowagi między prawem materialnym a procesowym. Nastąpiła identyfikacja actio w znaczeniu materialnym z actio w znaczeniu formalnym. Doprowadziła ona do wykształcenia się actio w znaczeniu materialno-prawnym jako roszczenia wynikającego z prawa materialnego (bez względu na efekt procesowy, jaki przyniesie jego dochodzenie). Według Celsusa actio jest prawem sądowego dochodzenia tego, co się komu należy. Niezależnie od tego czy roszczenie zostanie w procesie uznane czy nie actiones służy do dochodzenia tego roszczenia. System actiones był niezwykle rozbudowany. Kolejni pretorzy i jurysprudencja r tworzyli nowe actiones.

W historycznym rozwoju procesu rzymskiego wyróżniamy 3 etapy pojmowania actio:

1. Jako środek procesowy

2. Jako zamiennie: środek procesowy lub materialnoprawny

Jako środek materialnoprawny. W dominacie actiones zaczęto pojmować w znaczeniu tylko materialnym a nie procesowym.

21. ZAKOŃCZENIE POSTĘPOWANIA IN IURE

Cechą wspólną procesów legisakcyjnego i formułkowego ( zwanymi zwyczajnymi)jest dwufazowość toku postępowania ; przygotowawcza ( in iure )przeprowadzana zawsze przed urzędnikiem państwowym i rozstrzygająca ( apud iudicem ) tocząca się w innym miejscu i czasie przed sędzią prywatnym.

In iure, jako pierwsza faza procesu formułkowego i legisakcyjnego dawał pozwanemu kilka możliwości zachowań. Confessio in iure - akt uznający roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny.

Postępowanie in iure rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem.

Kończyło się w następujący sposób: *pozwany mógł przed pretorem uznać roszczenia powoda. Akt taki zwał się confessio in iure. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confessio zastępowała wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny; *przysięga, złożona w obec­ności pretora, iusiurandum in iure. Pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje i taka przysięga zastępowała wyrok oddalający powoda z jego żądaniem. Powód natomiast przysięgał, że roszczenie istnieje, co równoznaczne było z wyrokiem zasądzającym (przysięgę składała tylko jedna strona, a czyniła to niechętnie, bowiem za krzywoprzysięstwo rzymskie prawo karne przewidywało wyjątkowo surowe kary).

22. OPIEKA NAD NIEDOJRZAŁYMI

Opiekę ustanawiano na podstawie testamentu (tutela testamentaria) , ustawy ( tutela legitima ) lub poprzez wyznaczenie przez pretora na ten urząd określonej osoby( tutela devita). Na podstawie tych trzech powołań ustanawiano opiekuna (tutor). Z zaznaczeniem jednak że w pierwszych dwóch przypadkach władza ta mogła być odrzucona lub przeniesiona na kogoś innego co było zakazane w trzecim przypadku. Opieka ustanawiana była nad osobami sui iuris nie posiadającymi zdolności prawnej. Władza to była bardzo zbliżona do władzy ojcowskiej a więc opiekun przejmował władzę zarówno nad osobą mu oddaną jak i jej majątkiem. Władza nad majątkiem początkowo niczym nie ograniczona z biegiem lat została poddana kontroli przez urzędników państwowych. Aby ograniczyć nadużycia wynikające z tego tytułu wprowadzono liczne akty prawne które umożliwiały osobie podległej opiece lub stronie mu bliskiej dochodzić swych praw majątkowych od opiekuna na drodze sądowej. Były to : powództwa popularne wnoszone przez każdego obywatela w czasie trwania opieki, powództwo w sprawach rozdzielenia rachunków wnoszone przez osobę zainteresowaną po skończeniu opieki o zwrot podwójnej wysokości tego co opiekun mu rozmyślnie roztrwonił lub też actio tutelae jako środek procesowy na mocy którego można było dochodzić od opiekuna po zakończeniu opieki zwrotu pożytków i majątku jakie przysługiwały osobie nad którą on opiekę sprawował.

23. USTAWA XII TABLIC

Ustawa XII Tablic- Lex duodecim tabularum.

Wybitny historyk rzymski Tytus Liviusz określił ją, z pewną przesadą jako: „żródło całego prawa publicznego i prywatnego”- „fons omnis publici privatique iuris”. Ustawa ta była swego rodzaju kodyfikacją prawa zwyczajowego. Zawierała w swej treści kilka norm o charakterze abstrakcyjnym co było w rzymie raczej rzadkością. Powstała w latach 451-450 pne. Powstała w trybie szczególnym. Tę ustawę opracowywała komisja 10 mężów- decemuiri legibus scribundis. Towarzyszyły jej scesje na Górę Świętą- protesty plebejuszy. Najpierw opracowano 10 tablic, potem dodano jeszcze 2, była to ustawa, która zadowoliła wszystkich. Ustawa XII Tablic od poł. V w. pne. po czasy Justyniański cieszyła się niezwykłym szacunkiem, były czasy, że dzieci musiały się jej uczyć na pamięć w szkole. Ustawy tej nigdy nie deregowano. Wszyscy wielcy juryści pisali do niej komentarze: Ulpian, Gaius, Paulus, Modestinus i wielu pomniejszych.

Treść ustawy

W ustawie tej przeważają przepisy prawa prywatnego z zakresu procesu i egzekucji w sprawach prywatnych. Dość dużo miejsca zajmują przepisy dotyczące prawa własności i prawa sąsiedzkiego. Dalej regulowane są kwestie z zakresu prawa spadkowego i niektóre kwestie prawa rodzinnego. Bardzo rzuca się w oczy niezwykle skromne uregulowanie prawa obligacyjnego- zobowiązań. Najwyrażniej tego typu regulacje były niepotrzebne w

V w. pne. Kiedy się ogląda tekst ustawy XII Tablic wyrażnie rzuca się w oczy, że poszczególne przepisy poukładane są w ten sposób, że można się doszukać w układzie pewnego określonego porządku. Na poszczególnych tablicach zgromadzono przepisy, które dotyczyły podobnych kwestii. W podręcznikach znajdujemy takie określenie, że jest to systematyka typu asocjacyjnego, czyli systematyka polegająca na mechanicznym gromadzeniu obok siebie przepisów dotyczących podobnych kwestii.

Ustawa 12 tablic wprowadziła :

• obowiązkową procedurę sądową (zerwała z dotychczasową samopomocą).

• świadczyła o przewadze prawa świeckiego.

• kto powoływał się na świadka musiał owego świadka samemu dostarczyć do sądu (gdy świadek był oporny mógł przez trzy kolejne dni i noce wyć pod jego domem, by zmusić go do stawienia się na sprawie).

• zwiększenie uprawnień stron w procesie.

• pojawiły się przepisy handlowe i regulujące obrót z zagranicą.

• uznawała nieograniczoną własność, chroniąc głównie własność rolną. Była wyrazem interesów społeczeństwa agrarnego, jakim w tym czasie był Rzym (kto kradł nocą zboże był skazywany na śmierć jak podpalacz).

• przyznawała swobodę sporządzania testamentów.

• wprowadziła bardzo rygorystyczne przepisy o długach. Niewypłacalny dłużnik mógł być więziony w prywatnym więzieniu. Mógł zostać zabity przez wierzyciela. Jednak procenty od wierzytelności ograniczono do 8⅓ % w skali rocznej.

• potwierdzała istnienie rodziny patriarchalnej z silną, nieograniczoną władzą ojca.

• w systemie kar uznawała zasadę odwetu (talio) oraz kar pieniężnych.

• uznawała istniejący podział na bogatych i biednych.

• zawierała przepisy z zakresu prawa sakralnego.

• gwarantowała suwerenność narodu rzymskiego.

• podkreślała wolność i równość obywateli wobec prawa.

• zawierała przepisy higieniczne.

Ustawa 12 tablic jest skodyfikowanym prawem zwyczajowym. Była daleka od nowatorstwa ale stworzyła parasol ochronny nad Plebejuszami, zapobiegała arbitralnym decyzjom urzędników i sądów patrycjuszowskich. Po jej wydaniu prawo rzymskie rozwijało się już jako wykładnia Ustawy 12 tablic.

24. PECULIUM - POJĘCIE I RODZAJE

Peculium jest to ogół wartości majątkowych które właściciel powierzał niewolnikowi w zarząd zachowując jednakże nad nimi prawo własności i możliwości likwidacji peculium w każdej chwili. Poprzez peculium niewolnik stawał się posiadaczem lecz nie właścicielem określonych dóbr lecz zazwyczaj pobierał z tego tytułu część dochodów. Peculium doprowadziło do polepszenia się sytuacji niektórych niewolników a nawet do możliwości samodzielnego wykupienia się z niewoli. Poprzez peculium niewolnicy uzyskali pewne elementy zdolności prawnej.

Peculium mogło być też przekazane przez ojca swojemu synowi (filius familias). Przedmiotem periculum mogły być pieniądze, przedsiębiorstwo handlowe, gospodarstwo rolne. Wyodrębnienie było tylko ekonomiczne, a nie prawne. Pater familias nadal był jego właścicielem.

Peculium castrense i quasi castrense

Za cesarza Augusta filius familias otrzymał czynną zdolność majątkową . Mógł on od tej chwili zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową, w ramach peculium castrense. Syn mógł tym majątkiem dowolnie rozporządzać nie wyłączając z tego darowizn i rozporządzeń na wypadek śmierci. Jeśli jednak zmarł nie pozostawiwszy spadkobierców peculium , z racji iure peculii stawało się własnością ojca.

Peculium quasi castrense było tworem okresu poklasycznego. Stanowił go majątek zdobyty przez syna w okresie pełnienia służby cywilnej . Jego reżim prawny był taki sam jak peculium castrense. Nieco później filius familias mógł też zatrzymać majątek pozostawiony mu przez matkę jako bona adventicia.

25. USTAWA O CYTOWANIU

W 426r. ne ogłoszona została w Rawennie przez Walentyniana III pewna konstytucja, czyli ustawa cesarska. Nosiła nazwę tzw. Ustawy o cytowaniu lub Konstytucji Raweńskiej.Walentynianowi chodziło o ograniczenie olbrzymiego objętościowo materiału prawnego. Konstytucja wymienia pięciu jurystów, których pisma, a sciślej biorąc opinie prawne zawarte w tych pismach miały mieć nadal moc obowiązującą. Byli to w kolejności chronologicznej: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian i Modestyn. Wzorem dla wydania Konstytucji Raweńskiej był dekret cesarza Hadriana. A więc zarządzono w Konstytucji Raweńskiej, że dla sędziego wiązało rozstrzygnięcie (czyli opinia) będąca zgodną opinią tych pięciu jurystów. Jeżeli ich opinia nie będzie zgodna Walentynian postanowił by sędzia uwzględnił zdanie większości. Natomiast w przypadku równości głosów decydować miało stanowisko Papiniana, który już w V w. ne uchodził za „księcia jurystów rzymskich”. Nie zawsze wszyscy wypowiadali się w danej sprawie, albo była równość głosów ale nie wypowiadał się Papian. Sędzia miał możliwość wyboru. Sugerowano, że jeżeli ktoś się wypowiadał, żeby pójść za tym poglądem, natomiast jeżeli nikt się nie wypowiadał może pójść za jakim chce poglądem, nawet za koncepcją własną.

To rozwiązanie było niezwykle pomocne w praktyce, bo w konsekwencji bardzo ograniczyło zakres materiału prawnego, który musiał uwzględniać sędzia podczas procesu. Jednakże zepsuto to już w 438r. niemal zupełnie. Kiedy włączono tę konstytucje do kodeksu Teodozjańskiego, to dodano doń jedną małą niezwykle istotną klauzulę, jeżeli chodzi o konsekwencje. Zgodnie z tą klauzulą moc obowiązującą miały mieć nie tylko dzieła tych pięciu jurystów, ale także dzieła na które się powoływali. A więc dodanie tej klauzuli spowodowało, że znowu stały się obowiązujące niemal wszystkie dzieła jurystów okresu klasycznego.

26. POJECIE SPADKU

Spadek czyli sukcesja mógł być uniwersalny lub syngularny a był to ogół cywilno-majątkowych praw i obowiązków zmarłego przechodzących w drodze dziedziczenia na spadkobierców. Można więc stwierdzić że spadkobranie jest to wejście w ogół praw które posiadał zmarły. Dziedzicem mógł być tylko ten kto miał testimenti factio pasiva.

Spadkobranie jest wejściem w ogół praw, które posiadał zmarły. Od czasów najdawniej­szych rzymskie prawo spadkowe hołdowało zasadzie sukcesji uniwersalnej, tzn. dziedzic/dziedzice wstępowali w ogół stosunków prawno ­majątkowych po zmarłym, z mocy jednorazowego aktu, jakim było spadkobra­nie. Spadkobierca stawał się przez to kontynuatorem osobowości prawnej zmarłego. W związku z tym zarówno prawa, jak i obowiązki zmarłego przechodziły na dziedzica (odpowiadał on za długi spadkowe majątkiem odziedziczonym oraz własnym). Były jednak pewne prawa, również o charakterze majątkowym, które do spadku, nie wchodziły, np. służebności osobiste, zobowiązania spadkodawcy do uiszczenia kary z tytułu popełnionego przestępstwa. Dziedzicem mógł stać się tylko ten, kto zostanie powołany do spadku i spadek ten nabędzie. Powołany stawał się dziedzicem dopiero w momencie nabycia spadku (występowały jednak od tej zasady wyjątki). Prawo rzymskie znało trzy sposoby powołania do spadku: testamentowe, beztestamentowe i przeciwtestamentowe. Pierwsze opierało się na woli spadkodawcy, a podstawą dwóch ostatnich były przepisy prawa.

27. ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

• pomniki prawa, pozwalające zrekonstruować stan prawa w poszczególnych epokach historycznych

• trzy grupy

• źródła jurydyczne (kodyfikacja justyniańska, instytucje Gaiusa)

• źródła epigraficzne (rozmaite napisy o treści prawniczej wyrytych w kamieniu albo na tablicach metalowych)

• pisma nie prawnicze - dzieła historyków. Poetów, retorów

• pozwalają prześledzić rozwój czynników prawotwórczych (najstarszy zwyczaj, ustawa, edykty, uchwały senatu, konstytucje cesarskie wszystko wraz z działalnością jurysprudencji, a na końcu jeszcze raz zwyczaj)

Często źródło poznania prawa jest jednocześnie źródłem powstania prawa np.” ustawa dwunastu tablic”, czy określona konstytucja cesarska. Pierwotnym źródłem prawa rzymskiego był jednak zwyczaj. Zwyczaj to powszechnie stosowana i dobrowolnie ustalona reguła postępowania na danym obszarze. Nie ma on jednak charakteru prawnego, nie jest źródłem prawa ale na jego podstawie tworzy się prawo zwyczajowe, które już jest źródłem prawa obowiązującego.

Źródła poznania prawa (fontes iuris cognescendi) - bezpośrednie i pośrednie:

• źródła jurydyczne (teksty: Instytucje Gaiusa, kodyfikacja edyktu pretorskiego, kodyfikacje justyniańskie i inne)

• źródła literackie (Cicero, Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Kwintylian, Wergiliusz, Horacy)

• źródła epigraficzne - inskrypcje na materiale trwałym (kamień, metal)

• źródła papirologiczne (papirusy)

• wykopaliska archeologiczne

28. WEJŚCIE ŻONY POD WŁADZĘ MĘŻA

29. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG USTAWY XII TABLIC

Ab intestatio czyli dziedziczenie bez testamentowe w Ustawie XII tablic miało miejsce wówczas gdy zmarły nie pozostawił po sobie określonego dziedzica lub też gdy testament jego był nieważny lub bezskuteczny. W takich sytuacjach obowiązywało dziedziczenie oparte na pokrewieństwie agnacyjnym. W ustawie tej możemy wyróżnić trzy grupy dziedziców a mianowicie: sui heredes, proximi agnati i gentiles. Sui heredes byli to dziedzice z rodziny agnacyjnej którym prawo do spadku przysługiwało w naturalny sposób a podział majątku następował na zasadzie podziału według głów lub według szczepów. Jeżeli zmarły nie posiadał osób sui heredes prawa spadkowe przejmowali agnaci najbliższego stopnia pokrewieństwa i to z wyłączeniem faktu iż pozostawała pomiędzy nimi w dalszym ciągu władza agnacyjna. Ostateczną formą dziedziczenia wg Ustawy XII tablic było dziedziczenie w przypadkach braku osób z więzi agnacyjnej. Doprowadzało to do dziedziczenia wg nazwiska (gentiles) a więc przez współrodowców w dalszym stopniu spokrewnionych ze spadkodawcą.. generalnie można stwierdzić że dziedziczenie wg tej ustawy było w wielu przypadkach niesprawiedliwe istniała duża ilość osób które pomimo bliskości z osoba zmarłą były pomijane w dziedziczeniu a na skutek jednorazowości powoływania do spadku wiele osób nie mogło go w ogóle otrzyma

30. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE

W Rzymie obowiązywała zasada nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe tzn. Dziedzic wraz z przyjęciem majątku spadkowego przyjmował na siebie także ciężar długów zaciągniętych i nie spłaconych przez spadkodawcę. Co gorsza po przyjęciu spadku a więc zlaniu masy spadkowej z własnym majątkiem spadkobierca odpowiadał za nie całymi nawet swoimi dobrami. Mogła zaistnieć także odmienna sytuacja w której to majątek spadkobiercy był zadłużony i przejęcie przez niego spadku mogło doprowadzić do strawienia go na spłatę własnych zobowiązań bez pokrycia długów spadkowych. Ustawodawstwo rzymskie stworzyło dwie instytucje mające na celu obronę w takich sytuacjach było to : separatio bonorum i beneficium inventarii. Pierwszy ustanawiany w przypadku podejrzanego dziedzica na wniosek wierzycieli spadkowych przez pretora polegał na oddzieleniu majątków i ustanowieniu kuratora który zarządzał majątkiem spadkowym. Drugi natomiast umożliwiał zabezpieczenie się dziedzica przed skutkami nadmiernego obciążenia wynikającego z zadłużonego spadku poprzez spis inwentarza spadkowego i odpowiedzialność za długi do jego wysokości.

31. PRAWO RZYMSKIE W POLSCE

Recepcja prawa rzymskiego objęła też kolonie państw europejskich. W Polsce recepcja nastąpiła na skutek obowiązywania na naszych ziemiach kodeksów państw zaborczych.

32. ŚRODKI PRZECIW WYROKOWI NIEPRAWIDŁOWEMU

W prawie rzymskim istniały możliwości obrony przed wyrokiem który względem strony był niesłuszny i zawierał błędy. Była to rzecz niezwykle ważna z racji zasady że nie można o te samą rzecz sądzić się dwa razy. Chodziło tu głównie o błędy spowodowane chorobą umysłową sędziego czy też poprzez przekroczeniem przez sędziego uprawnień określonych w formułce procesowej. Należało to jednak czynić niezwłocznie po zapadnięciu wyroku gdyż w przypadku gdy został on już wykonany nie można było żądać zwrotu należności. Wyrok mógł być podważony w przypadku stwierdzenia przekupstwa sędziego lub sfałszowania dokumentów (instrumenta). Osoba upowaznioną do kasacji wyroku był pretor który przywracał stan jaki miał miejsce przed zaistnieniem skargi poprzez poza procesowy środek ochrony jakim było restitutio in integrum . Z czasem w prawie rzymskim zaczęła pojawiać się apelacja. Sędzia zaś który ze swej winy wydał wyrok nieprawidłowy „czynił spór swoim” poprzez ściągnięcie na siebie pełnej odpowiedzialności za straty poniesione przez stronę pokrzywdzoną w podwójnej wysokości.

33. TESTAMENT PRAWA PRETORSKIEGO

Dziedziczenie beztestamentowe początkowo opierało się niemal wyłącznie na więzach familijnych czyli obejmowało rodzinę agnacyjną. Najbliższy krewny agnacyjny obejmował spadek gdy testor umierał bez sporządzenia testamentu lub gdy testament z racji formy był nieważny lub bezskuteczny. Wraz ze wzrostem znaczenia rodziny kognacyjnej nacisk jaki został położony w dziedziczeniu beztestamentowym obrócił się w stronę tego węzła familijnego. Można więc stwierdzić że od sytemu czysto agnacyjnego zawartego w Ustawie XII tablic dziedziczenie przeszło do sytemu mieszanego agnacyjno - kognacyjnego w systemie prawa pretorskiego i zakończyło się w Nowelach Justyniańskich na systemie czysto kognacyjnym.

Bonorum possessio ab intestato było następstwem licznych nieporozumień spadkowych wynikających na skutek stosowania Ustawy XII tablic. Na mocy imperium pretorowie wprowadzali jednostkowe zmiany które w głównym stopniu sprowadzały się do uprzywilejowania osób z rodzin kognacyjnych. Na mocy tych edyktów wykształcił się system dziedziczenia według prawa pretorskiego. Podstawowe zmiany dotyczyły sposoby powoływania dziedziców. System ten dzielił się na 4 klasy. W pierwszej znajdowały się osoby liberi czyli potomkowie spadkodawcy i to zarówno związani węzłem agnacyjnym jak i emancypowani. Jeżeli nikt z potomków nie podjął spadku stosowana była zasada unde legitima a więc dziedziczyli kolejno dziedzice z rodziny agnacyjnej po raz wtóry, agnaci najbliższego stopnia pokrewieństwa a w przypadkach ich braku gentiles czyli współrodowcy. Jeżeli w dalszym ciągu brak było spadkobierców pretor stosował unde cognati a więc powoływał spadkobierców z rodziny kognacyjnej. Ostatnim sposobem podjęcia spadku przez spadkobierców było unde vir et uxor czyli podjęcie spadku przez małżonkę, w przypadkach małżeństw agnacyjnych cum manu stawało się to po raz wtóry.

2. Testament prawa pretorskiego - pretor ogłosił w edykcie z I w. p.n.e. , że udzieli Bonorum possessio secundum tabulas, każdemu kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej siedmiu świadków ( 5-ciu świadków, libripens i familiae emptor - tradycja testamentu mancypacyjnego ). Bonorum possessio udzielona na podstawie takiego testamentu była z początku Bonorum possessio sine re - bezskuteczną wobec dziedzica ustawowego, który to powołując się na to, że przedstawiony dokument w związku z niezachowaniem formy wymaganej przez ius civile jest nie ważny - odebrać dziedzicowi wprowadzonemu przez pretora w posiadanie spadku Bonorum possessori ten spadek. Reskrypt Antoniusza Piusa zapewnił dziedzicowi z testamentu prawa pretorskiego bezwzględną ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica ustawowego. Wskutek czego utrzymywał się on przy bonorum possessio i stawał się bonorum possessio cum re.

34. MAŁŻEŃSTWO

Pyt. 36

35. OKRES PRAWA KLASYCZNEGO

• prawo poklasyczne charakteryzowało się wulgaryzacją. W skutek różnych czynników zewnętrznych nastąpiło zatarcie się granic między instytucjami prawa rzymskiego, nastąpiło jego przemieszanie z prawami ludów podbitych które teraz sięgały po samodzielność. Kres zachodniego cesarstwa nie oznaczał zupełnego końca prawa poklasycznego. Istniało jeszcze cesarstwo wschodnie, które się rozwijało. Tam prawo poklasyczne trwało do kresu starożytności i rozpoczęcia średniowiecza (do VI w. -565).

O jurysprudencji klasycznej można mówić od początku pryncypatu do czasów Dioklecjana 284 r. n.e. .

Charakterystyczną cechą tego okresu była prawotwórcza działalność jurystów zdanie, których nabrało w owych czasach mocy wiążącej w rozpatrywaniu sporów prawnych. (IUS respondendi ex auctoritate principis).

Ius respondendi otrzymywali prawnicy osiadli w Rzymie, przez co ich liczba nie była wielka a autorytet, jakim byli obdarzeni sprawiał, że opinie przez nich wydawane były respektowane w analogicznych sprawach. W ten sposób dzieła prawników zaczęto stawiać na równi z obowiązującym prawem. W przypadkach, gdy dwóch prawników zajęło przeciwstawne sobie pozycje decydującym głosem było zdanie sędziego, który mógł przychylić się do jednej z opinii. W owych czasach powstały dwie szkoły przwnicze nazwane od nazwisk swoich przywódców: Sabinianie i Prokulejanie

Sławnymi jurystami owych czasów byli: LEBEO - konserwatywny pogląd z zachowaniem dawnego ustroju republikańskiego, który był śmiałym nowatorem w swoich pracach. SABINUS, którego dzieła stały się podstawą do ułożenia digestów a praca o prawie cywilnym była jedną z najważniejszych w owych czasach. JULIAN, który rozstrzygał w swoich pracach wiele kwestii będących -spornymi i wątpliwymi.

36. MAŁŻEŃSTWO I WYMOGI JEGO ZAWIERANIA

Małżeństwo rzymskie zwane nuptiae lub matrimonium było związkiem monogamicznym a więc uznanym przez prawo wzajemnym pożyciem jednej kobiety i jednego mężczyzny. Skutki zawarcia małżeństwa dotyczą wzajemnych praw i obowiązków współmałżonków a dzieci uchodzą za prawa i należą do rodziny tylko wtedy gdy poczęte zostaną w czasie trwania małżeństwa. Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa i mogło się to odbywać za pomocą np. confarocatio czyli sakralnej formy wejścia żony pod władzę męża, coemptio - kupno żony, usus - nabycie przez męża władzy nad żona na skutek jednorocznego nieprzerwanego pożycia czyli w formie zasiedzenia. Związek małżeński był więc związkiem o faktycznej naturze w niewielkim tylko stopniu regulowanym przez prawo. Pomimo tego faktu sam akt małżeństwa pociągał za sobą liczne skutki prawne które miały poważne znaczenie dla każdej ze stron.

Związek małżeński wg prawa rzymskiego był związkiem o faktycznej naturze w niewielkim tylko stopniu regulowanym przez prawo. Pomimo tego faktu sam akt małżeństwa pociągał za sobą liczne skutki prawne które miały poważne znaczenie dla każdej ze stron.

Małżeństwu rzymskiemu przeciwstawiano inne związki takie jak konkubinat, związki mieszane Latynów i Peregrynów z Rzymianami czy tez między samymi latynami czy Peregrynami. Związki takie nie były małżeństwem lecz również miały na celu wspólne pożycie kobiety i mężczyzny. Dzieci zrodzone w takich związkach uchodziły za dzieci poza małżeńskie i dzieliły los prawny swojej matki. Z biegiem lat konkubinat został prawnie dopuszczony i uchodził za niższą formę małżeństwa.

Aby małżeństwo było pełnoprawne musiało spełniać parę niezbędnych do tego kryteriów takich jak: conubium czyli zdolności małżeńskiej którą powinni posiadać kandydaci do małżeństwa czyli brak przeszkód zawarcia małżeństwa, dojrzałość fizyczna czyli wiek okreslony w prawie rzymskim na 14 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt oraz consensus czyli zgoda zainteresowanych stron. Poza tymi kryteriami występowały tez liczne przeszkody małżeńskie takie jak choroba umysłowa, pokrewieństwo, powinowactwo czy też w przypadku osób podległych zwierzchnikowi familijnemu jego osobista zgoda. Z biegiem lat wprowadzono mezalians a więc zakaz małżeństw ludzi z różnych

37. DZIEDZICZENIE, POWOŁANIE, TRANSMISJA

Dziedziczenie było to przejęcie przez dziedzica lub dziedziców (heres) spadku po osobie zmarłej czyli krótko mówiąc przejście spadku na jedną lub więcej osób. Podstawę dziedziczenia stanowi testament lub ustawa na mocy której wchodziło się w prawa po zmarłym. Wg prawa rzymskiego wyróżniamy dziedziczenia: testamentowe(ex testamento), beztestamentowe(ab intestato),przeciw testamentowe(contra tabulas). Od rodzaje dziedziczenia zależało powołanie do spadku.

Samo powołanie do spadku - delacja było formą zaaferowania spadku z której osoba powoływana mogła lecz nie musiała korzystać. Powołanie do spadku było podstawą dziedziczenia a następowało ono: testamentowo(ex testamento), bez testamentowo(ab intestato),przeciw testamentowo(contra tabulas). Pierwsze dwa wynikały z woli spadkodawcy natomiast trzecie z mocy ustawy. Drugim warunkiem stania się dziedzicem oprócz powołania do spadku był akt nabycia spadku czyli akwizacja spadku która określała wolę osoby do przyjęcia spadku. Powoływany stawał się dziedzicem dopiero w momencie nabycia spadku. Nabycie spadku było wejściem w ogół praw i obowiązków pozostawionych przez zmarłego przez jego dziedzica.

Transmisja powołania dotyczyła osób które z mocy obowiązującego prawa były dziedzicami testora. Prawo do przyjęcia spadku miało charakter osobisty i nie przechodziło początkowo na dziedziców powołanego. Osoba powołana do spadku winna w terminie 1 roku określić czy spadek przyjmuje czy też go odrzuca. Transmisję powołania polegała na wyznaczeniu osoby która mogła starać się o nabycie spadku.

38. NABYCIE I UTRATA WŁADZY OJCOWSKIEJ

Urodzenie dziecka z ważnego rzymskiego małżeństwa, adopcja lub legitymacja powodowały powstanie władzy ojcowskiej.

Władza ojcowska powstawała w sposób sztuczny w myśl zasady matka jest zawsze pewna a ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo. Władza ojcowska za to była nieograniczona z prawem do życia i śmierci włącznie. Pod władzę tę wchodziły dzieci narodzone w czasie trwania związku małżeńskiego lecz narodzone nie wcześniej jak po 182 dniu od jego zawarcia bądź też narodzone maksimum 300 dni po jego rozwiązaniu. Zaznaczyć również należy że powstanie władzy ojcowskiej w licznych przypadkach wymagało zgody samego pater familiae który mógł zaakceptować lub odrzucić potomka. Oprócz tych naturalnych sposobów powstania władzy ojcowskiej wyróżniamy w prawie rzymskim jeszcze inne możliwości takie jak adrogacja i adopcja jako czynności prawne mające na celu objęcie władzy ojcowskiej nie tylko nad swoim własnym potomstwem lecz również nad osobami obcymi. Istniała taka możliwość była ona jednak obwarowana licznymi utrudnieniami i warunkami które należało bezwzględnie spełniać. Ostatnim sposobem powstania władzy ojcowskiej było legitymatio które dotyczyło osób żyjących w konkubinacie a zawarcie przez nich małżeństwa powodowało automatycznie legalizację dzieci.

Naturalnym sposobem zagaśnięcia władzy ojcowskiej była śmierć pater familiae gdyż funkcja ta była dożywotnia. Znane są jednak inne przypadki zagaśnięcia tej władzy. Są nimi przede wszystkim utrata wolności lub obywatelstwa przez zwierzchnika familijnego lub osóby mu podległe; Przejście pod władzę innego zwierzchnika familijnego; objęcie wysokich funkcji kapłańskich przez osobę podległą czy w końcu władza ta mogła wygasnąć za karę czyli w przypadku rażącego zaniedbania osoby alieni iuris przez pater familiae. Utrata władzy zwierzchniej mogła także nastąpić na skutek emancypacji osoby podległej zwierzchnikowi familijnemu. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej następowało także po trzeciej sprzedaży dziecka przez ojca.

39. SKARGI - PODZIAŁ

40. INSTYTUCJE JUSTYNIANA

Instytucje justyniańskie -(dzieło Dorotheusa i Theophilusa pod kierownictwem Tryboniana) podręcznik powstały podczas prac nad Digestami, razem też wszedł w życie. Oparli się na instytucjach Gaiusa (personae - res - actiones). Dzielą się na 4 księgi, te na tytuły, a tytuły na paragrafy, są też principia; podobnie też się cytuje - I.(lub Inst.)4,6,2.

---